Na Lefase le Hloka Meetse?

“Go hwetša mothopo o lotegilego le o šireletšegilego wa meetse a lekanego a hlwekilego, ke senyakwa sa motheo bakeng sa go phela, go iketla le tšwelopele ya tša leago le ya tša boiphedišo bakeng sa batho ka moka. Lega go le bjalo, re tšwela pele re dira bjalo ka ge eka meetse a hlwekilego ke a mantši ka mo go sa felego. Eupša therešo ke gore ga se a mantši.”—KOFI ANNAN, MONGWALEDI-PHAREPHARE WA DITŠHABA TŠE KOPANEGO.

NYWAGENG e sekete e fetilego, mosegareng wa sekgalela wa Labone le lengwe le le lengwe, go be go swarwa lekgotla le le kgethegilego motseng wa Sepania wa Valencia. Mošomo wa lona e be e le go rarolla dingangišano tša mabapi le meetse.

Balemi ba lefelong leo le nonnego la molala wa Valencia ba be ba ithekgile ka go nošetša, gomme go nošetša go nyaka meetse a mantši kudu—ao a bego a hlaelela ka mehla karolong ye ya Sepania. Balemi ba be ba ka dira boipiletšo lekgotleng la meetse neng le neng ge ba lemoga gore ga ba hwetše tekanyo ya bona yeo e ba swanetšego. Dingangišano tša mabapi le meetse ga se selo se sefsa, eupša ke ka sewelo di rarollwago ka mo go swanetšego kudu go etša kua Valencia.

Mo e nyakilego go ba nywaga e 4 000 e fetilego, go ile gwa tsoga ngangišano e šoro magareng ga badiši ya mabapi le go diriša sediba sa kgaufsi le Bereseba kua Isiraele. (Genesi 21:25) Ka gona, bothata bja meetse ka Bohlabela bja Magareng bo ile bja befela pele ga e sa le go tloga ka nako yeo. Bonyenyane baetapele ba babedi bao ba hlomphegago seleteng ba ile ba bolela gore meetse ke kgang e nngwe yeo e tlago go ba hlohleletša go tsošetša naga ya kgaufsi ntwa.

Meetse ka mehla a tsošitše maikwelo a tseneletšego dinageng tša lefase tšeo di nelwago ke pula ka sewelo. Lebaka le molaleng: Meetse a bohlokwa bophelong. Go etša ge Kofi Annan a boletše, “meetse a hlwekilego a bohlokwa: re ka se kgone go phela ka ntle le wona. A ka se emelwe legato ke selo se sengwe: ga go na selo seo se ka a tšeelago sebaka. Le gona a šilafala ka pela: ditiro tša motho di bile le mafelelo a tseneletšego tekanyong le boemong bja meetse a hlwekilego ao a lego gona.”

Lehono go feta le ge e le neng pele, bobedi tekanyo le boemo bja meetse a hlwekilego a polanete  ya rena di beilwe kotsing. Ga se ra swanela go forwa ke kabo yeo e bonalago e le e ntši dikarolong tše dingwe tše di atlegilego tša lefase.

Go Pšha ga Matamo

Mongwaledi-pharephare wa ka Tlase wa UN, Elizabeth Dowdeswell o boletše gore: “E nngwe ya diphapano tše dikgolo tlhagong ya motho ke gore re bona dilo di le bohlokwa ge di thoma go hlaelela. Re thoma go lebelela meetse a le bohlokwa ge didiba di thoma go pšha. Le gona didiba ga di pšhe feela mafelong ao a hlasetšwego ke komelelo, eupša di pšha gape le mafelong ao ka tlwaelo go se nago le tlhaelelo ya meetse.”

Bao ba lebeletšanego le tlhaelelo ya meetse letšatši le lengwe le le lengwe ba kwešiša bothata gabotse. Asokan yo e lego mošomi wa ka ofising kua Madras, India, o swanelwa ke go tsoga diiri tše pedi pele ga mahube mesong e mengwe le e mengwe. A rwele diemere tše hlano, o ya pomping ya meetse ya batho bohle yeo e lego leeto la metsotso e mehlano. Ka ge go e-ba le meetse magareng ga 4:00 a.m. le 6:00 a.m. feela, o swanetše go yo ema mothalading e sa le ka pela. Meetse ao a a išago gae ka diemere tša gagwe a be a tla swanelwa ke go tšea letšatši ka moka. Ma-India-gotee le yena a mantši—le batho ba bangwe ba dimilione tše sekete polaneteng—ga ba atlega ka mokgwa woo. Ga ba na pompi, noka goba sediba kgaufsi le magae a bona.

Abdullah yo e lego mošemane yo a dulago tikologong ya Sahel ya Afrika, ke yo mongwe wa bona bao. Leswao la tsela leo le bontšhago motsana wa gabo o monyenyane, le o hlalosa e le lefelo le le nonnego; eupša meetse ke kgale a pšhele, e bile ga go na sehlare le se tee se se bonalago. Mošomo wa Abdullah ke go kgela lapa labo meetse sedibeng seo se lego bokgole bja ka godimo ga khilomithara e tee.

Dikarolong tše dingwe tša lefase, go nyakega ga meetse a hlwekilego go šetše go thomile go feta kabo ya ona. Lebaka le molaleng: Karolo e kgolo ya batho e dula mafelong ao a omeletšego goba ao a nelwago ke pula ka sewelo, moo meetse a bego a dutše a hlaelela go tloga kgale. (Bona mmapa go letlakala 19.) Go ya ka Stockholm Environment Institute, karolo ya boraro ya baagi ba lefase e šetše e dula mafelong ao a tlaišwago ke tlhaelelo e lekanetšego ya meetse go ya go e šoro. Le gona go nyakega ga meetse go oketšegile go feta gabedi tekanyo ya lebelo leo thari e atago ka lona.

Ka lehlakoreng le lengwe, kabo ya meetse ka boyona ga e fetoge. Didiba tše di išago le matamo a mafsa di ka tliša kimologo ya lebakanyana, eupša tekanyo ya pula yeo e nago lefaseng le tekanyo  ya meetse ao a bolokwago ka tlase ga mobu e dula e sa fetoge. Ka gona, ditsebi tša boemo bja leratadima di balela gore magareng ga nywaga e 25, tekanyo ya meetse ao a hwetšagalago bakeng sa motho yo mongwe le yo mongwe lefaseng e ka arolwa ka bogare.

Ditla-morago Bophelong bjo Bobotse le Dijong

Go hlaelela ga meetse go kgoma batho bjang? Sa pele, go senya bophelo bja bona bjo bobotse. Ga se gore ba tla bolawa ke lenyora; go e na le moo, boemo bjo bo fokolago bja meetse ao a hwetšagalago bakeng sa go apea le go nwa bo ka ba dira gore ba babje. Elizabeth Dowdeswell o re “mo e ka bago 80 lekgolong ya malwetši ka moka le ka godimo ga tee-tharong ya mahu ka moka dinageng tšeo di hlabologago, a bakwa ke meetse a šilafetšego.” Dinageng tšeo di nelwago ke pula ka sewelo tša lefase leo le hlabologago, dikabo tša meetse di šilafatšwa leboelela ke mantle a batho goba a diphoofolo, dibolaya-dikhunkhwane, menontšha goba dikhemikhale tša diintaseteri. Malapa ao a diilago a ka no se be le kgetho e nngwe ge e se go fo diriša meetse a bjalo a šilafetšego.

Go fo etša ge mebele ya rena e nyaka meetse bakeng sa go ntšha mantle, go nyakega meetse a mantši bakeng sa tshepedišo e swanetšego ya ditšhila—meetse ao a tlogago a sa hwetšagale bakeng sa batho ba bantši. Palo ya batho bao ba se nago tshepedišo e swanetšego ya ditšhila e gotše go tloga go dimilione tše dikete tše 2,6 ka 1990 go ya go dimilione tše dikete tše 2,9 ka 1997. Palo ye e nyakile e le seripa sa palo ya batho bao ba lego polaneteng. Le gona ge e le gabotse, tshepedišo ya ditšhila ke taba ya bophelo le lehu. Balaodi ba Ditšhaba tše Kopanego e lego Carol Bellamy le Nitin Desai ba lemošitše ka molomo wa lehlabula gore: “Ge bana ba hloka meetse ao a swanetšego bakeng sa go nwa le tša bohlweki, mo e nyakilego go ba sebopego se sengwe le se sengwe sa bophelo bja bona bjo bobotse le go gola di kotsing.”

Tšweletšo ya dijo e ithekgile ka meetse. Go ba gona, dibjalo tše dintši di nošetšwa ke pula, eupša mehleng ya morago bjale, go nošetša e bile mokgwa o bohlokwa kudu bakeng sa go fepa thari yeo e atago ya lefase. Lehono 36 lekgolong ya puno ya lefase e ithekgile ka go nošetša. Eupša kakaretšo ya mafelo a lefase ao a nošetšwago a dibjalo a fihleletše tlhora mo e ka bago nywaga e 20 e fetilego, gomme e fokotšegile ka mo go tšwelago pele ga e sa le go tloga ka nako yeo.

Ge nkabe meetse a mantši a tšhologa pomping e nngwe le e nngwe ka legaeng la rena e bile ge nkabe re na le dintlwana tše di hlwekilego tša boithomelo tšeo di sepedišago mantle ka tshwanelo, go be go tla ba thata go dumela gore lefase le hloka kabo e lekanego ya meetse. Lega go le bjalo, re swanetše go gopola gore ke feela 20 lekgolong ya batho yeo e thabelago boiketlo bjo bo bjalo. Basadi ba bantši Afrika ba fetša diiri tše  e nyakilego go ba tše tshela ka letšatši ba e-kga meetse—gomme gantši e le meetse a šilafetšego. Basadi ba ba kwešiša gabotse kudu therešo ye e šoro: Meetse a hlwekilego le a bolokegilego a a hlaelela gomme a hlaelela le go ya pele.

Na thekinolotši e ka rarolla bothata? Na methopo ya meetse e ka dirišwa kutšwanyana ka tsela ya tša boiphedišo? Meetse ka moka a ile kae? Sehlogo se se latelago se tla leka go araba dipotšišo tše.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 20]

MOO GO LEGO MEETSE A HLWEKILEGO

Mo e ka bago 97 lekgolong ya meetse ao a lego lefaseng a ka mawatleng gomme a na le letswai le lentši kudu gore a ka dirišetšwa go nwewa, temo le go tšweletša dilo.

Ke feela mo e ka bago 3 lekgolong ya meetse a lefase, e lego ao a hlwekilego. Lega go le bjalo, bontši bja wona ga go bonolo go a hwetša go etša ge seswantšho se se sepelago le sehlogo se se bontšha.

[Seswantšho]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Lehlwa la sa ruri 68,7%

Meetse a ka tlase ga mmu 30,1%

Mobu woo o dulago o e-na

le lehlwa, lehlwa la ka

tlase ga mmu 0,9%

Matsha, dinoka le mehlaka 0,3%

[Lepokisi go letlakala 21]

MATHATA A MEETSE

▪ TŠHILAFALO Kua Poland ke feela 5 lekgolong ya meetse a ka dinokeng ao a loketšego go ka nwewa gomme 75 lekgolong ya wona a šilafetše kudu gore a ka dirišwa gaešita le ke diintaseteri.

▪ DIKABO TŠA METSE-DITOROPONG Kua Mexico City e lego motse wa bobedi o mogolo wa lefase, mothopo wa meetse wo o abago 80 lekgolong ya meetse a motse o nwelela ka mo go tseneletšego. Go pompa go feta go falala ga tlhago ka tekanyo ya mo e ka bago 50 lekgolong. Beijing e lego motse-mošate wa China, e bothateng bjo bo swanago. Aquifer ya yona yeo e rwelego meetse ka tlase ga lefase e theogile ka tekanyo ya mithara ka ngwaga gomme tee-tharong ya didiba tša yona di pšhele.

▪ GO NOŠETŠA Aquifer e kgolo ya Ogallala kua United States e thomile go fokotšega kudu mo e lego gore naga yeo e nošetšwago ka leboa-bodikela la Texas e fokotšegile ka karolo ya boraro ka baka la go hlaelela ga meetse. Bobedi China le India, e lego batšweletši ba bagolo ba maemo a bobedi le a boraro ba dijo, di lebeletšane le mathata a swanago. Nageng ya ka borwa bja India ya Tamil Nadu, go nošetša go dirile gore mothopo wa meetse o nwelele ka dimithara tše fetago tše 23 nywageng e lesome.

▪ DINOKA TŠEO DI PŠHAGO Nakong ya sehla sa komelelo, Ganges e kgolo-kgolo ga e sa kgona go fihla lewatleng ka ge meetse a yona ka moka a fapošwa pele a fihla moo. Se ke sa therešo le ka Noka ya Colorado ka Amerika Leboa.

[Mmapa go letlakala 19]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

MOO KABO YA MEETSE E HLAELELAGO

Mafelo ao a nago le tlhaelelo ya meetse