Go Tsoma Meetse a Bophelo

NYWAGENG e fetago e dikete tše pedi e fetilego, motse o atlegilego wa batho ba 30 000 o ile wa thoma go tuma Leganateng la Arabia. Go sa šetšwe boemo bjo bo sa kgahlišego bja tlelaemete, moo tekanyo ya pula e lego feela dimilimithara tše 150 ka ngwaga, badudi ba Petra ba ithutile go phela ka tekanyo e nyenyane ya meetse. Le gona Petra e ile ya thoma go huma le go atlega.

 Badudi ba ma-Nabata ba Petra ba be ba se na dipompi tša meetse tša mohlagase. Ba be ba se ba aga matamo a magolo. Eupša ba be ba tseba mekgwa ya go lema le go seketša meetse a bona. Kgokagano e kgolo ya matamo, mangope, mekero ya meetse le didiba di ile tša dira gore ba kgone go edišetša ka kelohloko meetse a mantši ka motseng wa bona le mašengwaneng a bona. Go be go se lerothi le letee la meetse leo le bego le senywa. Didiba tša bona le dipompi tša meetse di be di agilwe gabotse mo e lego gore badudi ba Bedouin ba mehleng yeno ba sa dutše ba di diriša.

Moentšineare yo mongwe wa meetse o ile a kgotsa ka gore: “Modikologo wa meetse ke botse bjo bo sa bonagalego bja Petra. Batho bao ke dihlalefi tša makgonthe.” Morago bjale, ditsebi tša Isiraele di ile tša tsoma go ithuta bokgoning bja ma-Nabata, ao gape a bego a bjetše dibjalo kua Negeb moo e lego ka sewelo gore pula e fete dimilimithara tše 100 ka ngwaga. Ditsebi tša tša tšweletšo ya dibjalo le tlhokomelo ya mobu di ile tša hlahloba mešaletša ya dipolasa tše dinyenyane tša tše dikete tša ma-Nabata tšeo beng ba tšona ka bokgoni ba ilego ba fapošetša dipula tša marega mašemong a bona a manyenyane ao a lemilwego.

Dithuto tšeo go šetšego go ithutilwe tšona go ma-Nabata di thuša balemi dileteng tša Sahel ya Afrika tšeo di hlagaditšwego ke komelelo. Lega go le bjalo, mekgwa ya mehleng yeno ya go seketša meetse e ka no ba yeo e atlegago. Kua Lanzarote, e lego se sengwe sa Dihlakahlaka tša Canary seo se ikadilego lebopong la Afrika, balemi ba ithutile mokgwa wa go bjala merara le mego moo pula e tlogago e se gona. Ba bjala merara goba mego botlaseng bja molete wa ntiko-diko, ke moka ba khupetše mobu ka molora wa thabamollo bakeng sa go thibela go moyafala ga meetse. Phoka e lekanego e ka rothela go iša tlase medung bakeng sa go kgonthišetša puno e botse.

Ditharollo tša Thekinolotši ya Maemo a Tlase

Ditiragalo tše di swanago tša peakanyo ditlelaemeteng tša komelelo di ka hwetšwa lefaseng ka bophara—bjalo ka bathong ba ma-Bishnoi bao ba dulago Leganateng la Thar la India; basadi ba ma-Turkana ba Kenya; le ma-India a ma-Navajo a Arizona, U.S.A. Mekgwa ya bona ya thekinolotši ya go hwetša meetse a pula, yeo go ithutilwego ka yona nywaga-kgolong e mentši, e ipontšhitše e le yeo e ka botwago bakeng sa go rarolla dinyakwa tša tša temo go feta ditharollo tše dikgolo tša thekinolotši ya maemo a godimo.

Lekgolo la bo-20 la nywaga e bile mehla ya go agwa ga matamo. Dinoka tše dikgolo di ile tša fapošwa gomme go ile gwa tšweletšwa ditshepedišo tše dikgolo tša go nošetša. Rathutamahlale yo mongwe o akanya gore 60 lekgolong ya melapo le dinoka tša lefase di ile tša laolwa ka tekanyo e itšego. Gaešita le ge mananeo a bjalo a ile a tliša mehola e itšego, ditsebi tša tlhokomelo ya diphedi le tikologo ya tšona di ile tša šupa tshenyo yeo e dirilwego tikologong, go se sa bolelwa ka mafelelo ao a bilego gona bathong ba dimilione bao ba lobilego magae a bona.

Go feta moo, go sa šetšwe maikemišetšo a mabotse, mehola ya mananeo a ke ka sewelo e fihlelelago balemi bao ba nyakago meetse ka mahlo a mahwibidu. Ge a bolela ka mananeo a go nošetša kua India, yo e kilego ya ba Tona-kgolo Rajiv Gandhi o boletše gore: “Re sentše tšhelete e ntši lebakeng la nywaga e 16. Batho ga se ba boelwa ke selo, go se na mekgwa ya go nošetša, go se na meetse, go se na koketšego tšweletšong, e bile go se na thušo bophelong bja bona bja letšatši le letšatši.”

Ka lehlakoreng le lengwe, ditharollo tša thekinolotši ya maemo a tlase di ipontšhitše e le tše holago kudu le tše sego kotsi kudu tikologong. Didiba tše dinyenyane le matamo ao a agilwego ke ditšhaba tša lefelong leo a ile a ba ao a atlegilego kudu kua China moo go agilwego a dimilione tše tshela. Kua Isiraele, batho ba ile ba hwetša gore ka bohlale bjo bonyenyane, meetse a swanago a ka dirišwa pele bakeng sa go hlatswa, ka morago a dirišetšwa go sepediša ditšhila, gomme mafelelong a dirišetšwa go nošetša.

Tharollo e nngwe e šomago ke go nošetša ka go šašetša meetse moo go bolokago mobu gomme gwa diriša feela 5 lekgolong ya meetse ao a nyakwago ke mekgwa e tlwaelegilego. Go diriša meetse ka bohlale gape go bolela go kgetha dibjalo tšeo di swanelago tlelaemete ya komelelo, bjalo ka sorghum goba leotša, go e na le go kgetha tšeo di nyakago go nošetšwa gantši bjalo ka mmoba goba mafela.

 Ka maiteko a manyenyane, badiriši ba ka gae le ba diintasetering ka mo go swanago ba ka fokotša go nyaka ga bona meetse kudu. Ka mohlala, khilograma ya pampiri e ka tšweletšwa ka meetse a ka lekanago lithara e tee ge e ba meetse a feketori a dirišwa gape ka morago ga ge a dirišitšwe—e lego go seketša ka tekanyo ya 99 lekgolong. Mexico City e dirile dintlwana tša boithomelo tša go diriša feela tee-tharong ya tekanyo ya meetse legatong la tše di tlwaelegilego. Motse gape o thekgile lesolo la tsebišo leo le ikemišeditšego go fokotša tirišo ya meetse ka tsela e lemogegago.

Seo se Nyakegago Bakeng sa Katlego

Ditharollo mathateng a meetse—kudu-kudu mathateng a tikologo—di nyaka diphetogo boemong bja kgopolo. Batho ba swanetše go ba le tirišano go e na le go ba le boithati bakeng sa go dira boikgafo bjo bo leka-lekanego moo go nyakegago, le go ikemišetša go hlokomela lefase bakeng sa badudi ba lona ba ka moso. Tabeng ye, Sandra Postel o hlalosa ka pukung ya gagwe ya Last Oasis—Facing Water Scarcity, gore: “Re nyaka melao ya setho ya mabapi le meetse—tlhahlo bakeng sa boitshwaro bjo bo swanetšego bja go lebeletšana le diphetho tše raranego tša mabapi le ditshepedišo tša tlhago tšeo re sa di kwešišego le tšeo re ka se kgonego go di kwešiša ka mo go tletšego.”

Ee, “melao [e bjalo] ya mabapi le meetse,” e nyaka seo se fetago feela mogato wa setšhaba. Dinaga gotee le dinaga tša baagišani di swanetše go dirišana, ka ge dinoka di tshela mellwane ya setšhaba. Ismail Serageldin o bolela ka pegong ya gagwe ya Beating the Water Crisis gore: “Go tshwenyega ka bontši le boemo bja meetse—mo go ilego gwa swarwa ka tsela e arogilego nakong e fetilego—ga bjale go swanetše go lebelelwa e le kgang ya lefase ka bophara.”

Eupša go dira gore ditšhaba di lokiše dikgang tša lefase ka bophara ga se modiro o bonolo, bjalo ka ge Mongwaledi-pharephare wa UN Kofi Annan a bolela. O re: “Lefaseng la lehono leo le pitlaganego, mekgwa yeo e lego gona bakeng sa mogato wa lefase ka bophara e sa le feela mathomo-mayo. Ke kgale re nea tlhaloso e tiilego kudu kgopolong ya ‘setšhaba se kopanego.’”

Ka kgonthe, kabo e lekanego ya meetse a mabotse—gaešita le ge e le bohlokwa—ga se sohle seo se nyakegago ge e ba re tla thabela bophelo bjo bobotse le bjo bo thabišago. Sa pele batho ba swanetše go lemoga tlamo ya go lemoga Yo a neilego bobedi meetse le bophelo ka bobjona. (Psalme 36:9; 100:3) Le gona, go e na le go senya lefase le ditšweletšwa tša lona ka go se naganele pele, ba swanetše go le ‘lema le go le hlokomela,’ bjalo ka ge Mmopi wa rena a laetše batswadi ba rena ba pele go dira bjalo.—Genesi 2:8, 15; Psalme 115:16.

Mohuta wa Maemo a Godimo wa Meetse

Ka ge meetse a le bohlokwa kudu, ga se mo go makatšago ge ka Beibeleng a neilwe tlhaloso ya seswantšhetšo. Ka kgonthe, gore re thabele bophelo bjalo ka ge re bopetšwe seo, re swanetše go lemoga mothopo wa meetse a a seswantšhetšo. Gape re swanetše go ithuta go bonagatša boemo bja kgopolo bja mosadi wa lekgolong la pele la nywaga yo a ilego a kgopela Jesu Kriste gore: “Morêna! O k’O mphê meetse ao.” (Johane 4:15) Nagana ka seo se ilego sa direga.

Jesu o ile a khutša sedibeng seo se išago sa kgaufsi le Nablus ya mehleng yeno—e lego seo se bonagalago e le sediba sona seo batho go dikologa lefase ba se etelago gantši go fihla gaešita le lehono. Ka nako yeo, mosadi wa Mosamaria le yena o ile a tla sedibeng. Go swana le basadi ba bantši ba lekgolong la pele la nywaga, ga go na pelaelo gore ka mehla o be a tšea leeto la go ya moo bakeng sa go boloka legae la gagwe le e-na le meetse. Eupša Jesu o ile a bolela gore o be a tla mo fa “meetse a phelaxo”—mothopo wa meetse wo o ka se tsogego o pšhile.—Johane 4:10, 13, 14.

Ka mo go kwešišegago, kgahlego ya mosadi e ile ya tsošwa. Eupša taba ke gore “meetse a phelaxo” ao Jesu a bego a bolela ka wona e be e se meetse a kgonthe. Jesu o be a naganne ka ditokišetšo tša moya tšeo di ka dirago gore batho ba kgone go phela ka mo go sa felego. Lega go le bjalo, go na le tswalano magareng ga meetse a seswantšhetšo le a kgonthe—re a nyaka ka bobedi gore re thabele bophelo ka mo go tletšego.

Mabakeng ao a fetago le tee, Modimo o ile a nea batho ba gagwe tharollo tlhaelelong ya meetse a kgonthe. O ile a nea lešaba le lentši la bafaladi ba ba-Isiraele meetse ka mohlolo, bao ba ilego  ba phatša leganata la Sinai ba le tseleng ya go ya Nageng ya Kholofetšo. (Ekisodo 17:1-6; Numeri 20:2-11) Elisa moporofeta wa Modimo, o ile a hlwekiša sediba sa Jeriko seo se bego se šilafaditšwe. (2 Dikxoši 2:19-22) Le gona ge mašaledi a ba-Isiraele bao ba itshotšego a be a e-tšwa Babele a e-ya nageng ya gabo ona, Modimo o ile a “tšweletša meetse lešokeng.”—Jesaya 43:14, 19-21.

Kabo e sa kgaotšego ya meetse ke seo polanete ya rena e se nyakago ka go akgofa lehono. Ka ge Mmopi wa rena Jehofa Modimo a ile a nea tharollo mathateng a meetse nakong e fetilego, na a ka se dire bjalo gape nakong e tlago? Beibele e re kgonthišetša gore o tla dira bjalo. Ge a hlalosa maemo ka tlase ga Mmušo wa gagwe o holofeditšwego, Modimo o re: “Ke tlo thula dinoka dirwaolong le methôpô meeding. Lešôka ke tlo le dira lethsa, naxa ye e omilexo ya ba ya metšwedi ya meetse . . . xore [batho] ba bônê, ba tsebê, ba lemoxê, ba hlaloxanyê bohle xore ké seatla sa Modimo se se dirilexo tšeo.”—Jesaya 41:18, 20.

Beibele e re holofetša gore ge nako yeo e fihla, batho “ba ka se hlwê ba e-kwa tlala, ba ka se hlwê ba nyôrwa.” (Jesaya 49:10) Ka thušo ya taolo e mpsha ya lefase ka bophara, go tla ba le tharollo e feletšego mathateng a meetse. Taolo ye—Mmušo wo Jesu a re rutilego gore re o rapelele—e tla dira “ka kahlolo [“toka,” NW] le ka go loka, bjalo go iša mehleng e sa felego.” (Jesaya 9:5, 6, PK; Mateo 6:9, 10) Ka baka leo, batho kae le kae lefaseng mafelelong ba tla ba setšhaba sa kgonthe se se kopanego.—Psalme 72:5, 7, 8.

Ge e ba re tsoma meetse a bophelo gona bjale, re ka lebelela pele go bona letšatši leo ka kgonthe go tla bago le meetse a lekanego bakeng sa yo mongwe le yo mongwe.

[Diswantšho go letlakala 26]

Ka godimo: Badudi ba bogologolo ba Petra ba be ba tseba tsela ya go seketša meetse

Ka tlase: Mokero wa meetse wa ma-Nabata kua Petra

[Mothopo]

Garo Nalbandian

[Seswantšho go letlakala 26]

Balemi go se sengwe sa Dihlakahlaka tša Canary ba ithutile kamoo ba ka bjalago dibjalo moo pula e nyakilego e se gona

[Diswantšho go letlakala 29]

Jesu o be a bolela’ng ge a be a holofetša mosadi yo “meetse a phelaxo”?