Dibetša tše Nyenyane, Mathata a Magolo

KA NYWAGA-SOME e mentši, dipoledišano ka tša taolo ya dibetša di be di theilwe go dibetša tša nuclear. Se ga se seo se makatšago ka ge pomo e tee ya nuclear e ka senya motse ka moka. Lega go le bjalo, ka go se swane le dibetša tše nyenyane kudu, dibetša tše tše dikgolo tše matla ga se tša ka tša dirišwa ntweng ka nywaga e fetago e 50.

Radihistori yo a hlomphegago wa tša bohlabani John Keegan o ngwala gore: “Ga e sa le go tloga ka di-9 August 1945, dibetša tša nuclear ga se tša bolaya motho. Ba 50 000 000 bao ba hwilego ntweng ga e sa le go tloga ka letšatši leo, bontši bja bona ba bolailwe ke dibetša tše di sa bitšego tšhelete e ntši, tšeo di tšweleditšwego ka bontši le dibetša tše dinyenyane, tšeo di bitšago go fo lekana le diradio tša transistor le dipetiri tša mošidi o omilego tšeo di ilego tša aparela lefase ka nako e swanago. Ka gobane dibetša tša tšhelete e nyenyane di se tša šitiša bophelo bja dinageng tše di hlabologilego kudu, ka ntle le mafelong ao a ileditšwego moo kgwebo ya dihlare-tagi le tšhošetšo ya tša dipolitiki di iphilego matla, baagi ba dinaga tše di humilego ba ile ba diega go lemoga ditla-morago tše šoro tšeo mokgwa wo o mobe wa go dirišwa ga dibetša o di bakilego.”

Ga go yo a tsebago ka go nepa palo ya dibetša tše dinyenyane le dibetša tše bohwefo tšeo di neeletšanwago, eupša ditsebi di akanya gore dithunya tša tša bohlabani di ka balelwa go mo e ka bago dimilione tše 500. Go oketša moo, dimilione tše masome tša dithunya tše e sego tša bohlabani le diraborolo di ka diatleng tša badudi ba naga. Go feta moo, dibetša tše difsa di a tšweletšwa le go phatlalatšwa mmarakeng ngwaga o mongwe le o mongwe.

Dibetša Tšeo di Ratwago

Ke ka baka la’ng dibetša tše dinyenyane di fetogile dibetša tše di ratwago dintweng tša morago bjale? Karolo ya lebaka e letše tswalanong ya magareng ga ntwa le bodiidi. Bontši bja dintwa tše di lwelwego ka bo-1990 di lwelwe dinageng tšeo di diilago—tšeo di diilago kudu go ka reka ditshepedišo tše di raraganego kudu tša dibetša. Dibetša tše nyenyane le tše bohwefo ga di bitše tšhelete e ntši kudu. Ka mohlala, diranta tše dimilione tše 380, tšeo di nyakilego go ba theko ya sefofane se tee sa ntwa sa jet, di ka hlama madira ka dithunya tše 200 000 tša tlhaselo.

Ka dinako tše dingwe, dibetša tše dinyenyane le tše fokolago, ke tšeo di bitšago tšhelete e nyenyane  kudu go feta yeo. Tše dimilione tše masome tša dibetša tše di fo neelwa ke bahlabani bao ba fokotšwago mošomong, goba tša fetišetšwa go tloga ntweng e nngwe go ya go e nngwe. Dinageng tše dingwe go na le mokgobo o bjalo wa dithunya tša tlhaselo tšeo di rekišwago ka bonyenyane diranta tše 45 goba go bapatšwa ka pudi, kgogo goba mokotla wa diaparo tša kgale.

Eupša ka ntle le theko ya tlase le go hwetšagala ka boati, go na le mabaka a mangwe ao ka ona dibetša tše dinyenyane di ratwago gakaakaa. Ke tše kotsi. Sethunya se tee feela sa mollo seo se thuntšhago ka lebelo se ka thuntšha ka makga a makgolo ka motsotso. Le gona di bonolo go dirišwa le go lokišwa. Ngwana wa nywaga e lesome a ka rutwa go hlahlamolla le go hlama gape mohuta wa sethunya sa tlhaselo. Gape ngwana a ka ithuta kapejana go lebantšha le go thuntšhetša sethunya seo gare ga lešaba la batho.

Lebaka le lengwe leo dithunya di tumilego ke gore di tiile gomme di dula di šoma ka nywaga e mentši. Dithunya tše bjalo ka AK-47 le M16 tšeo mašole a bego a di rwele Ntweng ya Vietnam, di sa dutše di dirišwa dintweng tša lehono. Dithunya tše dingwe tšeo di dirišwago Afrika ke tša morago kua Ntweng ya I ya Lefase. Go oketša moo, go bonolo go thotha dithunya le go di uta. Pere e tee yeo e dirišwago go rwala merwalo e ka rwala dibetša tše mmalwa go di iša sehlopheng sa madira a tlwaetšo ao a lego sethokgweng se se bofaganego goba thabeng e lego kgole. Molokeloke wa dipere o ka rwala dithunya tše di lekanego bakeng sa go hlama madira a manyenyane.

Dithunya, Dihlare-tagi le Ditaamane

Kgwebo ya lefase ka moka ya dithunya e raragane. Kabo e kgolo ya dithunya e fetišwa semmušo go tloga setšhabeng se sengwe go ya go se sengwe. Ka morago ga Ntwa ya Molomo, madira a ka Bohlabela gotee le ka Bodikela a ile a fokotšwa, gomme mebušo e ile ya nea goba ya rekišetša badirišani goba bagwera ba yona dibetša tše oketšegilego. Go ya ka mongwadi go Peace Research Institute kua Oslo, Norway, ga e sa le go tloga ka 1995, United States e nnoši e neetše dithunya tše di fetago 300 000, diraborolo, di-machine gun le didirišwa tša go foša dipomo tša seatla. Go naganwa gore go  neela dibetša go bitša tšhelete e nyenyane go feta go di robaganya goba go di boloka le go di leta. Baseka-seki ba bangwe ba akanya gore mohlomongwe diranta tše dimilione tše dikete tše 20 tšeo di rekago dibetša tše nyenyane le tše bohwefo, di tshela mellwane ya setšhaba ka molao ngwaga o mongwe le o mongwe.

Lega go le bjalo, kgwebišano e sego molaong e ka ba e kgolo kudu. Mmaraka wa go reka le go rekiša dibetša gantši o swanelwa ke go rekwa. Dintweng tše dingwe tša Afrika, dihlopha tša bahlabani di ile tša reka dibetša tše nyenyane le dibetša tše bohwefo tše di bego di swanelwa ke diranta tše dimilione tše makgolo e sego ka tšhelete eupša ka ditaamane tše di thopilwego mafelong a meepo ya ditaamane. The New York Times e boletše gore: “Moo mebušo e gobogilego gona, marabele e ba ao a se nago kgaugelo gomme mellwane e a khukhunetšwa . . . Mafsika a phadimago e bile dibaki tša modiro wa bokgoba, polao, karogano, go hloka bodulo ga ba bantši le go wa mo go apareditšego ga tša boiphedišo.” Ke mo go ronago gakaakang gore lefsikana la bohlokwa leo le anantšwego bakeng sa dithunya tša tlhaselo ka morago le rekišwe kgwebong ya dilo tše di kgethegilego tša mabenyabje a mabotse e le seka se se bitšago tšhelete e ntši kudu sa lerato la ka mo go sa felego!

Dibetša gape di tswalanywa le kgwebo e sego molaong ya dihlare-tagi. Ga se mo go sa tlwaelegago go mekgatlo ya disenyi go šomiša ditsela tše di swanago bakeng sa go šwahlišetša dihlare-tagi lefelong le lengwe go etša ge e tlwaetše go šwahliša dithunya. Ka gona, dibetša di nyaka di fetogile tšhelete yeo go bapatšwago dihlare-tagi ka yona.

Ka Morago ga ge Dithunya tša Ntwa di Homotše

Ge dintwa di fela, dithunya tše di bego di dirišwa go tšona gantši di wela ka diatleng tša disenyi. Nagana ka seo se ilego sa direga nageng ya borwa bja Afrika yeo e ilego ya ba le phetogo ya go tloga bošorong bja go tutuetšwa ke dipolitiki go ya bošorong bja bokebekwa. Bošoro bja tša dipolitiki moo bo ile bja fediša maphelo a batho bao e ka bago ba 10 000 ka nywaga e meraro feela. Ge ntwa yeo e be e fela, bošoro bja bokebekwa bo ile bja gola. Phadišano magareng ga baotledi ba dithekisi e ile ya feleletša ka “dintwa tša dithekisi,” moo bahlasedi ba ilego ba hirwa gore ba thuntšhe banamedi le baotledi ba dikhamphani tša baphenkgišani. Ka mo go oketšegago, dithunya tša tlhaselo tša mohuta wa tša bohlabani di be di dirišwa bohodung le bosenying bjo bongwe. Palo ya dipolao tša dithunya e ile ya fihla go 11 000 ngwageng o mongwe wa morago bjale, e lego tekanyo ya bobedi e phagamego kudu lefaseng bakeng sa dinaga tše di sego ntweng.

 Go tseba gore disenyi di itlhamile le gore ke tše kotsi, go baka poifo le go se šireletšege. Dinageng tše dintši tše di hlabologago, maphelo a atlegilego dibong, a dikologilwe ke merako le magora ao a tsentšwego mohlagase ao a letwago bošego le mosegare. Badudi ba dinaga tše di hlabologilego le bona ba gata megato. Se ke sa therešo gaešita le mafelong ao a sego a ka a ba le thulano ya selegae.

Ka gona, bobedi dinageng tšeo go nago le ntwa le dinageng tšeo go lego “khutšo,” dithunya di tlaleletša go se tsepameng. Ga go motho yo a ka lekanyago mafelelo a šoro a dithunya; goba go bala bao ba hwilego, bao ba gobaditšwego, bao ba hwetšwego le maphelo ao a senyegilego. Lega go le bjalo, re a tseba gore lefase le falala ka dibetša le gore palo ya tšona e tšwela pele e gola. Ka mo go oketšegilego batho ba kganyoga gore go dirwe se sengwe. Eupša go ka dirwa eng? Go tla dirwa eng? Tše ke dipotšišo tšeo re tlago go di ahla-ahla sehlogong se se latelago.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 15]

Yo e Kilego ya ba Mohlabani o Ikwa e le “Lešilo Kudu”

Mošemane wa lešole yo a lwelego ntweng e swanago yeo e dirilego batho bao go boletšwego ka bona sehlogong se se fetilego gore e be bafaladi, kapejana o ile a thoma go lelera le go diila kudu motseng wo a ilego a thuša gore o fenywe. O be a bolela ka manyami mabapi le go bona morwa wa moetapele wa gagwe a sepela go dikologa toropo ka sethuthuthu se se phadimago mola baetapele ba tša bohlabani ba pele ba hlalefetša bakeng sa matla le go phadišana bakeng sa go hwetša tlhompho. Mohlabani o itše: “Ge ke nagana ka nywaga e mehlano yeo ke e feditšego ke le sethokgweng, ke bolaya batho le go ba thuntšha, ke ikwa ke le lešilo kudu. Re be re neetše maphelo a rena bakeng sa batho bao ka moso ba ka se kego ba gopola kamoo ba fihlilego ka gona moo ba lego gona.”

[Mothopo]

Boy soldier: Nanzer/Sipa Press

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 16]

“Ga go Lefelo la go Khuta”

Gaešita le ge sethunya sa go hlasela sa mehleng yeno e le se se šoro, se na le mellwane. Se thuntšha feela dikolo. Ga se kgone go bolaya batho bao ba iphihlilego ka morago ga merako e tiilego goba dibo. Ka baka la letšhogo leo le bakilwego ke ntwa, go korola ga lešole e ka ba mo go sa tsepamago. Sebetša sa go swarwa ka seatla gaešita le ka tlase ga maemo a swanetšego ke seo se nepago feela go fihla bokgoleng bja dimithara tše 460.

Bahlabani ba United States ba na le tharollo bakeng sa “mathata” a bjalo—sethunya se sefsa, sa thekinolotši ya maemo a godimo seo se bitšwago Objective Individual Combat Weapon (OICW). E le bohwefo ka mo go lekanego go ka swarwa ke lešole le tee, OICW e ka se thuntšhe feela dikolo, eupša gape le dikgapetlana tša dimilimithara tše 20 tše di thuthupago—di-grenade. Sebopego se sengwe se se kgethegilego: E ka bolaya manaba ao a iphihlilego ka morago ga dibo. Seo lešole le swanetšwego ke go se dira ke go lebantšha sethunya lefelong la ka godingwana goba ka thoko ga moo tlhaselo e lebišitšwego gona. Ka go itiragalela, sethunya se beakanya bokgole lefelong le kgethilwego gomme sa beakanya fuse e nyenyane ya elektroniki pomong e le gore e tle e thuntšhe ka go lebanya bokgole bjo bo swanetšego, e gaše mohlaselwa ka dikgapetla tše di hlabago tša pomo. Moemedi yo mongwe wa khamphani yeo e tšweletšago sebetša seo o itše: “Bokgoni bja sona bjo go kgethegilego bo tla dira gore madira a tša bohlabani a United States a kgone go thuntšha mafelong ao a lego ka mošireleng.” Lešobana la go lebelela le tla dira gore sebetša se kgone go lebanya gabotse gaešita le lefsifsing.

Badiri ba sona bao gape ba bolelago gore sebetša e tla ba se sešoro ka makga a mahlano go feta M16 le sedirišwa sa go foša di-grenade sa M203 ka tekanyo yeo e lego gabedi, ba ile ba ikgodiša ka gore, go sethunya se ga go “lefelo la go khuta.” Mašole ao a se šomišago ga se a swanela go ngongorega ka go lebanya mo go tiilego; a swanetše go lebelela feela ka lešobana la go lebelela gomme a thuntšhe bakeng sa go lokolla mokgobo wa dikolo le dipomo. Ge e ba tšwelopele e sepela go ya ka thulaganyo, sehlopha sa mathomo sa tša bohlabani se tla hlangwa ka OICW ka ngwaga wa 2007.

Lega go le bjalo, baseka-seki ba botšiša dipotšišo tše: Sethunya se tla dirišwa bjang ge mašole a dikologa ditikologong tšeo di tletšego batho moo manaba a bahlabani go bonalago a le gare ga badudi bao ba se nago molato? Go direga eng ge OICW e rekišetšwa bahlabani lefaseng ka moka bao ba kago go šupa batho ba gabo bona ka yona? Le gona, go direga eng ge sebetša se wela ka diatleng tša batšhošetši le disenyi?

[Mothopo]

Alliant Techsystems

[Diswantšho go letlakala 14]

Dibetša tše nyenyane le dibetša tše bohwefo gantši di bapatšwa bakeng sa taamane le dihlare-tagi