Na Beibele ke Histori Yeo e ka Botwago?

BA ILE ba sola babuši. Ba ile ba kgalema baperisita. Ba ile ba kgalemela batho ba tlwaelegilego bakeng sa bokgopo bja bona. Ba ile ba bea gaešita le diphošo tša bona le dibe pepeneneng. Ba ile ba hlomarelwa le go tlaišwa, gomme ba bangwe ba be ba bile ba bolaelwa go bolela le go ngwala therešo. E be e le bomang? Baporofeta ba Beibele bao bontši bja bona ba bilego le letsogo Mangwalong a Makgethwa.—Mateo 23:35-37.

Ka pukung ya gagwe ya The Historian and History, Page Smith o ngwadile gore: “[Ba-Hebere] ba be ba sa pepetletše ge ba be ba bega ka bagale ba bona go fo swana le ge ba be ba bega ka dikebekwa, ba bega ka bona ka noši le ge ba bega ka manaba a bona, ka gobane ba be ba ngwala ka tlase ga tlhokomelo ya Modimo gomme ba be ba se na selo seo ba ka se hwetšago le se se kaalo se se ka ba lahlegelago ka go uta se itšego.” Smith o ngwadile gape gore “ge e bapišwa le ditatelano tša mabaka tše di lapišago tša dikgoši tša bahlabani tša Siria goba Egipita, pego ya masetla-pelo le diphenyo tša batho bao ba kgethilwego ke Modimo . . . e dira kanegelo e kgahlišago. Bakgoboketši ba ditiragalo tša Sehebere ba ile ba utolla e nngwe ya dilo tše bohlokwa tša histori—tše di lego mabapi le batho ba kgonthe, ka diphošo tša bona ka moka le go se phethagale ga bona.”

Bangwadi ba Beibele gape ba be ba nepile kudu. Ka morago ga go seka-seka Beibele seetšeng sa histori le boepi bja marope, mongwadi Werner Keller o boletše ka matsenong a puku ya gagwe ya The Bible as History gore: “Ka baka la bontši bjo bogolo kudu bja go botega le bohlatse bjo bo hlatsetšwego gabotse bjo bo hwetšagalago mo nakong ye, . . . go ile gwa tšwela pele go duma ka monaganong wa-ka lefoko le le le tee: ‘Ge e le gabotse Beibele e nepagetše!’”

Histori e Tutuetšago e Nago le Dithuto tše Matla

Ka kakaretšo, bangwadi ba Beibele e be e le batho ba tlwaelegilego—balemi, badiši le barei ba dihlapi. Lega go le bjalo, seo ba se ngwadilego lebakeng la ka godimo ga nywaga e ka bago 1 600, se tutueditše batho ba bantši go feta mengwalo le ge e le efe e mengwe ya bogologolo goba ya mehleng yeno. Go feta moo, mengwalo ya bona e ile ya hlaselwa ka mahlakoreng ka moka, eupša seo ya ba sa lefeela. (Jesaya 40:8; 1 Petro 1:25) Lehono Beibele e ka balwa e feletše goba ka karolo ya yona ka maleme ao e ka bago a 2 200—go feta kgole puku le ge e le efe e nngwe! Ke ka baka la’ng Beibele e na le phapano e bjalo? Ditšhupetšo tše di latelago di thuša go araba potšišo yeo.

“Xobane Mangwalô ka moka ké ma-hebetšwa-ke-Modimo, le xôna a hola batho ka xo ruta, le ka xo kxodiša le xo sokolla, le ka xo iša tokong, Xore motho wa Modimo e bê yo boló-ka-tlalô, a kxonišwê xo dira medirô e botse ka moka.”—2 Timotheo 3:16, 17.

“Tše di ngwadilwexo kxalê, di ngwaletšwe xo ruta rena, xore re hwetšê kholofêlô ka xo tiišwa le ka xo homotšwa ka ôna mangwalô.”—Ba-Roma 15:4.

“Tšeo ka moka di direxetše bao [ba-Isiraele] xore e bê xo lemoša; di ngwadilwe xore e bê xo eletša rena [Bakriste] ba re fihletšwexo ke bofêlô bya mabaka.”—1 Ba-Korinthe 10:11.

Ee, bjalo ka pego yeo e buduletšwego ke Modimo le go bolokwa ya batho ba kgonthe—bao ba bangwe ba ilego ba kgahliša Modimo gomme ba bangwe ba se mo kgahliše—Beibele e phagametše dipuku tše dingwe ka moka. Ga se lelokelelo le  le sa fetogego la gore dira se gomme o se ke wa dira se, goba kgoboketšo ya dikanegelo tše kopana tše dibose tša go tloša bana bodutu. Ke therešo gore Modimo o dirišitše bangwadi bao e lego batho, eupša se se ile sa fo phagamiša Beibele, sa e nea boipiletšo bjo borutho bjo bo kgomilego dipelo tša babadi melokong ka go latelana. Moepi wa marope William Albright o boletše gore: “Temogo e tseneletšego ya boitshwaro le ya moya ya Beibele, yeo e bopago kutollo ya moswana-noši ya Modimo go motho ka mekero ya phihlelo ya motho, ke ya therešo le lehono go etša ge e be e le bjalo nywageng e dikete tše pedi goba tše tharo e fetilego.”

Bakeng sa go bontšha go dumelelana ga Beibele ga neng le neng, e re re boele morago mathomong-thomong a histori ya motho—moo e lego Beibele e nnoši e ka re išago gona—gomme re ele hloko tše dingwe tša dithuto tša motheo go tšwa pukung ya Genesi.

Dithuto tše di Lego Nakong go tšwa Kanegelong ya Bogologolo

Gare ga dilo tše dingwe, puku ya Genesi e utolla mathomo a lapa la motho—maina le dilo tše dingwe ka moka. Tabeng ye ga go na puku e nngwe ya histori e nepilego kudu go feta ye. O ka ipotšiša gore, ‘Eupša mohola wa go tseba mathomo a lešika la rena lehono ke ofe?’ Go na le mohola o mogolo kudu ka gobane ka go utolla gore batho ka moka—go sa šetšwe mmala, morafo goba setšhaba—ba tšwa batswading batee, Genesi e tloša modu le ge e ka ba ofe wa kgethollo ya merafo.—Ditiro 17:26.

Genesi gape e nea tlhahlo ka boitshwaro. E rwele pego ya mabapi le Sodoma, Gomora le metse ya kgaufsi le yona, yeo Modimo a ilego a e senya ka baka la kgobogo e šiišago ya botona le botshadi ya baagi ba yona. (Genesi 18:20–19:29) Temana 7 ya puku ya Beibele ya Juda 7 e re: “Le Sodoma le Gomora le metse ya mathokô ao, . . . ya otswa ya bá ya latêla nama e šele, e dula e beetšwe xo swanthšetša batho kôtlô ya mollô wo o sa timexo.” (Mongwalo o sekamego ke wa rena.) Batho ba Sodoma le Gomora ga se ba ka ba amogela melao le ge e le efe ya boitshwaro go  tšwa go Modimo; lega go le bjalo, go swana le batho ka moka, ba be ba e-na le matla a letswalo ao a neilwego ke Modimo. Ka gona, Modimo o be a ka lebelela ka mo go swanetšego batho bao ba ikarabela bakeng sa ditiro tša bona. (Ba-Roma 1:26, 27; 2:14, 15) Ka mo go swanago lehono, Modimo o tla lebelela batho ka moka ba ikarabela bakeng sa ditiro tša bona, go sa šetšwe gore ba amogela Lentšu la gagwe Beibele e Kgethwa goba go se bjalo.—2 Ba-Thesalonika 1:8, 9.

Thuto ya Histori ka go Phologa

Seswantšho Lebotong la Tito kua Roma se swantšhitše mašole a Roma a thopa dibjana tše kgethwa tempeleng kua Jerusalema ka morago ga go senywa ga motse ka 70 C.E. Ba-Juda ba fetago milione ba ile ba bolawa. Lega go le bjalo, Bakriste ba kwago ba ile ba phologa ka thušo ya temošo ya pejana ya Jesu e rego: “E re xe Le bôna motse wa Jerusalêma ò dikilwe ke makôkô a madirá, xôna Le tsebê xore xo batametše xo phušolwa xa wôna. Mehleng yeo ba ba lexo naxeng ya Juda ba thšabêlê dithabeng; ba ba lexo mo motseng ba ngwêxê; ba dinakaneng ba se kê ba ya motseng. Xobane matšatši ao e tlo ba a tefetšô.”—Luka 21:20-22.

Ka go se fo ba feela histori ya bogologolo, masetla-pelo a Jerusalema a swantšheditše e sa le pele dibopego tša masetla-pelo a magolo ao kgaufsinyane a tlago go aparela lefase ka moka. Eupša le mo nakong ye, go tla ba le baphologi. Ba ba hlaloswa e le “lešaba le lexolo la batho . . . ba dithšaba ka moka, le meloko ka moka, le merafô ka moka, le maleme ka moka.” Ba ‘tšwa tlaišegong e kgolo’ ka baka la tumelo ya bona mading a tšholotšwego a Jesu—tumelo yeo e theilwego ka mo go tiilego historing ya Beibele le boporofeteng.—Kutollo 7:9, 14.

Histori Yeo le ka Mohla e ka se Kego ya Bušeletšwa

Lehono re phela nakong ya pušo ya Mmušo wa Lefase wa Maisemane le ma-Amerika, e lego pušo ya mafelelo boporofeta bja Beibele. Ditiragalo tše di diregilego tša histori di bontšha gore go swana le mebušo e mengwe ya pele ga wona, mmušo wo o swanetše go fela. Eupša bjang? Go ya ka Beibele, go fela ga mmušo wo e tla ba ga moswana-noši e le ka kgonthe. Ge e bolelela pele ngwageng wa 1914 C.E., Daniele 2:44 e ile ya bolela ka dipušo tše di bušago tša dipolitiki goba “mebušô” gore: “Mehleng ya dikxoši tšeo, ké mo Modimo a tl’o xo tsoša mmušô wo o ka se kexo wa šwalalanywa neng le neng, wo o ka se kexo wa selêla xo sethšaba se sengwê. O tlo phšatla mebušô e mengwê ka moka wa e fediša; ge e le wôna, o tlo êma xo ya xo ile.”

Ee, Mmušo wa Modimo—mmušo wa gagwe wa legodimong wo o eteletšwego pele ke Kriste Jesu—o tla fediša mešaletša ka moka ya pušo ya bogateledi ya motho ka Haramagedone, e lego seremo sa ‘masetla-pelo a magolo’ ao a boletšwego e sa le pele. Ka morago ga moo, Mmušo wo o ‘ka  se ke wa tshelela go setšhaba se sengwe,’ e lego seo se bolelago gore le ka mohla o ka se ke wa menolwa goba wa tšeelwa sebaka ke o mongwe. Pušo ya wona e tla “fihla mafêlêlong a lefase.”—Psalme 72:8.

Mafelelong, modikologo o sehlogo wa pušo ya bodumedi bja maaka, dipolitiki tše di gatelelago le kgwebo ya megabaru, o tla fela. Psalme 72:7 (PK) e holofetša gore: “E a lokilego o tlo paleša, gomme khutšo e tlo ba e kgolo go fihla ge kgwedi e sa hlwe e le gona.” Seo se tlago go aparela polanete e ka se be boithati le boikgogomošo, eupša e tla ba seka se segolo sa Modimo sa lerato. (1 Johane 4:8) Jesu o itše: “Le ratanê.” Mabapi le se, radihistori Will Durant o itše: “Thuto ya-ka ya mafelelo ya histori, e swana le ya Jesu. . . . Lerato ke selo seo se šomago kudu lefaseng.”

Lerato la Modimo la go rata batho le mo tutueditše go budulela go ngwalwa ga Beibele. Ke yona feela yeo e hlalosago tša nakong e fetilego, tša gona bjale le tša nakong e tlago. Hle kgomarela molaetša wa yona wo o neago bophelo ka go gafela nako e lekanego go ithuteng Beibele. Go fihlelela se le go kwa taelo ya Jesu, Dihlatse tša Jehofa di abelana “ditaba tše dibotse tša Mmušo” le baagišani ba tšona. Ditaba tše tše dibotse kgaufsinyane e ka se be boporofeta feela. Di tla ba histori e phelago.—Mateo 24:14, NW.

[Ntlhakgolo go letlakala 9]

“Ge e le gabotse Beibele e nepagetše!”—WERNER KELLER

[Ntlhakgolo go letlakala 11]

“Temogo e tseneletšego ya boitshwaro le ya moya ya Beibele . . . ke ya therešo le lehono go etša ge e be e le bjalo nywageng e dikete tše pedi goba tše tharo e fetilego.”—MOEPI WA MAROPE, WILLIAM ALBRIGHT

[Diswantšho go letlakala 9]

Moabite Stone: Contains King Mesha’s version of the conflict between Moab and Israel (2 Kings 3:4-27), the names of various Bible places, and God’s name in ancient Hebrew letters.

[Mothopo]

Musée du Louvre, Paris.

Silver denarius coin: Replica bears image and inscription of Tiberius Caesar (Mark 12:15-17).

Nabonidus Chronicle: A cuneiform tablet that confirms the sudden fall of Babylon to Cyrus. (Daniel, chapter 5)

[Mothopo]

Photograph taken by courtesy of the British Museum.

Stone slab: Bears name of Pontius Pilate in Latin.

[Mothopo]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority.

Background of Dead Sea Scroll: A study of the Isaiah text proved that this book had remained practically unchanged over a period of 1,000 years of hand copying.

[Mothopo]

Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem.

[Diswantšho go letlakala 10]

Seswantšho Lebotong la Tito se hlatsela go senywa ga Jerusalema ka 70 C.E.

[Mothopo]

Soprintendenza Archeologica di Roma