Meetse ka Moka a Ile Kae?

Cherrapunji kua India ke le lengwe la mafelo a nago le meetse a mantši kudu lefaseng. Nakong ya sehla sa dipula tše matla, pula ya dimilimithara tše 9 000 e kolobiša meboto ya yona yeo e lego patogeng ya Dithaba tša Himalaya. Lega go le bjalo, le ge e ka bonala e le e makatšago, Cherrapunji gape e lebeletšane le tlhaelelo ya meetse.

KA GE go se na dimela tšeo di tlogetšwego bakeng sa go swara meetse, a ela ka lebelo kudu kapejana ge a se no tšhologa go tšwa leratadimeng. Dikgwedi tše pedi ka morago ga ge dipula tše matla di ile, meetse a thoma go hlaelela. Nywageng e mentši e fetilego Robin Clarke o ile a hlalosa Cherrapunji ka pukung ya gagwe ya Water: The International Crisis, e le “leganata le le kolobilego kudu lefaseng.” *

E sego kgole kudu le moela o tšwago Cherrapunji ke Bangladesh, naga e pitlaganego ka baagi le yeo e ikadilego, yeo e kgongwago kudu ke meetse a dipula tše matla ao a elelago tlase mebotong yeo e gogotšwego ya India le Nepal. Nywageng e mengwe, pedi-tharong ya Bangladesh e aparelwa ke mafula. Eupša gatee-tee ge mafula a fokotšegile, Noka ya Ganges e ela ka go nanya gomme naga ya thoma go omelela. Batho ba fetago dimilione tše 100 kua Bangladesh ba lebana le manyami a, e lego modikologo wa ngwaga le ngwaga wa mafula le komelelo. Seo se dirago gore boemo bo mpefale le go feta ke gore meetse a didiba a šilafaditšwe ka arsenic yeo e ka bago e šetše e tšhetše batho ba dimilione mpholo.

Kua Nukus, Uzbekistan, e sego kgole kudu go tloga Lewatleng la Aral, bothata ke letswai go e na le gore e be arsenic. Legogo le lešweu leo le ikadilego le khupeditše dihlašana tša go tšweletša wulu gomme le šitiša go gola ga tšona. Letswai le hlatlogela ka godimo go tšwa mobung wa ka tlase wo o tletšego meetse. Bothata bjo bjo bo bitšwago go kgobelana ga letswai ka mobung, ga se bjo bofsa. Temo ya Mesopotamia e ile ya fokola nywageng e dikete tše nne e fetilego ka baka le le swanago tlwaa le lona le. Go nošetša kudu gotee le go ba le dikelela-tšhila tše di fokolago go dira gore letswai mobung le kgobelane ka godimo. Gore go bunwe puno e botse, go swanetše go dirišwa meetse ao a hlwekilego kudu. Lega go le bjalo, mafelelong mobu o thoma go hloka mohola—bakeng sa meloko yeo e tlago.

Meetse ka Moka a ya Kae?

Ka manyami, dipula tše dintši di na ka sebopego sa matlorotloro. Se ga se bake feela mafula, eupša se feleletša ka meetse ao a kitimago ka lebelo nageng gomme a tsena ka lewatleng. Gape mafelo a mangwe a hwetša pula e ntši, mola a mangwe a hwetša e nyenyane. Cherrapunji e be e tsebja ka go bega dimilimithara tše 26 000 tša pula ka lebakeng la dikgwedi tše 12, mola Leganata  la Atacama ka leboa la Chile le fetša nywaga e mmalwa ka ntle le go hwetša pula le ge e le efe ka mo go feletšego.

Go feta moo, bontši bja batho polaneteng ya rena ba dula moo go se nago meetse a mantši. Ka mohlala, ke feela batho ba sego kae bao ba dulago mafelong a molatšatšing a Afrika le Amerika Borwa moo go nago le dipula tše dintši. Noka e kgolo ya Amazon e elela ka Lewatleng la Atlantic ka tekanyo ya 15 lekgolong ya meetse ao a elago ka ngwaga lefaseng ka moka, lega go le bjalo ka ge baagi tikologong yeo e le ba banyenyane, go nyakega meetse a manyenyane ao batho ba ka a šomišago. Ka lehlakoreng le lengwe, batho ba e ka bago ba dimilione tše 60 bao ba dulago Egipita moo dipula e lego tše dinyenyane, mo e nyakilego go ba dinyakwa tša bona tša mabapi le meetse di swanetše go kgotsofatšwa ke Noka ya Nile yeo e fokotšegilego.

Nywageng e fetilego, phapano e bjalo e lemogegago kabong ya meetse e be e sa bake mathata a magolo. Go ya ka nyakišišo e nngwe, ka 1950 go be go se na tikologo mo lefaseng yeo e bego e lebeletšane le kabo ya tlase kudu goba ya tlase ka mo go feteletšego ya meetse. Eupša mehla yeo ya meetse a maphaaphaa e fetogile. Ditikologong tšeo di omeletšego tša Afrika Leboa le Asia Bogare, tekanyo ya meetse ao a bego a hwetšagala bakeng sa motho yo mongwe le yo mongwe e fokotšegile go ya karolong ya lesome ya seo e bego e le sona ka 1950.

Ka ntle le koketšego ya baagi le dipula tša tlasana mafelong ao a pitlaganego ka baagi, go nyakwa ga meetse go oketšegile ka baka la mabaka a mangwe. Lefaseng lehono, tšwelopele le katlego di sepedišana kgaufsi le kabo e botwago ya meetse.

Go Nyakega ga Meetse mo go Oketšegago

Ge e ba o dula nageng ya diintaseteri, ga go na pelaelo gore o šetše o lemogile gore difeketori di kgobokanela dinoka tše bohlokwa. Lebaka le molaleng. Diintaseteri di nyaka meetse bakeng sa go tšweletša mo e nyakilego go ba selo se sengwe le se sengwe, go tloga ka di-computer go ya go diphini tša go swaraganya dipampiri. Go tšweletšwa ga dijo le gona go diriša tekanyo e kgolo ya meetse. Diteišene tša matla a mohlagase di nyaka meetse a mantši kudu gomme di agilwe kgaufsi le matsha goba dinoka.

Go nyakega ga meetse temong le gona e tloga e le mo gogolo. Mafelong a mantši pula e ka ba e nyenyane kudu goba ya se holofelwe kudu bakeng sa go kgonthišetša puno e botse, ka gona go nošetša go bonagala e le tharollo ya kgonthe bakeng sa go fepa polanete yeo e omeletšego. Ka baka la go ithekga ka dibjalo tša go nošetšwa, temo e diriša karolo e kgolo ya kabo ya meetse a hlwekilego a polanete.

 Go oketša moo, go dirišwa kudu ga meetse ka gae go oketšegile. Ka bo-1990, badudi ba bafsa ba metseng e megolo ba dimilione tše boifišago tše 900, ba be ba nyaka tshepedišo e swanetšego ya tša bohlweki le go hwetša meetse a šireletšegilego. Methopo ya tlhago ya meetse e bjalo ka dinoka le didiba, ga e sa hlwa e le e lekanego bakeng sa metse e megolo. Ka mohlala, Mexico City ga bjale e swanelwa ke go sepediša meetse ka diphaephe go tloga bokgoleng bja dikhilomithara tše fetago 125 gomme e a pompele tlhoreng ya dithaba tša botelele bja dimithara tše 1 200 bophagamong bja motse. Dieter Kraemer o bolela ka pegong ya gagwe ya Water: The Life-Giving Source, gore boemo bo “ka bapišwa le kgopa; matsogwana a tšwetše ka ntle ga motse bakeng sa go leka go hwetša meetse.”

Ka gona, intaseteri, temo le mafelo a ditoropong ka moka di lla ka meetse a oketšegilego. Gape bontši bja dinyakwa tša tšona di kgotsofaditšwe mo nakong ye ka go goga meetse mothopong wa polanete—meetse a ka tlase ga mobu. Di-aquifer ke e mengwe ya methopo e megolo ya meetse a hlwekilego a lefase. Eupša ga se tšeo di sa pšhego. Methopo e bjalo ya meetse e bjalo ka tšhelete e lego pankeng. O ka se tšwele pele o e ntšha ge e ba o boloka ganyenyane. Ka nako e itšego, letšatši la manyami le tla fihla.

Go Dirišwa le go Dirišwa Gampe ga Meetse a ka Tlase ga Mobu

Meetse a ka tlase ga mobu ke kabo ya meetse ao re a kgago ge re fata sediba. Pego ya Sekhwama sa Bana sa Ditšhaba tše Kopanego ya Groundwater: The Invisible and Endangered Resource, e akanya gore seripa sa meetse ao a dirišetšwago mešomo ya ka gae le go nošetša dibjalo a tšwa mothopong wo. Ka ge meetse a ka tlase ga mobu gantši a sa šilafatšwe kudu go swana le meetse a ka godimo ga wona, gape a re nea bontši bja meetse a go nwa bobedi metseng e megolo le mafelong a magaeng. Ge e ba go kgiwa ga meetse a ka tlase ga mobu go lekanetšwa, gona dikabo tša meetse a ka tlase ga mobu di be di tla dula di sa fetoge ka ge a mpshafatšwa ka mehla ke pula yeo e nwelelago ganyenyane-ganyenyane ka matamong a a ka tlase ga mobu. Eupša mo e ka bago ka nywaga-some e mentši batho ba ile ba senya meetse a mantši kudu go feta kamoo modikologo wa tlhago wa meetse o ka tšweletšago a mangwe sebakeng sa ona.

Ditla-morago ke gore tekanyo ya meetse a ka tlase ga mobu e sobelela tlase go tloga ka godimo, gomme e ba mo go bitšago kudu goba mo go sa kgonegego go epa ka mo go lekanego bakeng sa go a fihlelela. Ge sediba se e-pšha, go ba le kotsi go tša boiphedišo le bathong. Masetla-pelo a bjalo a šetše a thomile go direga kua India. Ka ge  dijo tša batho ba dimilione tše sekete bao ba dulago melaleng ya bogareng bja China le India di ithekgile ka meetse ao a bolokilwego ka tlase ga mobu, bokamoso ke bjo bo lešago di sa welego.

Go fokotšega ga kabo ya meetse a ka tlase ga mobu go befišetšwa pele ke tšhilafatšo. Menontšha ya temo, mantle a batho le a diphoofolo le dikhemikhale tša diintaseteri, ka moka ga tšona di tseneletše ka meetseng a ka tlase ga mobu. Pego yeo e gatišitšwego ke World Meteorological Organization e hlalosa gore: “Ge feela aquifer e ka šilafatšwa, ditekanyo tša tlhwekišo di ka tšea nako e telele le go bitša tšhelete e ntši kudu, gaešita le go se kgonege. Go tsenelela ganyenyane-ganyenyane ga ditšhilafatši go ile gwa bitšwa ‘selo seo se kgonago go senya ganyenyane-ganyenyane ka dikhemikhale.’ Se bea batho kotsing.”

Phapano ya makgaola-kgang ke gore meetse ao a pompšago go di-aquifer tša ka tlase ga mobu a ka feleletša a sentše naga yona yeo maikemišetšo e bego e le go e nošetša. Bogolo bja tikologo yeo e nošetšwago dinageng tša lefase tšeo di omeletšego goba tšeo di nelwago ke pula ka sewelo, mo nakong ye di lebeletšane le go kgobelana ga letswai ka meetseng. Kua India le United States—dinaga tše pedi tše dikgolo tša lefase tšeo di tšweletšago dijo—25 lekgolong ya lefelo leo le nošetšwago e šetše e sentšwe kudu.

O se ke wa Senya Gore o se tlo Hloka

Go sa šetšwe mathata a ka moka, boemo e be e ka se be bjo bo nyamišago ge nkabe meetse a mabotse a polanete a be a dirišwa ka tlhokomelo e kgolo kudu. Mekgwa ya go nošetša yeo e sego ya maleba gantši e senya 60 lekgolong ya meetse pele a fihla dibjalong. Bokgoni bjo bo oketšegilego—go diriša thekinolotši yeo e lego gona—bo ka fokotša go dirišwa ga meetse diintasetering ka tekanyo ya seripa-gare. Le gona, gaešita le go dirišwa ga meetse metse-ditoropong go be go ka fokotšwa ka 30 lekgolong ge nkabe dipompi tšeo di robegilego di be di ka lokišwa kapejana.

Ditekanyo tša go seketša meetse di nyaka bobedi maikemišetšo le mekgwa ya go a seketša. Na go na le mabaka ao a kwagalago a go dumela gore meetse a mabotse a polanete ya rena a tla seketšwa bakeng sa meloko e tlago? Sehlogo sa rena sa mafelelo se tla ahla-ahla potšišo ye.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 23]

MEETSE A BOLOKA LEFASE LE ŠOMA

Ge e le gabotse, ditshepedišo ka moka tša diintaseteri di diriša ditekanyo tše dikgolo tša meetse.

▪ Go tšweletšwa ga tone e tee ya tšhipi go ka diriša ditone tše 280 tša meetse.

▪ Go tšweletšwa ga khilograma e tee ya pampiri go ka nyaka bontši bja meetse a dikhilograma tše 700 (ge e ba feketori e sa diriše meetse ao a šetšego a dirišitšwe).

▪ Bakeng sa go dira koloi, motšweletši o diriša meetse a lekanago le boima bja koloi ka makga a 50.

Temo e ka nyaka meetse a mantši, kudu-kudu ge e ba diruiwa di godišetšwa ditikologong tša lefase tšeo di nelwago ke dipula ka sewelo.

▪ Bakeng sa go tšweletša khilograma e tee ya nama ya kgomo go tšwa California, dikgomo tšeo di ruelwago nama di nyaka dilithara tše 20 500 tša meetse.

▪ Go hlwekiša feela kgogo e tee e tšidifaditšwego go tšea bonyenyane dilithara tše 26 tša meetse.

[Kerafo/Seswantšho go letlakala 24]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

MEETSE A ŠOMIŠWA KAE?

Ka gae 10%

Intasetering 25%

Go tša temo 65%

[Diswantšho go letlakala 25]

Dilithara tše dintši tša meetse di senywa ka baka la diphaephe tše di senyegilego tša meetse le dipompi tšeo di tlogelwago di rotha meetse

[Mothopo]

AP Photo/Richard Drew