Leetong Kua Ghana

Ka mongwadi wa Phafoga! kua Ghana

GE LEFSIFSANA le kgodi di dutše di šuthelela mahube, re be re sepetše dikhilomithara tša ka godimo ga tše 80 tseleng e sa alwago le ya marole re lebile Serapeng sa Diphoofolo sa Setšhaba sa Mole, Tikologong ya ka Leboa ya Ghana. Ponagalo ya naga ya tikologong e tletše kudu ka bjang, dithokgwa le dihlare tše dikopana. Re fela re feta motse o monyenyane wo o nago le dintlwana tšeo di agilwego ka mobu gomme di ruletšwe ka bjang.

Go bile le phapano e kaakang ge re fihla Damongo, toropo ya leema-ema ya dinaga-magaeng yeo e nago le mabenkele a go rekiša dilapološi, ya ditsela tša sekontiri le leema-ema la dikoloi! Bana bao ba aperego yunifomo e putswa le e tsotho ba ya sekolong. Basadi bao ba aperego diaparo tša mebala-bala ba rwele merwalo ya mehuta-huta dihlogong tša bona—dikgong, dijo le dinkgo tšeo di tletšego meetse. Dikoloi le diterekere di a duma gomme banamedi ba dipaesekela ba a putla-putla. Re sa šaletšwe ke dikhilomithara tše 20.

Serapeng sa Diphoofolo sa Setšhaba sa Mole

Mafelelong ra fihla serapeng sa diphoofolo. Go ya ka mohlahli wa rena yo a bego a re bontšha lefelo e lego Zechariah, Lešoka la Diphoofolo la Mole le hlomilwe ka 1971 gomme le akaretša tikologo ya disekwere-khilomithara tše 4 840. Go na le mehuta e 93 ya diamuši, mehuta e 9 ya diphoofolo tša go phela ka meetseng le nageng, le mehuta e 33 ya digagabi yeo e lego gona serapeng. Tše di akaretša ditau, dinkwe, diphiri tša mebala-bala, dikatse, ditlou, kgama e khubedu, nare ya dithokgwa tše nyenyane, dikolobe tša naga, dikwele, diphuthi, di-genet, diphala, di-mongoose, ditšhwene, dikgabo tša go fapa-fapana, diphala tša letlalo la nku, dinoko, dikwena le dinoga go akaretša le dihlware. Go oketša moo, mehuta e fetago 300 ya dinonyana e ile ya bonwa mo.

Re dutše re foka dintši tše diso tše di swerwego ke tlala, re sepela bjanyeng bjoo bo fihlago matolong ka botelele gomme kapejana re batamela kgaufsi le mohlape wa diphala. Mathomong, go thata go di bona ka ge mmala wa tšona o swana  le tikologo ya tšona. Ge re dutše re di bogetše, di re lebeletše ka go re tsepelela e le gore phapano magareng ga babogi ba naga le diphala e fele. Ge re dutše re tšea diswantšho, re tšhošwa ke modumo o mogolo wa go rora ka lehlakoreng la rena le letona. E bontšha go se kwane le tlhaselo ya rena ya go beng ga yona e nnoši, kwele e kgolo ya pholo e tšhabela ka sethokgweng se se lego ka pele.

Ke moka re bona ditlou tše nne tše dikgolo ka tlase ga mohlare o mogolo. Di gogela makala fase ka mebogo ya tšona gomme di sohla matlakala a boleta. Re batamela kgaufsi, gomme ge re le bokgole bja dimithara tše lesome feela, Zechariah o re kgothaletša gore re tšee diswantšho. O thuntšha kgatla ya sethunya sa gagwe, yeo e tšweletšago modumo wa tšhipi wo o rakago ditlou ka tlase ga mohlare gomme tša re nea sebaka sa go tšea diswantšho tše di kaone. E sego kgole kudu, ditlou di hwetša leraga gomme di ikolobiša ka lona. Zechariah o hlalosa gore mebala ya ditlou e a fetoga—go tloga bosong bja tšona bja tlhago go ya bohwibidung goba botsothong—go ithekgile ka mmala wa leraga leo di ikolobišitšego ka go lona.

Re sepelela pejana gomme re kgona go bona gabotse ponagalo ya tikologo ya serapa. Dimela tša yona di akaretša mehlare e mebotse ya acacia le shea. Ge re boela  morago, re sepela ka yona tsela yeo ditlou di sepetšego ka yona. Di sa le bokgole bja dimithara tše mmalwa, eupša tlou e kgolo kudu sehlopheng e emiša ditsebe tša yona gomme e ema bjalo ka ge eka e ntweng gomme ya re lebantšha. Na e tlo hlasela?

Zechariah o re botša gore re se ke ra tshwenyega, eupša ka nako e swanago o tloša sethunya sa gagwe legetleng la gagwe gomme o re eta pele tseleng yeo ditlou di e kgethilego. Re tšwela pele re sepela, mohlahli wa rena a swere sethunya sa gagwe—gomme rena re swere khamera ya rena—di loketše go dirišwa. Kapejana ditlou di be di sa hlwe di re bona.

Zechariah o hlalosa gore ditlou tše di lego serapeng di tlwaetše batho le gore tše dingwe di tloga di batamela. Ge ditlou di bonagala leboelela, bahlahli ba thoma go di rea maina. E nngwe ba e bitša Totomane ka gobane e na le totoma e kgolo letlalong la yona. Tlou e nngwe ba e bitša Ntwa-dumela ka gobane e fela e tšhoša babogi ba naga.

Se se latelago re gahlana le letšema la ditšhwene. Re di bogela ge di dutše di kadiela mehlareng goba di kitimela fase. Mohlahli wa rena o re laetša tšhwene ya tshadi yeo e peputšego bana ba babedi, yo mongwe ka mokokotlong, yo mongwe sehubeng. O hlalosa gore ke mafahla.

Ka kgonthe, re bone bontši bja diphoofolo tša lešoka lehono. Zechariah o re botša gore e le gore a bone diphoofolo tša lešoka nakong ya sehla sa komelelo—magareng ga April le June—motho o swanetše go fo leta didibeng tša meetse ka gobane diphoofolo di tla ka mehlape e megolo bakeng sa go nwa meetse. Gape o re ka go sepela ka serapeng sa diphoofolo ka koloi ya go goga ka maotwana a mane, motho a ka bona diphoofolo tše dingwe tše dintši go akaretša dinare le ditau.

Ga bjale ke nako ya matena. Ge re dutše re e-ja, tšhwene e kgolo e robala lefelong leo le ikadilego la lori yeo e emišitšwego kgaufsi le koloi ya rena gomme ya lebelela ka go tsepelela dijo tša-ka tša matena. Ditšhwene tše dingwe di a feta, gotee le diphala tše dingwe le dikolobe tša naga gomme mafelelong ditlou tše nne di tšwelela ka godimo ga mmoto kgaufsinyana. Mohlomongwe re hweditše tsela e bonolo ya go dira gore diphoofolo tše di iketle bakeng sa diswantšho!

Mmarakeng

Nako yeo re e feditšego re le Serapeng sa Diphoofolo sa Setšhaba sa Mole ke e kopana kudu, eupša ga bjale re tšea leeto la diiri tše pedi go phatša tsela ya mafsika go ya Sawla, toropo ya magaeng moo go dulago ma-Lobi, e lego setšhaba  sa balemi. Basadi ba bafsa ba setšhaba se ba na le mokgwa o sa tlwaelegago wa go godiša dipounama tša bona. Gaešita le ge mehleng yeno setšo se fela ganyenyane-ganyenyane ka ge banenyana ba huetšwa ke tlhabologo ya mehleng yeno, basadi ba bantši ba sa dutše ba ikgantšha ka bogolo bja dipounama tša bona. Ka kgonthe, go lebelelwa e le thogako go botša mosadi wa mo-Lobi gore o na le dipounama tše nyenyane go swana le monna.

Re fihla motseng gomme re tsena mmarakeng. Mekutwana e dirilwe ka makala a mehlare gomme e na le marulelo a bjang. Go be go na le monna wa motho-mošweu yo a emego mmarakeng ka gare ga ma-Afrika a maso ka moka. Re bolela le yena gomme re hwetša gore o sa tšwa go fihla mo bakeng sa go tlo fetolela Beibele lelemeng la se-Lobi. O dula motseng o latelago ka gare-gare ga ma-Lobi e le gore a ka ithuta go bolela leleme la bona ka thelelo. Ke gopola ka Robert Moffat, yo a ilego a thoma bodiredi gare ga Batswana ba borwa bja Afrika lekgolong la bo-19 la nywaga gomme a fetolela Beibele lelemeng la bona.

Mokgekolo yo mongwe wa mo-Lobi wa dipounama tše di godišitšwego o dutše godimo ga panka sehlahlaneng se sengwe sa mmaraka. Dipapetlana tše pedi tše tšhweu tša bogolo bja lenala la monwana wa mogogorupa, di be di sobeleditšwe dipounameng tša gagwe ka bobedi. Ke be ke rata go mo tšea seswantšho, eupša gatee-tee ge ke ntšha khamera ya-ka o a retologa. Yo mongwe wa bafelegetši ba-ka o ntlhalosetša gore ma-Lobi a godilego a na le tumelo ya gore meoya ya bona e ka kgomega gampe ge motho yo mongwe a ba tšea seswantšho.

Tseleng ya rena ya go boela Sawla, moo re bego re tla dula bošego ka moka, ke tšama ke nagana ka bohlale le go fapa-fapana mo re go bonego tlholong ya Modimo. O hlamile bobedi diphoofolo le batho ka bokgwari bjo bogolo. Go bjalo ka ge mopsalme a kgotsitše ka gore: “Morêna, medirô ya xaxo xa se ka boati! O e dirile xohle ka bohlale; lefase le tletše dibopiwa tša xaxo.”—Psalme 104:24.

[Mmapa go letlakala 24, 25]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

GHANA

[Seswantšho go letlakala 24]

Kolobe ya naga

[Seswantšho go letlakala 24]

Phiri ya mebala-bala

[Seswantšho go letlakala 25]

Tlou

[Seswantšho go letlakala 25]

Dikubu

[Seswantšho go letlakala 25]

Mohlape wa diphala

[Diswantšho go letlakala 26]

Tšhwene ya tshadi e peputše bana ba babedi

[Seswantšho go letlakala 27]

Kgama

[Seswantšho go letlakala 27]

Mmaraka