Ke ka Baka La’ng Lerato le Hwelela?

“Go bonala go le bonolo kudu go tsena leratong go feta go dula leratong.”—Dr. Karen Kayser.

GO ATA ka bjako ga manyalo ao a hlokago lerato mohlomongwe ga se mo go makatšago. Lenyalo ke tswalano e raranego ya batho, gomme ba bantši ba tsena go lona ba se ba itokišeletša gabotse. Dr. Dean S. Edell o bolela gore: “Re nyakwa gore re bontšhe bokgoni bjo itšego ge re hwetša lengwalo la go otlela, eupša mangwalo a lenyalo a ka hwetšwa ka go saena.”

Lega go le bjalo, gaešita le ge manyalo a mantši a atlega e bile a thabile e le ka kgonthe, a mantšinyana a ba kgateletšegong e šoro. Mohlomongwe o tee wa balekane goba ka bobedi bja bona, ba tsene lenyalong ba e-na le ditebelelo tše di phagamego eupša ba hloka bokgoni bjo bo nyakegago bakeng sa tswalano e swarelelago. Dr. Harry Reis o hlalosa gore: “Ge batho ba thoma go batamelana, ba kwa maikwelo a matla a go kgonthišega ka yo mongwe le yo mongwe.” Ba ikwa bjalo ka ge eka molekane wa bona “e be e le yena motho a nnoši lefaseng yo a bonago dilo bjalo ka bona. Maikwelo a bjalo ka dinako tše dingwe a a hwelela, gomme ge a hwelela, a ka baka tshenyo e kgolo lenyalong.”

Ka mo go thabišago, manyalo a mantši ga a fihle boemong bjoo. Eupša anke re hlahlobeng ka bokopana mabaka a sego kae ao maemong a mangwe a bakilego gore lerato le hwelele.

Go Nyamišwa—“Ga se Seo ke Bego ke se Letetše”

Rose o re: “Ge ke be ke nyalwa ke Jim, ke be ke nagana gore re be re tla ba monwana le lenala—ra ratana ka mehla le go ba le maikwelo a bonolo le go bontšha go naganelana.” Lega go le bjalo, ka morago ga nakwana, ‘kgošana’ ya Rose ga se ya bonala e le e kgahlišago. O re: “Ke ile ka feleletša ke nyamile o šoro ka yena.”

Dipaesekopo tše dintši, dipuku le dikopelo tše di tumilego di nea seswantšho seo e sego sa kgonthe sa lerato. Ge ba fereyana, monna le mosadi ba ka ikwa gore toro ya bona e fetogile therešo; eupša ka morago ga nywaga e sego kae ba nyalane, ba phetha ka gore ba swanetše go ba ba be ba lora e le ka kgonthe! Ge e ba lenyalo le sa phethagatše ditebelelo tša dinonwane tša kanegelo ya lerato, se se ka dira gore lenyalo le le swanetšego le bonale e le go palelwa o šoro.

Go ba gona, ditebelelo tše dingwe lenyalong ke tšeo di tlogago di swanetše. Ka mohlala, ke mo go swanetšego go lebelela go ratwa, go šetšwa le go thekgwa ke molekane wa gago. Lega go le bjalo, gaešita le dikganyogo tše di ka no se kgotsofatšwe. Meena yo e lego monyadiwa yo mofsa kua India o bolela gore: “Ka kakaretšo ke ikwa eka ga se ka nyalwa. Ke ikwa ke lewa ke bodutu e bile ke hlokomologilwe.”

Go se Swanelane—“Ga go na Seo re Swanago ka Sona”

Mosadi yo mongwe o re: “ Nna le monna wa-ka re tloga re sa dumelelane ka mo go feletšego mo e nyakilego go ba selong se sengwe le se sengwe. Ga go letšatši leo le fetago ke sa itshole gabohloko ka phetho  ya-ka ya go nyalwa ke yena. Re tloga re sa swanelane.”

Gantši ga go tšee nako e telele gore balekane ba lenyalo ba utolle gore ba tloga ba sa swanelane go etša kamoo go bego go bonala ka gona nakong ya lefereyo. Dr. Nina S. Fields o ngwala gore: “Lenyalo gantši le bontšha mekgwa yeo balekane ba ilego ba kgona go e fihlelana bophelong bja bona ka moka bja ge ba be ba sa le tee.”

Ka baka leo, ka morago ga lenyalo banyalani ba bangwe ba ka phetha ka gore ke bao ba sa swanelanego ka mo go feletšego. Dr. Aaron T. Beck o re: “Go sa šetšwe go swana mo go itšeng dikgethong le semelong, batho ba bantši ba tsena lenyalong ba fapana kudu ka mekgwa, ditlwaelo le boemo bja kgopolo.” Banyalani ba bantši ga ba tsebe kamoo ba ka rarollago ka gona diphapano tšeo.

 Phapano—“Ka Mehla re a Ngangišana”

Cindy ge a lebelela morago matšatšing a mathomo a lenyalo la gagwe o re: “Re ile ra makatšwa ke gore re be re e-lwa gantši gakaakang—re hlabelana mašata, goba se sebe le go feta, ka go befelelana re fo fetana re sa boledišane lebaka la matšatši.”

Diphapano lenyalong ke tšeo di ka se kego tša phengwa. Eupša di rarollwa bjang? Dr. Daniel Goleman o ngwala gore: “Lenyalong le lebotse, monna le mosadi ba ikwa ba lokologile go bolela pelaelo. Eupša ge ba galefile o šoro, dipelaelo di bolelwa ka mokgwa wa go phušola, e le tlhaselo semelong sa molekane.”

Ge se se direga, poledišano ke mogola wa ntwa moo dipono di šireletšwago ka boikemišetšo bjo bogale gomme mantšu ya ba dibetša go e na le go ba didirišwa tša poledišano. Sehlopha se sengwe sa ditsebi se re: “Se sengwe sa dilo tšeo di senyago mabapi le dingangišano seo se golago wa go se laolege, ke gore balekane ba na le tshekamelo ya go bolela dilo tšeo di tšhošetšago sona selo seo se phedišago lenyalo la bona.”

Go se Šetše—“Re Beile Fase”

Mosadi yo mongwe ka morago ga nywaga e mehlano a nyetšwe o ipobotše ka gore: “Ke beile fase ge e le ka go leka go dira gore lenyalo la rena le šome. Ke tseba gore le ka mohla le ka se šome gona bjale. Ka gona, selo feela seo ke tshwenyegilego kudu ka sona ke bana ba rena.”

Go ile gwa bolelwa gore lelatodi la kgonthe la lerato ga se go hloya eupša ke go se šetše. Ka kgonthe, go se šetše e ka ba mo go senyago lenyalo go swana le lehloyo.

Lega go le bjalo, ka manyami balekane ba bangwe ba tlwaela lenyalo leo le hlokago lerato moo ba hlobogago gore go ka ba le phetogo le ge e le efe. Ka mohlala, monna yo mongwe o boletše gore go ba yo a nyetšego lebaka la nywaga e 23 go swana le “go ba mošomong wo o sa o ratego.” O okeditše ka gore: “O dira sohle seo o ka se kgonago boemong bjo o lego go bjona.” Ka mo go swanago, mosadi yo a bitšwago Wendy o hlobogile monna wa gagwe yo ba nago le nywaga e šupago ba nyalane. O re: “Ke lekile ka makga a mantši, gomme ka mehla o a nnyamiša. Ke feleleditše ke gateletšegile maikwelong. Ga ke nyake go diragalelwa ke seo gape. Ge e ba nka ipea pelwana-tšhwaana, ke tla fo ipolaiša pelo. Bokaone ke se ke ka holofela selo—nka se ke ka thabela dilo—eupša bonyenyane nka se ke ka gateletšega maikwelong.”

Go nyamišwa, go se swanelane, phapano le go se šetše ke feela a mangwe a mabaka ao a ka tlaleletšago lenyalong leo le hlokago lerato. Go molaleng gore go na le a mantši—ao a sego kae a ona a bontšhitšwego lepokising leo le lego go letlakala 5. Go sa šetšwe gore sebaki ke sefe, na go na le kholofelo ka balekane bao go bonalago ba kgakgetšwe lenyalong leo le hlokago lerato?

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 5]

MANYALO AO A HLOKAGO LERATO—MABAKA A MANGWE

• Tšhelete: “Motho a ka nagana gore go dira mokgwa wa taolo ya tšhomišo ya tšhelete go tla thuša go kopanya banyalani ka baka la go nyakega ga gore ba swarišane, ba kopanye matlotlo a bona bakeng sa dilo tša motheo tša bophelo le go thabela dienywa tša boitapišo bja bona. Eupša mo le gona, seo se ka kopanyago banyalani maitekelong a mohlakanelwa gantši se atiša go ba aroganya.”—Dr. Aaron T. Beck.

• Botswadi: “Re hweditše gore kgotsofalo lenyalong go banyalani ba palo ya 67 lekgolong e fokotšega kudu ka morago ga ge ngwana wa bona wa mathomo a belegwe, gomme dithulano di oketšega ga seswai. Ka boripana, se ke ka gobane batswadi ba lapile gomme ba se sa na nako e ntši bakeng sa bona ka noši.”—Dr. John Gottman.

• Bofora: “Go se botege gantši go akaretša bofora, gomme bofora ge e le gabotse ke go senya kholofelo. Ka ge kholofelo e hlaolwa e le selo se bohlokwa manyalong ka moka ao a atlegago le a swarelelago, na ke mo go makatšago gore bofora bo ka baka tshenyo tswalanong ya lenyalo?”—Dr. Nina S. Fields.

• Kopano ya Botona le Botshadi: “Nakong ya ge batho ba thoma ka megato ya molao ya tlhalo, ka mo go tlwaelegilego go ba go bile le lebaka la nywaga e mentši ka mo go tšhošago la go timana kopano ya botona le botshadi. Mabakeng a mangwe tswalano ya botona le botshadi ga se ya ka ya ba gona, gomme go ba bangwe, kopano ya botona le botshadi e be e le go fo phetha molao, e le feela go kgotsofatša dinyakwa tša mmele tša molekane yo mongwe.”—Judith S. Wallerstein, setsebi sa tša monagano sa tša kalafo.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 6]

BANA BA KGOMEGA BJANG?

Na boemo bja lenyalo la gago bo ka kgoma bana ba gago? Go ya ka Dr. John Gottman yo a ilego a dira nyakišišo ka balekane ba lenyalo mo e ka bago ka nywaga e 20, karabo ke ee. O re: “Go dinyakišišo tše pedi tša nywaga e lesome, re hweditše gore bana ba batswadi bao ba sa thabago ba na le tekanyo e phagamego ya tšharakano ya go betha ga pelo nakong ya ge ba bapala le ba bangwe gomme ga ba kgone go ikimolla. Ka morago ga nako e itšego, phapano lenyalong e fokotša go kgona sekolong, go sa šetšwe matla a go hlaologanya a bana.” Ka mo go fapanego, Dr. Gottman o bolela gore, bana ba balekane ba lenyalo bao ba fihleletšego tswalano ya go kwana “ba dira gabotse kudu sekolong le go tša leago ka gobane batswadi ba bona ba ba bontšhitše kamoo ba swanetšego go swara batho ba bangwe ka gona ka tlhompho le go lebeletšana ka katlego le go ferekana maikwelong.”