Kalafo ya Mehleng Yeno—E ka Fihlelela mo go Kaaka’ng?

BANA ba bantši ba ithuta e sa le ba banyenyane: Gore ba kgone go fula apole yeo ba sa kgonego go e fihlelela, ba namela godimo ga magetla a sebapadi-gotee le bona. Selo se se swanago se diregile lefapheng la tša kalafo. Banyakišiši ba tša kalafo ba fihleletše tekanyo e phagamego kudu ya bokgoni ka go ema magetleng a dingaka tše di tumilego tša nakong e fetilego.

Gare ga dingaka tšeo tša pele go be go e-na le banna bao ba bego ba tumile ba bjalo ka Hippocrates le Pasteur, gotee le banna ba bjalo ka Vesalius le William Morton—maina ao a sa tlwaelegago go ba bantši. Ba tšere karolo bjang bokgoning bja tša kalafo ya mehleng yeno?

Mehleng ya bogologolo dithuto tša kalafo gantši e be e se mošomo wa thutamahlale, eupša gantši di be di akaretša tumela-khwele le ditirelo tša bodumedi. Puku ya The Epic of Medicine, yeo e ngwadilwego ke Dr. Felix Marti-Ibañez, e re: “Bakeng sa go lwantšha bolwetši . . . batho ba Mesopotamia ba ile ba retologela kalafong e tswakanego le bodumedi, ka ge ba be ba dumela gore bolwetši e be e le kotlo ya bona e tšwago go medimo.” Kalafo ya ba-Egipita yeo e ilego ya latela kapejana, le yona ka mo go swanago e be e theilwe bodumeding. Ka gona, go tloga mathomong-thomong, ngaka e be e lebelelwa ka pono ya kgahlego ya bodumedi.

Ka pukung ya gagwe ya The Clay Pedestal, Dr. Thomas A. Preston o bolela gore: “Ditumelo tše dintši tša batho ba bogologolo di tlogetše tutuetšo mokgweng wa tša kalafo wo o tšwetšego pele go fihlela lehono. E nngwe ya ditumelo tše bjalo e be e le gore bolwetši bo ka godimo ga matla a molwetši, le gore ke feela ka matla a mohlolo a ngaka moo go bego go na le kholofelo ya go fola.”

 Go Thea Metheo

Lega go le bjalo, ge nako e dutše e e-ya mokgwa wa tša kalafo o ile wa thoma go diriša mokgwa wa tša thutamahlale ka mo go oketšegilego mabapi le go fodiša batho. Ngaka ya ketapele ya bogologolo ya tša thutamahlale e be e le Hippocrates. O belegwe mo e ka bago ka 460 B.C.E. sehlakahlakeng sa Gerika sa Kos gomme o lebelelwa ke ba bantši e le mohlami wa tša kalafo ya ka Bodikela. Hippocrates o theile motheo bakeng sa tirišo ya maleba ya tša kalafo. O ile a gana kgopolo ya gore bolwetši e be e le kotlo e tšwago go medimo, a ganetša ka gore bo na le sebaki sa tlhago. Ka mohlala, bolwetši bja dithunthwane bo be bo bitšwa gore ke bolwetši bjo bokgethwa ka nako e telele ka baka la tumelo ya gore bo be bo ka fodišwa ke medimo feela. Eupša Hippocrates o ngwadile gore: “Mabapi le bolwetši bjo bo bitšwago gore ke bjo Bokgethwa: go nna bo bonala e le bjo bo sa tswalanego ka mo go feletšego le modimo goba gore ke bjo bokgethwa go feta malwetši a mangwe, eupša bo na le sebaki sa tlhago.” Gape Hippocrates e be e le ngaka ya mathomo yeo e ilego ya lemoga dika tša malwetši a fapa-fapanego le go boloka dipego tša tšona bakeng sa ditšhupetšo tša nakong e tlago.

Nywaga-kgolo ka morago, Galen ngaka ya mo-Gerika yo a belegwego ka 129 C.E., ka mo go swanago o ile a dira nyakišišo ya mekgwa ya tša thutamahlale. A ithekgile ka phapano ya batho le diphoofolo, Galen o ile a tšweletša puku ya go ithuta yeo e lego mabapi le kagego yeo e ilego ya dirišwa ke dingaka ka nywaga-kgolo! Andreas Vesalius yo a belegwego kua Brussels ka 1514, o ile a ngwala puku ya On the Structure of the Human Body. E ile ya lebeletšana le kganetšo ka ge e be e thulana le diphetho tše dintši tša Galen, eupša e ile ya thea motheo wa kagego ya mehleng yeno. Ka gona, go ya ka puku ya Die Grossen (Tše Dikgolo), Vasalius o ile a ba “yo mongwe wa banyakišiši ba bohlokwa kudu ba tša kalafo bathong ka moka le go feta mehla ka moka.”

Dithuto tša Galen mabapi le pelo le modikologo  wa madi ka mo go swanago di ile tša folotša ge nako e dutše e e-ya. * Ngaka ya Leisemane William Harvey o ile a fetša nywaga a dira phapano magareng ga diphoofolo le dinonyana. O ile a lemoga go šoma ga dibelefe tša pelo, a ela tekanyo ya madi ka phapošaneng e nngwe le e nngwe ya pelo gomme a dira kakanyo ka tekanyo ya madi ka moka ao a lego mmeleng. Harvey o ile a gatiša dikutollo tša gagwe ka 1628 ka pukung yeo e bitšwago On the Motion of the Heart and Blood in Animals. O ile a swaiwa diphošo, a ganetšwa, a hlaselwa le go rogakwa. Eupša modiro wa gagwe o tlišitše phetogo e bohlokwa go tša kalafo—tshepedišo ya modikologo mmeleng e ile a utollwa!

Go Tloga go Koteng go ya go Bueng

Ditšwelopele tše dikgolo di ile tša dirwa bokgoning bja go bua. Mehleng ya Magareng, go bua gantši e be e le mošomo wa bakoti. Ga se mo go makatšago ge ba bangwe ba bolela gore mothomi wa go bua ga mehleng yeno e be e le monna wa Mofora wa lekgolong la bo-16 la nywaga Ambroise Paré—mokoti wa ketapele le ngaka ya go bua yeo e ilego ya hlankela dikgoši tše nne tša Fora. Paré gape o ile a hlama didirišwa tše mmalwa tša go bua.

Bjo bongwe bja mathata a magolo bjoo ngaka ya go bua e bego e sa dutše e lebane le bjona lekgolong la bo-19 la nywaga e be e le go palelwa ga yona ke go bolaya bohloko nakong ya go bua. Eupša ka 1846 ngaka ya go bua ya meno yeo e bego e bitšwa William Morton o ile a bula tsela bakeng sa go dirišwa mo go tumilego kudu ga go hwiša bogogoma nakong ya go bua. *

Ka 1895 ge e be e dira boitekelo ka tša mohlagase, ngaka ya Mojeremane Wilhelm Röntgen o ile a bona mahlasedi a phatša go phuleletša nama eupša e sego lerapo. O be a sa tsebe moo mahlasedi a thomago gona, ka gona o ile a a bitša X rays, leina leo le sa dutšego le dirišwa polelong ya Seisemane. (Majeremane a a tseba e le Röntgenstrahlen.) Go ya ka puku ya Die Großen Deutschen (Majeremane a Magolo), Röntgen o ile a botša mosadi wa gagwe gore: “Batho ba tla re: ‘Röntgen o a gafa.’” Ba bangwe ba ile ba rialo. Eupša kutollo ya gagwe e ile ya tliša diphetogo tše di feletšego go tša go bua. Dingaka tša go bua mo nakong ye di ka kgona go lebelela ka gare ga mmele ka ntle le go o sega gomme tša o bula.

Go Fenya Malwetši

Go theoša le nywaga, malwetši a go fetela a bjalo ka sekobonyane a bakile mauba, tšhošetšo le lehu leboelela. Ar-Rāzī, mo-Peresia wa lekgolong la senyane la nywaga o ile a lebelelwa ke ba bangwe e  le yo e bilego ngaka e kgolo ya ba-Moseleme ba mehleng yeo, o ngwadile tlhaloso ya mathomo e nepagetšego ya tša kalafo mabapi le sekobonyane. Eupša e bile nywaga-kgolo ka morago moo ngaka ya mo-Brithania yeo e bitšwago Edward Jenner a ilego a hwetša tsela ya go bo alafa. Jenner o ile a bolela gore ge feela motho a swerwe ke sekobonyane sa dikgomo—bolwetši bjo bo sego kotsi—o be a sa swarwa ke sekobonyane. A ithekgile ka kutollo ye, Jenner o ile a diriša setho sa mmele seo se swerwego ke sekobonyane sa dikgomo bakeng sa go tšweletša moento wa go lwantšha sekobonyane. Seo se diregile ka 1796. Go swana le badiri ba bangwe ba diphetogo bao ba bilego gona pele ga gagwe, Jenner o ile a swaiwa diphošo le go ganetšwa. Eupša kutollo ya gagwe ya mosepelo wa moento mafelelong e ile ya lebiša go fedišweng ga bolwetši le go nea kalafo ya matla a magolo twantšhong ya bolwetši.

Monna wa Mofora e lego Louis Pasteur o ile a diriša moento bakeng sa go lwantšha bogafsi bja dimpša le dišo. O ile a kgonthišetša gape gore ditwatši di kgatha tema e kgolo go bakeng bolwetši. Ka 1882, Robert Koch o ile a utolla twatši yeo e bakago bolwetši bja mafahla, bjo bo hlalositšwego ke radihistori yo mongwe e le “bolwetši bjo bogolo bjo bo bolayago bja lekgolong la bo lesome-senyane la nywaga.” Mo e ka bago ngwaga ka morago, Koch o ile a utolla twatši yeo e bakago kholera. Makasine wa Life o re: “Modiro wa Pasteur le Koch o tšweleditše thutamahlale ya tša thutaphedi gomme o lebišitše tšwelopeleng mabapi le go ithuta ka dikwi, tlhwekišo le tša maphelo tšeo di kgathilego tema e bohlokwa go oketšeng bophelo bja batho go feta tšwelopele le ge e le efe e nngwe ya tša thutamahlale ya nywageng e 1 000 e fetilego.”

Kalafo ya Lekgolong la Bo-20 la Nywaga

Mathomong a lekgolo la bo-20 la nywaga, kalafo e ile ya ikhwetša e eme magetleng a batho ba le dingaka tše di hlalefilego kudu. Ga e sa le go tloga ka nako yeo, tšwelopele go tša kalafo e dirilwe ka tekanyo e makatšago kudu—insulin bakeng sa bolwetši bja swikiri, kalafo ya tša dikhemikhale bakeng sa kankere, kalafo ya dihomoune bakeng sa go šarakana ga dithaka, dibolaya-ditwatši bakeng sa bolwetši bja mafahla, chloroquine bakeng sa mehuta e itšego ya malaria, dialysis bakeng sa malwetši a dipshio gotee le go bua ka go bula pelo le go bjalollwa ga ditho, ge re bolela tše sego kae feela.

Eupša ga bjale ka ge re le mathomong a lekgolo la bo-21 la nywaga, kalafo e kgaufsi gakaaka’ng le pakane ya go kgonthišetša “tekanyo e amogelegago ya boemo bjo bobotse bja mmele bakeng sa batho ka moka ba lefaseng”?

Na ke Pakane Yeo e ka se Fihlelelwego?

Bana ba ithuta gore go namela godimo ga magetla a bao ba bapalago le bona ga go ba dire gore ba kgone go fihlelela apola e nngwe le e nngwe. Tše dingwe tša diapola tše bose kudu-kudu di maleke-lekeng a sehlare, gomme ba sa dutše ba ka se di fihlelele. Ka mo go swanago, kalafo e tlogile bokgoning bjo bongwe go ya go bjo bongwe, e dutše e hlatloga. Eupša pakane e bohlokwa kudu—e lego bophelo bjo bobotse bakeng sa bohle—e sa dutše e sa fihlelelwe.

Ka gona, ge ka 1998 European Commission e ile ya bega gore “ma-Yuropa ga se a ka a thabela maphelo a bjalo a matelele le a mabotse,” pego e okeditše ka gore: “Motho o tee go ba bahlano o tla hwa pele ga nako pele a fihla nywaga e 65. Kankere e tla tliša 40% ya mahu a, malwetši a methapo ya pelo le madi a tla baka a mangwe a 30% . . . Go swanetše go newa tšhireletšo e kaone malebana le ditšhošetši tša bophelo bjo bofsa bja mmele.”

Ka November 1998 makasine wa maphelo wa Jeremane wa Gesundheit o begile gore malwetši a go fetela go swana le kholera le bolwetši bja mafahla a baka tšhošetšo e kgolo. Ka baka la’ng? Dilwantšha-malwetši “di lahlegelwa ke matla a tšona. Dipaketheria tše dintši kudu di kgona go lebeletšana le mo e ka bago mohuta o tee wa kalafo wo o tlwaelegilego; ka kgonthe tše dintši di kgona go lebeletšana le tše mmalwa.” Ga se feela malwetši a kgale ao a tšwelelago gape, eupša malwetši a mafsa a bjalo ka AIDS a tšweletše. Kgatišo ya Jeremane ya  Statistics ’97 e re gopotša gore: “Bakeng sa pedi-tharong ya malwetši a tsebjago ka moka—mo e ka bago a 20 000—go fihla ga bjale ga go na tsela ya go alafa sebaki sa ona.”

Na Kalafo ya Dikarolwana tša Leabela e na le Tharollo?

Ke therešo gore bokgoni bja tša kalafo bo tšwela pele bo godišwa. Ka mohlala, ba bantši ba nagana gore boentšineare bja dikarolwana tša leabela bo ka ba bo hupere tharollo bakeng sa bophelo bjo bokaone bja mmele. Go ya ka nyakišišo ya kua United States yeo e dirilwego ka bo-1990 ke dingaka tše bjalo ka Dr. W. French Anderson, kalafo ya dikarolwana tša leabela e ile ya hlaloswa e le “mokgwa o tumilego kudu o mofsa wa nyakišišo ya tša kalafo.” Puku ya Heilen mit Genen (Go Alafa ka Dikarolwana tša Leabela), e bolela gore ka go ba le kalafo ya dikarolwana tša leabela, “thutamahlale ya tša kalafo e ka ba ntlheng ya go ba ketapele ya tšwelopele. Se se bjalo kudu-kudu ka kalafo ya malwetši ao go ba go fihla ga bjale a sa alafegego.”

Bo-rathutamahlale ba lebeletše gore ge nako e dutše e e-ya ba tla kgona go alafa malwetši a tlhago a dikarolwana tša leabela ka go hlabela selo sa go phošolla dikarolwana tša leabela balwetšing. Gaešita le disele tše kotsi tše bjalo ka disele tša kankere, mohlomongwe di tla dirwa gore di iphediše ka botšona. Kgethologanyo ya dikarolwana tša leabela bakeng sa go hlaola tlholego ya motho bolwetšing bjo itšego e šetše e kgonega. Ba bangwe ba bolela gore di-pharmacogenomic—go dumelelanya dihlare tša kalafo go swanela tlhamego ya dikarolwana tša leabela tša molwetši—e tla ba tšwelopele e latelago. Monyakišiši yo mongwe yo a tumilego o šišinya gore ka letšatši le lengwe dingaka di tla kgona go “hlahloba malwetši a balwetši ba bona le go ba fa dikarolwana tše di swanetšego tša kgokagano ya dimolekule bakeng sa go ba fodiša.”

Lega go le bjalo, ga se motho yo mongwe le yo mongwe yo a kgonthišegilego gore kalafo ya dikarolwana tša leabela e nea kalafo ya “phodišo ya mohlolo” ya nakong e tlago. Ka kgonthe, go ya ka dinyakišišo, batho ba ka ba ba no se nyake gore tlhamego ya dikarolwana tša bona tša leabela e hlahlobje. Ba bantši gape ba boifa gore kalafo ya dikarolwana tša leabela e ka ba go tsena-tsenana go kotsi le tlhago.

Ge nako e dutše e tšwela pele go tla utologa ge e ba boentšineare bja dikarolwana tša leabela goba mekgwa e mengwe ya thekinolotši ya maemo a godimo ya tša kalafo e tla phethagatša dikholofetšo tša tšona tše fetago tekanyo. Lega go le bjalo, go na le lebaka la go phema lehutšo leo le kaakago legonono. Puku ya The Clay Pedestal e hlalosa modikologo wa ka mehla o tlwaelegilego ka gore: “Kalafo e mpsha e a tšwelela gomme ya kwala-kwatšwa dibokeng tša kalafo le ka dimakasineng tše di tumilego. Bathomi ba yona e ba bao ba tumilego mešomong ya bona, gomme methopo ya ditaba ya tumiša tšwelopele. Ka morago ga nako ya lethabo, le mangwalo a bohlatse bakeng sa go thekga kalafo e atlegilego, go nolega moko ganyenyane-ganyenyane go a thoma, moo go tšeago lebaka la dikgwedi tše sego kae go ya go nywaga-some e sego kae. Ka morago, kalafo e mpsha e a utollwa, gomme mo e nyakilego go ba kapejana e tšea sebaka sa ya kgale yeo ka boripana e ilego ya tlogelwa e le yeo e se nago mohola.” Ka kgonthe, bontši bja dikalafo tšeo di tlogetšwego ke dingaka tše dintši e le tšeo di sa holego, di ile tša ba dikalafo tša motheo e sego kgale kudu.

Gaešita le ge dingaka lehono di sa hlwe di newa maemo a bodumedi ao a bego a neelwa dingaka tša mehleng ya bogologolo, go na le tshekamelo gare ga batho ba bangwe ya go tswalanya matla a bjalo  a Modimo le dingaka, le go nagana gore go alafa malwetši ka moka a batho ka tsela ya thutamahlale ke mo go swanetšego. Lega go le bjalo, therešo ke gore ba hlaelelwa ka mo go kwešago bohloko ke go fihlelela maikemišetšo a. Ka pukung ya gagwe ya How and Why We Age, Dr. Leonard Hayflick o bolela gore: “Ka 1900, 75 lekgolong ya batho kua United States ba ile ba hwa pele ba fihla nywageng e masome-tshela-hlano. Lehono dipalo-palo tše di fetogile ka mo go feletšego: mo e ka bago 70 lekgolong ya batho ba hwa ka morago ga nywaga e masome-tshela-hlano.” Ke eng seo se bakilego koketšego ye e makatšago tekanyong ya bophelo? Hayflick o hlalosa gore e “be e le ka baka la go fokotšega ga palo ya mahu a masea.” A re re mohlomongwe gona bjale thutamahlale ya tša kalafo e ka tloša dibaki tše dikgolo tša lehu go batšofadi—bolwetši bja pelo, kankere le go hwa lehlakore. Na se se ka swana le mpho ya go se hwe? Le gatee. Dr. Hayflick o bolela gore gaešita le ge go ka ba bjalo, “batho ba bantši ba be ba tla phela go fihlela ba e-na le nywaga e ka bago e lekgolo.” O oketša ka gore: “Batho bao ba phelago go feta nywaga e lekgolo ba sa dutše ba tla hwa. Eupša ba tla bolawa ke eng? Ba tla fo fokola ka mo go tšwelago pele go fihlela ba e-hwa.”

Go sa šetšwe maiteko a mabotse ao a dirilwego ke thutamahlale ya tša kalafo, go tlošwa ga lehu go sa dutše go le ka godimo ga matla a tša kalafo. Ke ka baka la’ng se se le bjalo? Le gona, na pakane ya bophelo bjo bobotse bja mmele bakeng sa bohle ke toro yeo e sa kgonegego?

[Mengwalo ya ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 4]

“Ditumelo tše dintši tša batho ba bogologolo di tlogetše tutuetšo mokgweng wa tša kalafo wo o tšwetšego pele go fihlela lehono.”—The Clay Pedestal

[Diswantšho go letlakala 4, 5]

Hipocrates, Galen le Vesalius, ba theile metheo ya kalafo ya mehleng yeno

[Methopo]

Courtesy National Library of Medicine

Woodcut by Jan Steven von Kalkar of A. Vesalius, taken from Meyer’s Encyclopedic Lexicon

Kos Island, Greece

[Diswantšho go letlakala 6]

Ambroise Paré e be e le mokoti wa ketapele le ngaka ya go bua yeo e ilego ya hlankela dikgoši tše nne tša Fora

Ngaka ya Peresia Ar-Rāzī (ka go le letshadi), le ngaka ya Brithania Edward Jenner (ka go le letona)

[Methopo]

Paré and Ar-Rāzī: Courtesy National Library of Medicine

From the book Great Men and Famous Women

[Seswantšho go letlakala 7]

Monna wa Mofora Louis Pasteur o ile a hlatsela gore ditwatši di baka bolwetši

[Mothopo]

© Institut Pasteur

[Diswantšho go letlakala 8]

Gaešita le ge dibaki tše dikgolo tša lehu di ka tlošwa, botšofadi bo sa dutše bo tla feleletša ka lehu