Metse e Megolo—Ke ka Baka La’ng e le Bothateng?

“Tlang re ikaxeleng motse le mmoto wa nthla e fihlaxo lexodimong, . . . xore re se kê ra phatlalala le lefase ka moka.”—Genesi 11:4.

MANTŠU a ao a boletšwego nywageng e fetago 4 000 e fetilego, a be a tsebatša go agwa ga motse o mogolo wa Babele.

Babele yeo ka morago e ilego ya bitšwa Babilona, e be e agilwe go e mengwe ya melala e nonnego ya Sineara kua Mesopotamia. Lega go le bjalo, ka go fapana le kgopolo e tumilego, e be e se motse wa pele o mogolo o begilwego ka Beibeleng. Ge e le gabotse, metse e megolo e bile le mathomo a yona pele ga Meetse-fula a mehleng ya Noage. Mmolai Kaine o ile a thea wa mathomo wo o begilwego. (Genesi 4:17) Motse wo o bego o bitšwa Hanoge, go bonala e be e fo ba feela motsana o šireleditšwego. Ka lehlakoreng le lengwe, Babele e be e le motse o mogolo—lefelo le le tumilego la borapedi bja maaka leo le bego le bonagatša tora e makatšago ya madumedi. Lega go le bjalo, Babele le tora ya yona e tumilego ka bobe, e ile ya ema ka mo go phethagetšego twantšhanong le Modimo. (Genesi 9:7) Ka gona go ya ka Beibele, Modimo o ile a tsena ditaba gare gomme a raranya mmolelo wa baagi, a fediša morero wa bona wa bodumedi wa go tutuetšwa ke go nyaka botumo. Genesi 11:5-9 e re Modimo o ile “a ba phatlalatša le lefase ka moka.”

Ga se mo go makatšago gore se se ile sa lebiša go phatlalaleng ga metse e megolo. Le gona, metse e megolo e ile ya nea tšhireletšo tlhaselong ya manaba. Metse e megolo e ile ya nea mafelo ao balemi ba ka bolokago le go aba ditšweletšwa tša bona go ona. Go tšwelela ga mafelo a papatšo gape go dumeletše badudi ba bantši ba metse e megolo go phegelela mekgwa ya go iphediša ka ntle le go lema. The Rise of Cities e re: “Ge feela ba lokologile dikgatelelong tša go phela ka go golela seatleng, badudi ba metseng e megolo ba ka retologela mešomong e mentši kudu e kgethegilego: go loga dintlatla, go bopa dipitša, go ohla, go loga, go šoma ka letlalo, go betla le go aga—modiro le ge e ka ba ofe wa kgwebo wo ba ka o kgonago.”

Metse e megolo e ile ya šoma bjalo ka mafelo a swanetšego a kabo bakeng sa dithoto tše bjalo. Ela hloko pego ya Beibele ya tlala e šoro kua Egipita. Tona-kgolo Josefa o ile a bona e le mo go swanetšego go dudiša batho metseng e megolo. Ka baka la’ng? Mohlomongwe e le ka gobane se se ile sa dira gore go be le kabo e atlegilego ya dijo tše di bego di šetše.—Genesi 47:21.

Metse e megolo gape e ile ya kaonefatša mekgwa ya poledišano le tirišano ya batho nakong ya ge dinamelwa di be di nanya e bile di se nene. Ka morago se se ile sa akgofiša tekanyo ya phetogo ya tša leago le setšo. Metse e megolo e ile ya fetoga mafelo a  tšweletšo le go godišwa ga tšwelopele ya thekinolotši. Ge dikgopolo tše mpsha di be di tšwelela, go be go tšwelela dilo tše difsa go tša thutamahlale, bodumedi le dikgopolo tša filosofi.

Ditoro tše sa Phethagatšwago

Mehleng yeno, metse e megolo e tšwela pele go nea ba bantši mehola e swanago. Ka gona, ga se mo go makatšago gore e tšwela pele go goka ba dimilione—kudu-kudu dinageng tšeo bophelo dinaga-magaeng e bago bjo thata ka mo go sa kgotlelelegego. Lega go le bjalo, go batho ba bantši bao ba hudugelago metseng e megolo, ditoro tša bophelo bjo bokaone e ba tšeo di sa phethagatšwego. Puku ya Vital Signs 1998, e re: “Go ya ka nyakišišo ya morago bjale ya Population Council, boemo bja bophelo mafelong a mantši a ditoropong a mafase a hlabologago ke bjo bo fokolago kudu lehono go feta bja dinaga-magaeng.” Ke ka baka la’ng go le bjalo?

Henry G. Cisneros o ngwadile ka go The Human Face of the Urban Environment gore: “Ge badiidi ba thoma go kgobokana lefelong le itšego, mathata a bona a gola ka lebelo le legolo kudu. . . . Go oketšega ga go kgobokana lefelong le tee ga badiidi, kudu-kudu batho ba maemo a tlase, go ile gwa sepedišana le go hlatloga ga go hloka mešomo, go gola le go telefala ga go ithekga ka thušo ya tlhakodišo, mathata a mantši a tša maphelo go batho bohle le go hlatloga mo go tšhošago kudu ga bosenyi.” Puku ya Mega-city Growth and the Future ka mo go swanago e bolela gore: “Go fihla ga batho ka bontši bjo bogolo gantši go lebiša tekanyong e phagamego ya go hloka mešomo le go hlaelela ga mešomo ka gobane dikgoba tša mošomo e ka ba tšeo di sa kgonego go tšea palo e golago ya bao ba tsomago mošomo.”

Palo e golago ya bana ba setarateng ke bohlatse bjo bo kwešago bohloko bja bodiidi bjo bo tseneletšego bjo bo lego gona metseng e megolo ya mafase ao a hlabologago. Go ya ka dikakanyetšo tše dingwe, go na le bana ba setarateng ba bontši bjo e ka bago dimilione tše 30 lefaseng ka bophara! Puku ya Mega-city Growth and the Future e bolela gore: “Bodiidi le mathata a mangwe bo sentše ditlemo tša lapa mo e lego gore bana ba setarateng ba gapeletšega go ikema-emela.” Bana ba bjalo gantši ba katanela go phela bophelo bja go hlomola pelo ka go topa tša fase, go kgopela goba go šoma mošomo wa maemo a tlase mebarakeng ya lefelong la gabo bona.

Ditherešo tše Dingwe tše Bohloko

Bodiidi bo ka lebiša bosenying. Motseng o mongwe wa Amerika Borwa o tsebjago ka bokgabo bja wona bjo bobotse bja mehleng yeno, bosenyi bo thomile go ata kudu mo e lego gore motse kapejana o thomile go ba naga ya magora a tšhipi. Go thoma ka mohumi wa go huma le dinala go ya go modiidi wa go ja nta, badudi ba aga magora a tšhipi bakeng sa go šireletša thoto ya bona le go itšhireletša. Ge e le gabotse, ba phela ka dirobeng. Ba bangwe ba tloga ba  bea magora pele ntlo ya bona e fetšwa go agwa.

Go ba le badudi ba bantši gape go fediša bokgoni bja motse bja go nea ditirelo tša motheo tše bjalo ka meetse le tirelo ya tša tlhwekišo. Go akanywa gore motseng o mongwe wa Asia, go nyakega dintlwana tša ka thoko tša batho bohle tše 500 000. Lega go le bjalo, nyakišišo ya morago bjale e bontšhitše gore ke feela dintlwana tše 200 tše šomago tšeo di lego gona!

Se sengwe gape seo se sa swanelago go tshedišwa mahlo ke mafelelo a senyago ao go ata mo go feteletšego ga thari gantši go bago le ona tikologong ya geno. Dipolasa tša kgaufsi di a hwelela ge mellwane ya metse e katologa. Molaodi wa pele wa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, Federico Mayor o re: “Metse e megolo e ja tekanyo e kgolo ya matla, ya fetša kabo ya meetse le go senya dijo le ditlabakelo. . . . Tikologo ya yona ya kgonthe e lapile ka gobane ga e sa hlwa e nea ditšweletšwa goba go boloka ditšweletšwa tša ka ntle.”

Mathata a Metse e Megolo Dinageng tša ka Bodikela

Boemo dinageng tša ka Bodikela e ka ba bjo bo sego šoro ka tsela e itšego, lega go le bjalo, mathata metseng ya ditoropong a sa dutše a le gona. Ka mohlala, puku ya The Crisis of America’s Cities e bolela gore: “Metse ya Amerika lehono e swailwe ke bosenyi bja tekanyo e feteletšego kudu. . . . Tekanyo ya bosenyi metseng ya Amerika ke e šoro kudu mo e lego gore dimakasine tša tša kalafo di thomile go neela sekgoba se segolo sa go bolela ka yona e le e nngwe ya ditaba tše dikgolo tša tša maphelo tše di kgomago batho mehleng ya rena.” Ee, bosenyi ke hloba-boroko metseng e mentši e megolo lefaseng ka moka.

Go senyega ga bophelo bja metseng e megolo ke lebaka le lengwe leo ka lona metse e mentši e fetogilego e sa kgahlišego go bathwadi. Puku ya The Human Face of the Urban Environment e re: “Dikgwebo di hudugetše mafelong a ka ntle ga ditoropo goba moše wa mawatle, tša tswalela difeketori, tša tlogela ‘megola e sehlefetšego’—meago e se nago selo ditikologong tše šilafetšego tša ditlakala tša mpholo tšeo di epetšwego mmung, e lego lefelo leo ka mo go feletšego le sa swanelwego ke go ka hlabollwa.” Ka baka leo, metseng e mentši go hwetšwa batho ba diilago ba kgobelane mafelong “ao mathata a tikologo go lego bonolo go a hlokomologa—moo ditshepedišo tša kelela-tšhila di senyegilego; moo tlhwekišo ya meetse e sa lekanago; moo motšhitšhi wa dilomi di aparelago mafelo ao a tletšego ditšhila le go hlasela dintlo; moo bana ba banyenyane ba jago pente e nago le morodi ya mabotong a diphapošing tša meago e senyegago . . . moo go bonalago go se na yo a hlokomelago.” Tikologong e bjalo, bosenyi, bošoro le go itlhoboga di a gola.

Go oketša moo, metse ya ka Bodikela e na le bothata bja go nea ditirelo tša motheo. Morago kua ka 1981, bangwadi Pat Choate le Susan Walter ba ile ba ngwala puku e bego e na le sehlogo se makatšago se rego America in Ruins—The Decaying Infrastructure. Ka go yona ba boletše gore: “Meago ya batho bohle ya Amerika e senyega ka lebelo kudu go feta go lokišwa ga yona.” Bangwadi ba ile ba bolela temošo e matla mabapi le palo e senyegago ya maporogo, ditsela tše di senyegago le go phuhlama ga ditshepedišo tša kelela-tšhila metseng e megolo.

Nywaga e masome a mabedi ka morago, metse e bjalo ka New York e be e sa dutše e e-na le dilo tša motheo tše fokolago. Sehlogo se se lego ka go New York Magazine se hlalositše modiro o mogolo wa go aga Thanele ya Boraro ya Meetse. O tšwetše pele ka lebaka la nywaga e 30 mo nakong ye gomme o bitšwa modiro o mogolo kudu wa kago ya dilo tša motheo ka Karolong ya ka Bodikela. O akaretša ditshenyagalelo tša mo e ka bago diranta tše dimilione tše dikete tše 40. Ge o feditšwe, mokero o tla sepediša dilithara tše dimilione tše dikete tše hlano tša meetse a hlwekilego ka letšatši New York City. Mongwadi o bolela gore: “Eupša bakeng sa go epa ka moka mo gogolo, thanele e diretšwe feela go tlaleletša diphaephe tše di lego gona, e le gore diphaephe di kgone go lokišwa ka lekga la pele ga e sa le di epelwa mathomong a ngwaga-kgolo.” Go ya ka sehlogo se se lego ka go The New York Times, go lokiša dilo tša motheo tše di senyegilego tša motse ka moka—ditsela tša wona tša ka tlase ga mmu, diphaephe tša wona tša meetse, ditsela tša wona le maporogo a wona—go tla bitša diranta tše di akanyetšwago go dimilione tše dikete tše 695.

New York ga se motse feela wo o nago le bothata bja go aba ditirelo tše di nyakegago. Ge e le gabotse, palo ya metse e megolo e ipontšhitše e le e lebanego le tshenyego e bakwago ke dilo tše di fapa-fapanego. Ka February 1998, Auckland, kua New Zealand, e bile le go šitišwa lebaka la dibeke  tše fetago tše pedi ke go palelwa mo go senyago ga kabo ya matla a mohlagase. Badudi ba Melbourne, kua Australia ba ile ba dula ba se na meetse a go fiša lebaka la matšatši a 13 ge kabo ya kgase e be e kgaoditšwe ka baka la kotsi ya tša intaseteri botšweletšong.

Le gona, go na le bothata bjo bo lego gona mo e nyakilego go ba metseng ka moka—pitlagano ya dinamelwa. Mothadi wa dipolane, Moshe Safdie o re: “Phapano ya motheo—go se swanelane—e gona gare ga bogolo bja metse le tshepedišo ya tša dinamelwa yeo e šomago metseng yeo. . . . Metse ya kgale e ile ya swanelwa ke go dumelelanya mafelo a yona a dikgwebo tše dikgolo le bogolo bja leema-ema la dikoloi leo le bego le sa ka la naganwa nakong ya ge e agwa.” Go ya ka The New York Times, metseng e bjalo ka Cairo, Bangkok le São Paulo, pitlagano ya dinamelwa “ge e se mokgwa ke molao.”

Go sa šetšwe mathata a ka moka, go bonala go hudugela mo go tšwelago pele metseng e megolo go sa fokotšege. Go etša ge sehlogo ka go The UNESCO Courier se bolela, “e le ka mo go nepagetšego goba ka mo go fošagetšego, metse e bonala e nea tšwelopele le tokologo, pono ya go ba le dibaka tše itšego, e lego kgoketšo e matla kudu.” Eupša ge e le gabotse, ke eng seo bokamoso bo se huparetšego metse e megolo ya lefase? Na go na le ditharollo tša kgonthe mathateng a yona?

[Ntlhakgolo go letlakala 5]

“Go fihla ga batho ka bontši bjo bogolo gantši go lebiša tekanyong e phagamego ya go hloka mešomo le go hlaelela ga mešomo”

[Seswantšho go letlakala 7]

Pitlagano ya dinamelwa ke bothata bja metse e megolo e mentši

[Seswantšho go letlakala 7]

Dimilione tša bana ba setarateng di a ikema-emela

[Seswantšho go letlakala 7]

Go badudi ba bantši ba metse e megolo, ditoro tša bophelo bjo bokaone ga di phethagale