Bana ba Swanelwa ke go Nyakwa le go Ratwa

“NEA ngwana lerato le lenyenyane, gomme o tla boelwa ke le legolo kudu.” Go ngwadile bjalo mongwadi wa Seisemane le moseka-seki wa lekgolo la bo-19 la nywaga John Ruskin. Mohlomongwe batswadi ba bantši ba tla dumela gore ge motho a rata bana ba gagwe ke selo se se putsago, e sego feela ka baka la lerato leo le mmoelago eupša, sa bohlokwa kudu, ka baka la ditla-morago tše botse tšeo lerato le le tlago ba le tšona go bona.

Ka mohlala, puku ya Love and Its Place in Nature e boletše gore, “bana gantši ba a hwa” ge ba sa hwetše lerato. Ashley Montagu, yo le yena e lego moithuti wa setlogo sa batho yo a tsebjago yo a belegetšwego Brithania, o ile a fihla bokgoleng bja gore: “Ngwana yo a sa kago a ratwa o fapane kudu le yo a ilego a ratwa, mosepelong wa dikhemikhale mmeleng wa gagwe, mmeleng le monaganong. Yo a sa kago a ratwa o bile o gola ka tsela e fapanego le ya yo a ilego a ratwa.”

Toronto Star e begile ka nyakišišo yeo e fihleletšego diphetho tše swanago. E boletše gore: “Bana bao ba godišwago ba sa gokarelwe, go swara-swarwa goba go phopholetšwa ka mehla . . . ba na le tekanyo e phagamego ka tsela e sa tlwaelegago ya dihomoune tša kgateletšo.” Ka kgonthe, go hlokomologwa mmeleng nakong ya bosea “go ka ba le ditla-morago tše kotsi tša nako e telele go ithuteng le go gopoleng.”

Dilo tše tše di hweditšwego di gatelela go nyakega ga go ba gona ga batswadi ka nama. Go sego bjalo, ditlemo tše tiilego magareng ga motswadi le ngwana di ka tšwelela bjang? Eupša ka mo go nyamišago, gaešita le dikarolong tše di humilego tša lefase, gona bjale tshekamelo ke go leka go nea dinyakwa tša ngwana ka ntle le batswadi ba bona. Bana ba romelwa dikolong, sekolong sa Sontaga, ba romelwa mošomong, ba romelwa go yo kampa sehleng sa selemo le go newa tšhelete gomme ba romelwa mafelong a boitapološo. Go le bjalo ka ge eka ba tlošitšwe bogareng bja lapa, ba dikologa ba le kua kgojana, bana ba dimilione ka tlhago ba tle ba ikwe—le ge e ka ba ba sa lemoge—ba hlokomologilwe, ba sa nyakwe, ba sa ratwe e bile ba dikologilwe ke lefase le lešoro la batho ba bagolo. Maikwelo a bjalo a apareditšego gare ga bana e ka ba lebaka le lengwe leo ka lona go nago le bana ba ditarateng ba ba akanyetšwago go ba 3 000 kua Berlin. Mohlala wa se ke Micha yo monyenyane yo a boletšego gore: “Go be go se sa na motho yo a nnyakago le gatee.” Mošemanyana wa Mojeremane wa nywaga e senyane o ile a belaela ka mo go swanago ka gore: “Nka upša ka ba mpša ya gešo.”

Go Swarwa Gampe ga Bana go Akaretša Dibopego tše Dintši

Go hlokomologa bana ke sebopego sa go swara gampe seo se bontšhago go hlokega ga seo Beibele e se bitšago “maikwelo a borutho a tlhago.” (Ba-Roma 1:31, NW; 2 Timotheo 3:3, NW) E bile go ka lebiša dibopegong tše di boifišago tša go swara gampe. Ka mohlala, ga e sa le go tloga ka Ngwaga wa Ditšhaba-tšhaba wa Bana ka 1979, šedi e kgolo e ile ya lebišwa mathateng a go swarwa gampe mmeleng le go tlaišwa ka tša dikopano tša botona le botshadi ga bana. Ke therešo gore ga go bonolo go hwetša dipalo-palo tše nepagetšego, gomme di fapana go ya ka mafelo. Eupša ga go na pelaelo gore mabadi a go tlaišwa ga bana ka tša kopano ya botona le botshadi ao ba ba bago le ona go fihla e e-ba batho ba bagolo go thata go a phumola.

Go sa šetšwe sebopego seo go swara gampe go se tšeago, go fetišetša go bana molaetša wa gore ga ba ratwe e bile ga ba nyakwe. Le gona bothata bjo bo bonala bo gola. Go ya ka kuranta ya Jeremane ya Die Welt, “bana ba oketšegilego ba gola go ba digole tša tša leago.” E oketša ka gore: “Bana ba hloka borutho bja legae. Go ya ka [Gerd Romeike, molaodi wa lefelo la go hlahla bana la Hamburg], tlemo ya maikwelo magareng ga bana le batswadi e tšwela pele e fokola, goba ga e thewe le go tloga mathomong. Bana ba bjalo ba ikwa ba hlokomologilwe e bile kganyogo ya bona ya tšhireletšego e dula e sa kgotsofatšwa.”

 Bana bao ba tingwago tshwanelo ya bona ya go nyakwa le go ratwa ba ka fetoga bao ba befelwago, ba ntšhetša pherekano ya bona go batho bao ba ba hlokomologilego goba mohlomongwe setšhabeng ka moka. Mo e nyakilego go ba nywaga e lesome e fetilego, pego ya batho ba ipopilego sehlopha ya Canada e ile ya bontšha ka go nyakega ga mogato wa kapejana e le gore go se tlo lahlega moloko ka moka “wo o naganago gore setšhaba ga se na taba le wona.”

Bafsa bao ba sa ratwego le bao ba sa nyakwego ba ka lekega gore ba tšhabe gae bakeng sa go efoga mathata a bona, gomme lega go le bjalo ba ye ba hwetše a magolo metseng yeo e tlaišwago ke bosenyi, dihlare-tagi le boitshwaro bjo bo gobogilego. Ge e le gabotse, nywaga ya ka godimo ga e 20 e fetilego, maphodisa a ile a akanyetša gore bana ba 20 000 bao ba tšhabago gae ba ka tlase ga nywaga e 16 ba be ba dula tikologong ya motse o mogolo wa United States e nnoši. Ba hlalositšwe e le “mafelelo a malapa a thubegilego le bošoro gantši ba tlaišitšwego ke batswadi bao ba lemaletšego dino-tagi goba dihlare-tagi. Ba ya ditarateng, ba iphediša ka mebele ya bona gomme ba bethwa ke banna bao ba ba thwetšego bakeng sa go gweba ka mebele ya bona, le gona ba se sa na le boitlhompho, ba phela poifong ya go itefeletša ge e ba ba ka leka go efoga bohwirihwiring bjoo.” Ka manyami, go sa šetšwe maiteko a dirwago ka potego bakeng sa go fetola boemo bjo bjo bo nyamišago, bo sa dutše bo le gona.

Bana bao ba golelago maemong ao a hlalositšwego ka mo godimo ba gola go ba batho ba bagolo bao ba se nago teka-tekano, gantši e le bao ba palelwago ke go godiša bana bao e lego ba bona gabotse. Ka go ba ga bona bao ba sa nyakwego le bao ba sa ratwego, ka morago ba tšweletša bao ba swanago le bona—bana bao ba ikwago ba sa nyakwe le go ratwa. Radipolitiki wa Mojeremane o ile a bea taba gabotse tlwaa ka gore: “Bana bao ba sa ratwego e ba batho ba bagolo bao ba tletšego lehloyo.”

Go ba gona, batswadi ba dimilione ba dira sohle seo ba ka se kgonago go kgonthišetša gore bana ba bona ba tseba gore ba a nyakwa le go ratwa. Ga ba ba botše bjalo feela eupša ba hlatsela seo ka go nea bana ba bona tlhokomelo e lerato le šedi ya motho ka noši yeo e swanetšego ngwana yo mongwe le yo mongwe. Lega go le bjalo, mathata a sa dutše a le gona—mathata ao a lego godimo ga matla a motswadi ka o tee ka o tee gore a ka a rarolla. Ka mohlala, dikarolong tše dingwe tša lefase, ditshepedišo tše sa phethagalago tša boemo bja tša boiphedišo bja batho le dipolitiki di palelwa ke go nea bana tlhokomelo e lekanego ya tša maphelo, thuto e swanetšego le dijo tše di lekanego gotee le tšhireletšego masetla-pelong a go šomišwa ga bana le maemong a mabe a bophelo. Le gona, gantši maemo a a feteletšwa ke batho ba bagolo ba nago le megabaru, ba gobogilego, ba nago le boithati le bao ba sa naganelego.

Mongwaledi-phare-phare wa Ditšhaba tše Kopanego, Kofi Annan o boletše ka mathata a mangwe a magolo ao bana ba lebeletšanego le wona lehono ge a be a ngwala gore: “Dimilione tša bana di tšwela pele go kgotlelela go nyatšwa mo go boifišago mo go tlišwago ke bodiidi; ba makgolo a dikete ba tlaišwa ke ditla-morago tša ntwa le tlhaka-tlhakano ya tša boiphedišo; ba masome a dikete ba golofatšwa dintweng; ba  bangwe ba bantši ba fetogile ditšhiwana ka baka la HIV/AIDS goba go bolawa ke yona.”

Eupša ga se ditaba ka moka tšeo e lego tše mpe! Dikemedi tša UN, tše bjalo ka Sekhwama sa Bana sa Ditšhaba tše Kopanego (UNICEF [United Nations Children’s Fund]) le Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo, di šomile ka thata bakeng sa go kaonefatša katlego ya bana. Annan o boletše gore: “Bana ba oketšegilego ba belegwa ba phetše gabotse gomme ba bangwe gape ba a hlabelwa; ba oketšegilego ba kgona go bala le go ngwala; ba bangwe gape ba lokologile go ka ithuta, go bapala le go fo phela bjalo ka bana go feta ka mo go bego go ka naganwa ka gona gaešita le nywageng e sego kae e fetilego.” Lega go le bjalo, o lemošitše ka gore: “Ye ga se nako ya go kgotsofatšwa ke seo se fihleletšwego nakong ya pele.”

Bao ba Swanelwago ke Tlhokomelo e Kgethegilego

Bana ba bangwe ba swanelwa ke tlhokomelo e kgethegilego. Mathomong a bo-1960, lefase le ile la tšhošwa ke go kwa dipego tša go tšwa dinageng tše dintši tša mabapi le go belegwa ga dikete tša bao ba bitšwago bana ba thalidomide. Ge e be e nwewa ke basadi ba baimana, seokobatši le philisi ye ya go robatša ya thalidomide e be e e-ba le ditla-morago tšeo di bego di se tša letelwa tšeo di bego di feleletša ka go belega ga bona bana bao ba nago le matsogo goba maoto a sa šomego goba ba se na ona. Matsogo le maoto gantši a be a etša mafegwana.

Nywaga-some e mene ka morago, selo seo se bonalago se ka golofaša bana ke dithuthupi tša go epelwa fase. * Ba bangwe ba akanyetša gore dithuthupi tša go tloga go dimilione tše 60 go fihla go tše dimilione tše 110 tše sa šomago di phatlaletše le lefase ka moka. Batho ba e ka bago ba 26 000 ba a bolawa goba go golofatšwa ngwaga o mongwe le o mongwe—go akaretša bana ba bantši. Ga e sa le go tloga ka 1997 ge Jody Williams a thopa Sefoka sa Nobel sa Khutšo bakeng sa lesolo la gagwe la go thibela dithuthupi tša go epelwa fase, tlhokomelo e kgolo e ile ya lebišwa bothateng bjo. Eupša mafelo ao go ona go epetšwego dithuthupi a sa dutše a le gona. Radipolitiki wa Mojeremane o boletše mabapi le maiteko a go tloša dithuthupi tša go epelwa fase lefaseng gore: “Go swana le go leka go tšholla meetse ka pafong ka lehwana la teye mola pompi e buletšwe.”

Sehlopha se sengwe sa bana bao ba nyakago tlhokomelo e kgethegilego ke bao ba se nago batswadi ba bona. Mmopi wa batho e lego Jehofa Modimo, o be a rerile gore bana ba gole tlhokomelong e lerato ya tate le mma ka bobedi. Ngwana o nyaka le go swanelwa ke kgodišo e bjalo e leka-lekanego ya batswadi.

Mekgatlo ya mafelo a go hlokomela ditšhiwana le ya go thwala bana e leka go hlokomela dinyakwa tša bana bao ba se nago batswadi ka bobedi. Lega go le bjalo, ke mo go nyamišago go bolela gore ba bangwe ba bana bao ba hlokago bao e lego bona ba swanelegago go thwalwa kudu-kudu, ke bona bao ba gantši ba hlokomologwago—e lego bao ba babjago, bao ba nago le mathata a go ithuta, bao ba golofetšego mmeleng goba bao ba nago le batswadi bao ba sa tswalanego le bona.

Go hlomilwe mekgatlo yeo e kgothaletšago batho go neela tšhelete ka mehla gomme ka go rialo ba “thwale” ngwana yo a phelago nageng e sa humago gakaalo. Tšhelete yeo e neelwago e šomišetšwa go ruta ngwana goba go mo nea dinyakwa tša  bophelo. Ge e ba motho a nyaka, go ka ba gwa fanwa diswantšho le mangwalo bakeng sa go matlafatša tswalano. Gaešita le ge e hola, thulaganyo ye e palelwa ke go ba tharollo ya kgonthe.

Mohlala o mongwe o kgahlišago wa seo se dirilwego bakeng sa go thuša bana bao ba se nago batswadi ke mokgatlo wo ka 1999 o ilego wa keteka go šoma ga wona lebakeng la seripa sa ngwaga-kgolo.

Motsana wa Bana wa SOS

Ka 1949, Hermann Gmeiner o ile a hloma seo a ilego a se bitša Motsana wa Bana wa SOS, kua Imst, Austria. Go tšwa mo mathomong a manyenyane, mokgatlo wa gagwe o ile wa gola go akaretša metsana e nyakilego go ba e 1 500 le mekgatlo e swanago e lego dinageng tše 131 tša Afrika, Asia le Yuropa.

Gmeiner o theile maikemišetšo a gagwe melaong ya motheo e mene ya tlhahlo—mma, bana ba motho, legae le motsana. “Mma” o bopa motheo wa “lapa” la bana ba bahlano goba ba tshela e bile gantši le go feta moo. O dula le bona le go leka go ba bontšha lerato le tlhokomelo tšeo di lebeletšwego go mma wa kgonthe. Bana ba dula gotee ka “lapeng” le tee le “mma” o tee go fihlela ge nako ya gore ba tlogele “legae” e fihla. Ka “lapeng” go akaretšwa bana ba nywaga ya go fapa-fapana. Ka ge ba e-na le bobedi “banababo bona” le “dikgaetšedi” ba bagolo le ba banyenyane, bana ba ithuta go hlokomelana ka go rialo go ba thuša go phema go ba le boithati. Go dirwa maiteko bakeng sa go kopanya bana gore e be “lapa” e sa le ba banyenyane ka mo go ka kgonegago. Barwarre le dikgaetšedi ba madi ka mehla ba bewa gotee ka “lapeng” le tee.

Metsana e bopilwe ke “malapa” ao e ka bago a 15, le lengwe le le lengwe le dula ka ngwakong wa lona. Bana ka moka ba tlwaetšwa go thuša “mma” go dira mešomo e nyakegago ka lapeng. Gaešita le ge tate a se gona, go dirwa tokišetšo ya thekgo ya batho ba banna bakeng sa go nea keletšo ya bo-tate le go nea tayo e nyakegago. Bana ba tsena dikolo tša lefelong leo. “Lapa” le lengwe le le lengwe le amogela tšhelete e itšego kgwedi le kgwedi bakeng sa go lefa ditshenyagalelo. Dijo le diaparo di rekwa gona lefelong leo. Maikemišetšo ke go tlwaetša bana bophelo bja lapa le mathata a bjona ka moka le lethabo, go ba kgontšha go fihla bokgoleng bjo bo kgonegago bakeng sa go phela bophelo bjo bo tlwaelegilego. Se se ba lokišetša go kgona go thea malapa ao e lego a bona ge ba godile.

Tharollo ya Kgonthe e sa Nyakwa

Mekgatlo ya go thwala bana, mafelo a go hlokomela ditšhiwana, Metsana ya Bana ya SOS, UNICEF le mekgatlo goba dihlopha tše dingwe, di phetha morero o mobotse ge di leka go nea thekgo go bana bao ba hlokago. Eupša ga go le o tee wa yona wo o ka ganago therešo ya gore batho ba bangwe ba a hloka. Go sa šetšwe ka mo e ka bago e rata ka gona, e ka se ke ya nea ngwana yo a golofetšego ditho tše phetšego gabotse, go tsošološa monagano wa ngwana yo a golofetšego monaganong, go boelanya ngwana le batswadi ba gagwe bao ba aroganego goba bao ba hlalanego goba go mmušetša go gokarelweng go lerato ga motswadi yo a hwilego.

Lege ba ka leka, batho ba ka se kgone go nea tharollo ya kgonthe mathateng a bana. Eupša a tla rarollwa! Ee, le gona e tla ba kgaufsinyane go feta kamoo o ka bago o lebeletše. Eupša bjang?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Diswantšho go letlakala 8, 9]

Ngwana o nyaka le go swanelwa ke lerato la batswadi ka bobedi