Re ka Ithuta Eng go tšwa Nakong e Fetilego?

“Ga go selo se bohlokwa kudu bakeng sa bo-radihistori go feta go bontšha ka go nepa sebaki le mafelelo.”—Gerald Schlabach, Motlatša-moprofesara Wa Histori.

BO-RADIHISTORI gantši ba botšiša gore, Ditiragalo tše itšego di diragetše bjang gona ka baka la’ng? Ka mohlala, histori e re botša gore Mmušo wa Roma o ile wa wa. Eupša ke ka baka la’ng o ile wa wa? Na e bile ka baka la kgobogo goba go tsoma maipshino? Na mmušo o bile o thata go ka laolega gomme madira a wona a bitša tšhelete e ntši kudu? Na manaba a Roma a ile a ba a mantši kudu le go ba a matla kudu?

Morago bjale, Bokomanisi bja ka Bohlabela bja Yuropa bo ile bja bonwa ka nako e nngwe e le tšhošetšo go Bodikela, bja phuhlama ka mo go bonalago eka ke ka bošego bjo tee dinageng ka go latelana. Eupša ka baka la’ng? Le gona ke dithuto dife tšeo di ka ithutwago go seo? Ye ke mehuta ya dipotšišo tšeo bo-radihistori ba lekago go di araba. Eupša ke go fihla bokgoleng bofe moo ditshekamelo tša motho ka noši di kgomago phetho ya bona ge ba nea dikarabo?

Na Histori e ka Botwa?

Bo-radihistori ke bao ba swanago kudu le matseka go feta bo-rathutamahlale. Ba a nyakišiša, ba botšiša le go hlohla dipego tša nakong e fetilego. Ba ikemišeditše go hwetša therešo, eupša pakane ya bona gantši ke yeo e sa bonagalego gabotse. Lebaka le lengwe ke gore mošomo wa bona o mabapi le batho kudu, le gona bo-radihistori ba ka se kgone go tseba megopolo—kudu-kudu megopolo ya bahu. Bo-radihistori le bona ba ka ba le dikgopolo tše di hlamilwego e sa le pele le kgethollo. Ka gona, ka dinako tše dingwe pego e botse kudu ya histori ge e le gabotse ke tlhathollo—e lego tsela yeo mongwadi ka boyena a bonago dilo ka yona.

Go ba gona, go ba ga radihistori le pono ya gagwe ka noši ga se gore go bolela gore modiro wa gagwe ga se wa nepagala. Ditaodišo tša Beibele tša Samuele, Dikxoši le Dikoronika di akaretša dipego tše di swanago tšeo di ngwadilwego ke batho ba bahlano bao ba fapanego, lega go le bjalo go ka bonwa gore ga se tša rwala go ikganetša mo go bolelwago goba diphošo. Seo se bjalo le ka Diebangedi tše nne. Bangwadi ba bantši ba Beibele ba begile gaešita le diphošo tša bona ka noši le diphošo tša bošilo—e lego selo seo se bonwago ka sewelo dipukung tša lefase.—Numeri 20:9-12; Doiteronomio 32:48-52.

 Ka ntle le kgethollo yeo e diregago, selo se sengwe se bohlokwa go se hlahloba ge re bala histori ke maikemišetšo a mongwadi. Michael Stanford o boletše ka go A Companion to the Study of History gore: “Histori e nngwe le e nngwe yeo e boletšwego ke batho bao ba dirišago matla a taolo, goba batho bao ba tsomago matla goba yeo e bolelwago ke bagwera ba bona, e swanetše go lebelelwa ka kgonono e kgolo.” Maikemišetšo a belaetšago a bonala gape ge puku ya histori e bontšha kgokeletšo e sa bonagalego goba gaešita le e lebanyago ya go gokeletša botšhabeng le moyeng wa borata-naga. Ka manyami, se ka dinako tše dingwe se hwetšwa ka dipukung tša go ithuta tša sekolo. Taelo ya mmušo nageng e nngwe e boletše gabotse phatlalatša gore morero wa go ruta histori ke “go matlafatša maikwelo a botšhaba le a borata-naga ka dipelong tša batho . . . ka gobane tsebo ya go tseba histori ya setšhaba ke e nngwe ya ditlhohleletšo tše bohlokwa kudu mokgweng wa borata-naga.”

Histori e Kgopamišitšwego

Ka dinako tše dingwe histori ga e fo ba e sekametšego ka lehlakoreng le tee, eupša e a kgopamišwa. Ka mohlala, puku ya Truth in History e bolela gore yeo e bego e le Soviet Union, “e phumotše leina Trotsky pegong, e le gore therešo ya go ba gona ga gagwe e hwelele.” Trotsky e be e le mang? E be e le moetapele wa Phetogelo ya Bolshevik ya Russia gomme o be a fetwa feela ke Lenin ka maemo. Ka morago ga lehu la Lenin, Trotsky o ile a fapana le Stalin, a lelekwa Mokgatlong wa Bokomanisi gomme ka morago a bolawa. Leina la gagwe le ile la phumolwa gaešita le ka go disaeklopedia tša Soviet. Go kgopamišwa mo go swanago ga histori gaešita le go fihla ntlheng ya go fiša dipuku tše di sa dumelelanego le kgopamišo yeo, e ile ya ba mokgwa wa ka mehla wa mebušo e mentši ya puša-noši.

Lega go le bjalo, go kgopamiša histori ke mokgwa wa bogologolo, wo o bilego gona morago kua bonyenyane nakong ya Egipita le Asiria. Bo-farao bao ba ikgogomošago le bao ba ikgantšhago, dikgoši le babušiši, ba ile ba kgonthišetša gore bohwa bja bona bja histori bo a tumišwa. Ka gona, dilo tšeo di fihleletšwego di be di feteletšwa nako le nako, mola selo le ge e le sefe seo se hlabišago dihlong goba se nyatšegago bjalo ka go fenywa ntweng se be se hwefolwa, se phumolwa goba ka dinako tše dingwe le go begwa se sa begwe. Ka mo go fapanego kudu, histori ya Isiraele yeo e begilwego ka Beibeleng, e akaretša bobedi mafokodi le dika tše dibotse tša dikgoši le balata ka mo go swanago.

Bo-radihistori ba lekola bjang go nepagala ga mengwalo ya kgale? Ba e bapiša le dilo tše bjalo ka dipego tša makgetho tša kgale, melao, dipapatšo tša thekišo ya makgoba, mangwalo a kgwebo le a motho ka noši le dipego, mengwalo-kgwaro ye e lego dibjaneng tša letsopa, dikoteng tša dikepe  le dilo tšeo di hwetšwago mafsikeng le mabitleng. Kgoboketšo ye ya dipuku gantši e hlabiša seetša se se oketšegilego goba se se fapanego mengwalong ya mmušo. Moo dikgoba goba dipelaelo di šalago, bo-radihistori ba babotse ka mehla ba tla bolela bjalo, gaešita le ge ba tla nea dikgopolo tša bona ka noši bakeng sa go tswalela dikgoba. Lega go le bjalo, babadi ba bohlale ba hlahloba ditšhupetšo tše fetago e tee, ge e ba ba nyaka tlhathollo e leka-lekanego.

Go sa šetšwe ditlhohlo ka moka tšeo radihistori a lebeletšanago le tšona, mošomo wa gagwe o ka ba le mo gontši mo o go neago. Puku e nngwe ya histori e hlalosa gore: “Gaešita le ge e le e thata go ngwalwa, . . . histori ya lefase e bohlokwa gaešita le go ba yeo e nyakegago go rena.” Ka ntle le go nea tsebišo ka nako e fetilego, histori e ka katološa kwešišo ya rena ka boemo bja gona bjale bja motho. Ka mohlala, kgaufsinyane re tla lemoga gore bagologolo ba ile ba bontšha dika tša motho tšeo di swanago le tšeo batho ba di bontšhago lehono. Dika tše tšeo di ipoeletšago di na le tutuetšo e kgolo historing, mohlomongwe e lego seo se lebišago polelwaneng ya gore histori e a ipoeletša. Eupša na seo ke phetho e kwagalago?

Na Histori e a Ipoeletša?

Na re ka bolelela bokamoso pele ka katlego motheong wa dilo tša nakong e fetilego? Mehuta e itšego ya ditiragalo e direga gape. Ka mohlala, Mongwaledi wa pele wa Mmušo wa United States e lego Henry Kissinger o itše: “Tlhabologo e nngwe le e nngwe yeo e kilego ya ba gona mafelelong e ile ya phuhlama.” O okeditše ka gore: “Histori ke kanegelo ya maiteko ao a paletšwego, ya maikemišetšo ao a sa kago a fihlelelwa. . . . Ka gona, bjalo ka radihistori, motho o swanetše go phela ka go tseba gore manyami a ka se phemege.”

Ga go mebušo e mebedi yeo e welego ka tsela e swanago. Babele e wele ka bošego bjo tee e wišwa ke ba-Meda le ba-Peresia ka 539 B.C.E. Gerika e ile ya arogana ka mebušo e mmalwa ka morago ga lehu la Alexander yo Mogolo, mafelelong ya šuthelela Roma. Lega go le bjalo, go senyega ga Roma go sa dutše e le mo go ngangišanwago ka gona. Radihistori Gerald Schlabach o botšiša gore: “Roma e wele neng? Na e kile ya wa e le ka kgonthe? Selo se sengwe se ile sa fetoga kua Bodikela bja Yuropa magareng ga 400 CE le 600 CE. Eupša mo gontši go ile gwa tšwela pele.” * Ka kgonthe, dibopego tše dingwe tša histori di direga gape, mola tše dingwe di sa direge.

Thuto e nngwe e tšwelelago ka mehla ya histori ke go palelwa ga pušo ya motho. Nywageng ka moka, mmušo o botse o ile wa paledišwa ka mo go tšwelago pele ke boithati, go bonela kgaufsi, megabaru, kgobogo, go ahlola sepitša le kudu-kudu kganyogo ya go hwetša matla le go a kgomarela. Ka gona, nako e fetilego e tletše ka phenkgišano ya dibetša, dikwano tše di paletšwego, dintwa, go se iketle ga setšhaba le bosenyi, go abja mo go sa lokago ga lehumo le go wa ga tša boiphedišo.

Ka mohlala, ela hloko seo The Columbia History of the World e se bolelago ka tutuetšo ya tlhabologo ya ka Bodikela go lefase ka moka: “Ka morago ga gore Columbus le Cortes ba phafošetše batho ba ka Bodikela bja Yuropa go mehola yeo ba ka bago le yona, kganyogo ya bona bakeng sa tlhabologo, dipoelo le botumo e ile ya tsošološwa ka mo go feletšego gomme tlhabologo ya ka Bodikela e ile ya tšweletšwa kudu-kudu ka matla, mo e nyakilego go ba lefaseng ka moka. Ba hlamilwe ka kgothatšo e matla bakeng sa go katološa le go hlangwa ka dibetša tša maemo a godimo, bafenyi ba ile ba dira lefase ka moka karolo e sa ikemišetšago ya mebušo e megolo ya Yuropa . . . Batho ba dikontinente tše [Afrika, Asia le Amerika], ka bokopana e bile bahlaselwa ba bošoro le kgobošo e sa kgaotšego.” Mantšu a hwetšwago ka Beibeleng go Mmoledi 8:9 ao a rego: ‘Motho o bušitše motho gore a mo senye,’ ke a therešo gakaakang!

Mohlomongwe pego ye e nyamišago ke yona e tutueditšego radifilosofi yo mongwe wa Mojeremane gore a hlalose gore selo se tee seo se ka ithutwago go tšwa historing ke gore motho ga a ithute selo go tšwa historing. Jeremia 10:23 e re: “Tsela ya motho ga e matleng a gagwe, gomme motho e a sepelago ga a tsebe go tsebiša dikgato tša gagwe mo a yago ntshe.” (PK) Go palelwa mo ke go hlahla dikgato tša rena go swanetše go re tshwenya kudu lehono. Ke ka baka la’ng? Ka gobane re tlaišwa ke mathata ao bobedi ka palo le tekanyo e lego ao a sa kago a bonwa. Ka gona re tla lebeletšana bjang le ona?

 Mathata ao a sa Kago a Bonwa

Historing ka moka ya motho, le ge e le neng pele lefase ka moka ga se la ka la tšhošetšwa ke tlhaselo e kopanego ya go rengwa ga dithokgwa, kgogolego ya mobu, go fetoga ga naga leganata, go fela mo gogolo ga mehuta ya dihlare le diphoofolo, go fedišwa ga ozone lefaufaung, tšhilafalo, go ruthela ga lefase, go pšha ga mawatle le go ata kudu ga baagi.

Puku ya A Green History of the World e bolela gore: “Tlhohlo e nngwe yeo e lebanego lekoko la mehleng yeno ke lebelo la kgonthe la diphetogo.” Ed Ayres, morulaganyi wa makasine wa World Watch o ngwala gore: “Re lebantšwe le selo se sengwe seo se phagametšego kudu boitemogelo bja rena bo kopantšwe mo e lego gore ga re se lemoge e le ka kgonthe gaešita le ge bohlatse e le bjo matla. Go rena ‘selo se sengwe’ seo ke tlhaselo ya phetogo e kgolo ya tša bophelo le melao ya tlhago ya lefase leo le bego le dutše le re phediša.”

Ka baka la mathata a le ao a tswalanago le ona, radihistori Pardon E. Tillinghast o bolela gore: “Lehlakore leo lekoko la batho le yago ka go lona le thomile go ba leo le raranego ka mo go sa felego, gomme go ba bantši ba rena ditlalelo ke tše boifišago. Ke tlhahlo efe yeo bo-radihistori bao ba nago le bokgoni ba ka e neago batho bao ba gakanegilego lehono? Go bonala e se e kaalo.”

Bo-radihistori bao ba nago le bokgoni ba ka ba kgakanegong ge e le mabapi le seo ba ka se dirago goba go se eletša, eupša ka kgonthe seo e ka se be sa therešo ka Mmopi wa rena. Ge e le gabotse, o boletše e sa le pele ka Beibeleng gore mehleng ya bofelo lefase le tla tlelwa ke “dinako tše hlobaetšago tšeo go lego thata go lebeletšana le tšona.” (2 Timotheo 3:1-5, bapiša le NW.) Eupša Modimo e bile o tšwetše pele gomme o dirile selo se sengwe seo bo-radihistori ba se nago matla a go se dira—o bontšhitše tharollo, bjalo ka ge re tla bona sehlogong se se latelago.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 5]

“Histori e nngwe le e nngwe yeo e boletšwego ke batho bao ba dirišago matla a taolo . . . e swanetše go lebelelwa ka kgonono e kgolo.”—RADIHISTORI MICHAEL STANFORD

[Seswantšho go letlakala 4]

Mmušiši Nero

[Mothopo]

Roma, Musei Capitolini

[Diswantšho go letlakala 7]

Nywageng ka moka ‘motho o bušitše motho gore a mo senye’

[Methopo]

“The Conquerors,” by Pierre Fritel. Includes (left to right): Ramses II, Attila, Hannibal, Tamerlane, Julius Caesar (center), Napoléon I, Alexander the Great, Nebuchadnezzar, and Charlemagne. From the book The Library of Historic Characters and Famous Events, Vol. III, 1895; planes: USAF photo