Na Tharollo ke Karolo ya Bothata?

“Go kokobetša le go goboša bagolegwa ke tsela e mpe kudu ya go ba lokišeletša bophelo bja ka ntle ga kgolego.”—SEHLOGO SA MORULAGANYI KA GO THE ATLANTA CONSTITUTION.

MAEMONG a mantši dikgolego di fo ba di šoma e le lepheko—e bile e le lepheko la lebakanyana. Ge mogolegwa a lokollwa, na o lefeletše bosenyi bja gagwe e le ka kgonthe? * Go thwe’ng ka bahlaselwa  goba baratiwa ba bona? Ge mmolai yo a bego a golegilwe wa morwa wa nywaga e 16 wa Rita a be a lokollwa ka morago ga go tswalelelwa bakeng sa kahlolelo ya nywaga e meraro feela, Rita o ile a lla ka gore: “Ke nna mmago ngwana yo a bolailwego. Hle anke le eme go se nene gomme le nagane ka se. Na le ka kgona go akanya gore se se bolela’ng?” Go etša ge taba ya Rita e bontšha, manyami gantši a šala a le gona nako e telele ka morago ga ge dikgoro tša tsheko di feditše ka mošomo wa tšona gomme dihlogo tša ditaba di hweletše.

Taba ye ke yeo e tshwenyago e sego feela bao maphelo a bona a kgomilwego ke bosenyi, eupša gape le yo mongwe le yo mongwe. Go feta moo, go sa šetšwe gore bagolegwa ba lokolotšwego ba kgopamolotšwe mekgwa goba go fo retetšwa ke go tswalelelwa ga bona kgolegong, seo se kgoma ka go lebanya khutšo ya gago ya monagano ge e ba e se go šireletšega ga gago.

Dikolo tša Disenyi

Tshepedišo ya dikgolego ga se ka mehla e fokotšago boitshwaro bja tša bosenyi. Jill Smolowe o ngwala ka makasineng wa Time gore: “Ge tšhelete e dirišetšwa go aga disele tše dingwe tša kgolego go e na le gore go fetošwe mekgwa ya bagolegwa, gantši e fo ba go lebiša bosenying—bjo bo oketšegilego—le bjo šoro le go feta.” Peter * yo a feditšego nywaga e 14 a tswaleletšwe kgolegong, o tla dumelelana le polelo yeo. O re: “Bontši bja bagolegwa-gotee le nna ba ile ba thoma ka bosenyi bjo bonyenyane, ke moka ba hlatlogela bosenying bjo bo akaretšago dithoto gomme mafelelong ya ba bo-komang-ka-nna melatong e megolo malebana le batho ba bangwe. Go bona, dikgolego di bjalo ka dikolo tša go ruta mešomo. Ba tlo tšwa e le ba šoro ka go fetišiša.”

Le ge dikgolego di tloša disenyi ditarateng ka lebakanyana, go bonala eka di dira mo gonyenyane—ge e ba go na le seo di se dirago—go thibela bosenyi ka lebaka le letelele. Bašemane ba metseng e megolo le masogana gantši ba lebelela go golegwa e le koma ya banna. Gantši kudu ba feleletša e le disenyi tše di retetšego. Larry yo a feditšego bogolo bja bophelo bja gagwe a tsena le go tšwa kgolegong o re: “Kgolego ga e go kgopamolle le gatee. Mathaka a a tšwa gomme a dira se se swanago gape-gape.”

Go ya ka nyakišišo e nngwe ya United States, ‘go tšwa le go boela kgolegong’ mo, go ka hlalosa lebaka leo ka lona 50 lekgolong ya bosenyi ka moka bjo šoro bo dirwago ke mo e ka bago 5 lekgolong ya disenyi. Makasine wa Time o hlalosa gore: “Ge bagolegwa ba se na tsela e holago ya go diriša nako ya bona, gantši ba fetša diiri ba godiša tekanyo e kgolo ya lehloyo, re se sa bolela ka go loga maano a mangwe a bosenyi, ao . . . ba tlago go a diriša gape setarateng.”

Boemo ga se bja United States e nnoši. John Vatis, ngaka kgolegong ya madira kua Gerika o bolela gore: “Dikgolego tša rena e bile tše di atlegago kudu go tšweletšeng batho ba kotsi, ba šoro le ba kgopo. Ge ba lokolotšwe, bagolegwa ba bantši ba nyaka go ‘itefeletša’ setšhabeng.”

Ditshenyagalelo Setšhabeng

Mathata a dikgolego a fihla ka go lebanya ka sekhwameng sa gago. Ka mohlala, go akanywa gore kua United States, mogolegwa yo mongwe le yo mongwe o bitša bao ba lefago lekgetho mo e ka bago R160 000 ngwaga o mongwe le o mongwe. Bagolegwa ba nywaga ya ka godimo ga e 60 ba ka bitša tšhelete yeo ge e balwa gararo.  Dinageng tše dintši go holofela ga batho tshepedišo ya kotlo go a fokotšega ka baka la mabaka a oketšegilego. Go na le go tshwenyega ka go lokollwa ga disenyi pele ga nako gotee le disenyi tšeo di kgonago go phonyokga dikahlolelo tša kgolego ka mo go feletšego ka baka la mekgwa ya tša molao yeo e utolotšwego ke ramolao yo bohlale. Gantši bahlaselwa ga ba ikwe ba šireletšegile ka mo go lekanego malebana le kgobatšo e nngwe, gomme ba ka ba ba hloka molomo tshepedišong ya tša molao.

Go Tshwenyega ga Batho Bohle go a Gola

Go holofela ga batho tshepedišo ya tša kgolego ga go godišwe ke maemo a sehlogo ao bagolegwa ba lebanego le ona, bjalo ka ge a hlalositšwe ka lepokising leo le sepedišanago le sehlogo se. Bagolegwa bao ba ilego ba swarwa gasehlogo ge ba be ba šomela dikahlolelo tša bona, le gatee ga ba kgopamollwe mekgwa. Go oketša moo, dihlopha tše mmalwa tša tša ditshwanelo tša batho di tshwenyegile ka dipalo tše dikgolo tša ditho tša dihlopha tša merafo e lebelelwago tlase tšeo di hwetšwago ka dikgolegong. Ba gonona ge e ba se e le seo se diregago ka sewelo goba e le ditla-morago tša kgethollo ya merafo.

Pego ya 1998 ya Associated Press e ile ya lebiša tlhokomelo tlalelong ya bao e kilego ya ba bagolegwa Kgolegong ya Holmesburg kua Pennsylvania, U.S.A., bao ba bego ba tsoma tefo bakeng sa go dirišwa ka mo go sa swanelago bjalo ka dilo tša go dira diteko ditekong tša dikhemikhale nakong ya ge ba be ba golegilwe. Go thwe’ng ka go tšwelela gape ga dihlopha tša bagolegwa bao ba tlemelelwago gotee kua United States? Amnesty International e bega gore: “Bagolegwa ba šoma diiri tše 10-12, gantši letšatšing leo le fišago, ba khutša ganyenyane bakeng sa go nwa meetse le go khutša iri bakeng sa dijo tša mosegare. . . . Ntlwana ya boithomelo yeo e hwetšagalago bakeng sa bagolegwa ba go tlemelelwa gotee ke thuwana yeo e lego ka morago ga seširo sa nakwana. Bagolegwa ba dula ba tlemagantšwe ge ba e diriša. Ge thuwana e sa hwetšagale, bagolegwa ba gapeletšega go ithušetša mo fase pepeneneng.” Go ba gona, ga se dikgolego ka moka tšeo di šomago ka tsela yeo. Lega go le bjalo, tshwaro e sehlogo e hwiša bobedi bagolegwa le bao ba e phethago matswalo.

Na Dikgahlego tša Setšhaba di a Hlokomelwa?

Ka tlwaelo, ditšhaba tše dintši di ikwa di šireletšegile ge disenyi tše kotsi di tswalelelwa ka dikgolegong. Ditšhaba tše dingwe di rata dikgolego ka mabaka a fapanego. Ge kgolego ya toropong e nyenyane ya Australia ya Cooma e be e swanelwa ke go tswalelwa, batho ba ile ba ipelaetša. Ka baka la’ng? Ka gobane kgolego e be e tšweletša mošomo bakeng sa setšhaba seo se bego se tshwenywa ke boemo bja tša boiphedišo.

Morago bjale, mebušo e mengwe e rekišeditše dikgwebo-potlana dikgolego tša yona e le tekanyetšo ya go seketša ditshenyagalelo. Ka manyami, dikgolego tše dintši le dikahlolelo tša lebaka le letelele di dirišetšwa go hola kgwebo. Ka go rialo, toka e tswakanywa le boemo bja tša kgwebo.

Ka kakaretšo, go šala potšišo e bohlokwa e rego: Na dikgolego di kgopamolla mekgwa ya bagolegwa? Le ge karabo gantši e le e sa kgahlišego, o tla makatšwa ke go tseba gore bagolegwa ba bangwe ba thušitšwe go fetoga. Anke re boneng gore bjang.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 6, 7]

 Go Lebelela ka Boripana Boemo bja ka Dikgolegong

GO TLALA KUDU: Dikgolego tša Brithania di na le bothata bjo bogolo bja go tlala kudu, e bile ga se mo go makatšago! Naga yeo e maemong a bobedi a phagamego tekanyong ya palo ya bagolegwa ge e bapišwa le palo ya baagi karolong ka moka ya Yuropa Bodikela, ka bagolegwa ba 125 go badudi ba bangwe le ba bangwe ba 100 000. Kua Brazil, kgolego e kgolo ya São Paulo e agetšwe go dudiša bagolegwa ba 500. Go e na le moo e dudiša ba 6 000. Kua Russia, disele tšeo di swanetšego go ba di dudiša bagolegwa ba 28 di dudiša ba magareng ga 90 le 110. Bothata ke bjo šoro kudu mo e lego gore bagolegwa ba swanelwa ke go robala ka go šiedišana. Nageng ya Asia, bagolegwa ba 13 goba 14 ba pitlagantšwe ka seleng ya disekwere-mithara tše 3. Go sa dutše go le bjalo, kua Australia Bodikela, balaodi ba lebeletšane le go hlaelela ga sekgoba ka go diriša di-container tša dithoto bakeng sa go dudiša bagolegwa.

BOŠORO: Makasine wa ditaba wa Jeremane wa Der Spiegel o bega gore ka dikgolegong tša Jeremane bagolegwa ba šoro ba a bolaya le go hlokofatša ka baka la “ntwa ya dihlopha tše di phadišanago ka mekgwa e sego molaong ya dino-tagi le diokobatši, kopano ya botona le botshadi le go hlalefetša.” Kgateletšo ya merafo gantši e butšwetša dikgabo tša bošoro bja ka kgolegong. Der Spiegel e bolela gore: “Go na le bagolegwa go tšwa ditšhabeng tše 72. Kgohlano le diphapano tšeo di lebišago bošorong ga di phemege.” Balaodi ba boletše gore ka kakaretšo, kgolegong e nngwe ya Amerika Borwa, bagolegwa ba 12 ba be ba bolawa kgwedi e nngwe le e nngwe. Financial Times ya London e begile gore, bagolegwa ba boletše gore palo e be e phagame kudu go feta yeo ka makga a mabedi.

GO GOBOŠWA KA TŠA BOTONA LE BOTSHADI: The New York Times e bolela ka sehlogong se se rego “Bothata bja go Kata ka Dikgolegong,” gore kakanyetšo e lekanetšago ke gore kua United States “banna ba fetago 290 000 ba hlaselwa ka tša botona le botshadi ka dikgolegong ngwaga o mongwe le o mongwe.” Pego e tšwela pele gore: “Phihlelo e tšhošago ya bošoro bja tša botona le botshadi ga e fo ba tiragalo yeo e diregago ka sewelo, gantši e ba tlhaselo ya letšatši le letšatši.” Mokgatlo o mongwe o akanyetša gore dikgolegong tša United States, ditiro tše ka bago tše 60 000 tša tša kopano ya botona le botshadi ya kgapeletšo di direga letšatši le lengwe le le lengwe.

BOEMO BJA TŠA MAPHELO LE BJA TŠA BOHLWEKI: Go phatlalala ga malwetši a fetetšwago ka kopano ya botona le botshadi gare ga badudi ba kgolegong go tsebja gabotse. Bolwetši bja mafahla gare ga bagolegwa kua Russia le dinageng tše dingwe tša Afrika bo tantše tlhokomelo ya lefase ka bophara, go etša ge go le bjalo ka go hlokomologwa ga tša kalafo, boemo bja tša bohlweki le phepo dikgolegong tše dintši go dikologa lefase.

[Seswantšho]

Kgolego e tletšego kudu ya São Paulo, Brazil

[Mothopo]

AP Photo/Dario Lopez-Mills

[Seswantšho go letlakala 4, 5]

Kgolego ya tšhireletšo ya maemo a godimo ya La Santé kua Paris, Fora

[Mothopo]

AP Photo/Francois Mori

[Seswantšho go letlakala 6]

Basadi kgolegong ya Managua, Nicaragua

[Mothopo]

AP Photo/Javier Galeano