Ke ka Baka La’ng re Nyaka Baoki?

“Booki ke bjo bongwe bja bokgoni bjo thata kudu. Kwelobohloko e ka nea tutuetšo, eupša tsebo ke matla a nnoši a rena ao a šomago.”—Mary Adelaide Nutting, 1925, moprofesara wa mathomo wa tša booki lefaseng.

KA SEBOPEGO sa bjona se bonolo, booki bo thomile nywageng e dikete morago kua—gaešita le mehleng ya Beibele. (1 Dikxoši 1:2-4) Historing ka moka, basadi ba bantši ba ba tumilego ba ile ba oka balwetši. Ka mohlala, nagana ka Elizabeth wa Hungary (1207-31), morwedi wa Kgoši Andrew II. O ile a rulaganyetša kabo ya dijo nakong ya tlala ka 1226. Ka morago ga moo, o ile a rulaganyetša gore go agwe dipetlele gomme gona moo o ile a hlokomela balephera. Elizabeth o hwile a e-na le nywaga e 24 feela, a dirišitše bophelo bja gagwe ka moka bjo bokopana a hlokomela balwetši.

Ke mo go sa kgonegego go bolela ka histori ya booki ka ntle le go bolela ka Florence Nightingale. Mohumagadi yo yo a sa boifego wa Leisemane gotee le sehlopha sa baoki ba 38, o ile a rulaganya lefsa sepetlele sa madira kua Scutari, e lego lefelo la bodulo la kgaufsi le toropo la Constantinople nakong ya Ntwa ya Crimea ya 1853-56. Ge a be a goroga moo, tekanyo ya mahu e be e nyakile go ba 60 lekgolong; ge a be a tloga ka 1856, e be e le ka tlase ga 2 lekgolong.—Bona lepokisi go letlakala 22.

Tutuetšo e nngwe e matla booking e be e le Sekolo sa Batiakone ba Basadi ba Protestanta kua Kaiserswerth, Jeremane, seo Nightingale a ilego a se tsena pele a e-ya Crimea. Ge nako e dutše e e-ya, dihlopha tše dingwe tša go tuma tša booki di ile tša tšwela pele. Ka mohlala, ka 1903 Agnes  Karll o ile a hloma Mokgatlo wa tša Botsebi wa Baoki ba Jeremane.

Lehono, baoki ba bopa seo se lebelelwago e le sehlopha se segolo sa ditsebi tshepedišong ya rena ya tlhokomelo ya tša maphelo. Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo o bega gore gona bjale go na le mo e ka bago baoki ba ka godimo ga 9 000 000 le babelegiši bao ba šomago dinageng tše 141. A mošomo o bohlokwa gakaakang wo ba o dirago! The Atlantic Monthly e bolela gore baoki ba “hlakanya bokgoni bja tlhokomelo, tsebo le go botwa bjo bo lego bohlokwa bakeng sa go phologa ga balwetši.” Ka gona, re ka botšiša ka mo go swanetšego mabapi le baoki gore, Ke eng seo re bego re ka se dira ka ntle le bona?

Karolo ya Mooki Mabapi le go Fola

Saeklopedia e nngwe e hlalosa booki e le “mokgwa woo ka wona molwetši a thušwago ke mooki go fola bolwetšing goba kgobalong, goba go boela sekeng kudu ka mo go ka kgonegago.”

Go ba gona, go akaretšwa go gontši mokgweng woo. Ke se se fetago go fo dira diteko tšeo e lego mokgwa wa ka mehla, bjalo ka go lekola go thebetha le kgatelelo ya madi. Mooki o kgatha tema e bohlokwa go foleng ga molwetši. Go ya ka The American Medical Association Encyclopedia of Medicine, “mooki o tshwenyega kudu ka karabelo ya molwetši ka kakaretšo bolwetšing go e na le go tshwenyega ka bolwetši ka bobjona, gomme o ikgafela go fokotša bohloko bja mmele, kimollo ya tlaišego ya monagano gomme ge go kgonega, a pheme mathata.” Go oketša moo, mooki o nea “tlhokomelo yeo e nago le kwešišo yeo e akaretšago go theetša ka go se fele pelo dipelaelo le dipoifo le go nea thekgo ya maikwelo le khomotšo.” Puku yona yeo e re, ge molwetši a e-hwa, karolo ya mooki ke “go thuša molwetši go lebeletšana le lehu ka go ba le kgateletšego e nyenyane le seriti se segolo ka mo go ka kgonegago.”

Baoki ba bantši ba fetela ka godimo gotee le ka kua ga kabelo ya bona. Ka mohlala, Ellen D. Baer o ngwadile mabapi le phihlelo ya gagwe ya Lefelong la tša Kalafo la Montefiore kua New York City. O be a sa nyake go akgofela go fetša mošomo wa gagwe wa mesong le sehlopha sa tša go bua. O ngwala gore: “Ke be ke nyaka go šala le balwetši. Ke be ke nyaka go ba thuša go hema, ke ba thuše go sepela-sepela, go fetoša mašela gabotse, ke arabe dipotšišo tša bona, ke ba hlalosetše dilo le go nea khomotšo. Ke be ke rata bogwera bja kgaufsi le balwetši gotee le go ba le tswalano le bona.”

Ga go pelaelo gore yo mongwe le yo mongwe yo a ilego a fetša nako e le molwetši sepetlele a ka kgona go gopola mooki yo a nago le kwelobohloko, yo a bego a na le moya o swanago wa boikgafo. Eupša ke eng seo se nyakegago go ba mooki yo a nago le bokgoni?

[Seswantšho go letlakala 19]

Florence Nightingale

[Mothopo]

Courtesy National Library of Medicine