Selete sa Moswana-noši sa Matšoba

Ka mongwadi wa Phafoga! Afrika Borwa

KA MORAGO ga go hlaola ngata ya matšoba a tšwago Afrika, rathutadimela wa lekgolong la bo-18 la nywaga Carolus Linnaeus, o ile a hlalosa lefelo la wona la setlogo e le “paradeise yela ya lefaseng, Cape of Good Hope, yeo Mmopi wa yona yo Botho a e kgabišitšego ka dimakatšo tša Gagwe tše dibotse kudu.”

Dimakatšo tše tšeo go thwego ke tše dibotse kudu di hwetšwa tikologong yeo e akaretšago ntlha ya ka borwa bja Afrika. Bakhudugedi ba ma-Dutch ba ile ba bitša dimela tšeo di atilego tikologong gore ke fijnbosch, yeo e bolelago “lešoka le lebotse” goba “lesodi le lebotse.” Ka ge lentšu fijn le bolela “bonyenyane,” se mohlomongwe se bontšha bonyenyane bja matlakala le dimela gotee le dikota tše ditshesane tšeo di melago tikologong yeo. Ge nako e dutše e e-ya, lentšu fijnbosch le ile la fetoga “fynbos.” Matlakala a dimela tše di melago Fynbos e ka ba a manyenyane le a tiilego, eupša matšoba a tšwelela ka bogolo bjo bo makatšago, ka mebala-bala le ka dibopego tše dintši.

Selete sa Fynbos se hwetšwa tikologong ya matšoba yeo e fapanego kudu le tše dingwe lefaseng—tikologo ya Matšoba ya Kapa. * Gaešita le ge tikologo ye e akaretša mo e nyakilego go ba lefelo le lenyenyane, ke legae la mehuta e makatšago le e fapa-fapanego ya dimela—puku e nngwe e bolela gore e ka godimo ga 8 550—yeo pedi-tharong ya yona e sa hwetšagalego le ge e le kae mo lefaseng.

Go ile gwa utollwa mehuta e 1 470 ya dimela godimo ga Table Mountain e nnoši! Makasine wa New Scientist o bolela gore: “Ye ke e mentši kudu go feta yeo e utolotšwego Dihlakahlakeng tša Brithania ka moka ga yona.” Lega go le bjalo, Fynbos e bile le tutuetšo dikarolong tše dingwe tša lefase ka mo go swanago. Go bjalo bjang?

Go se Swane mo go Makatšago

Ge e ba go ka direga gore o beile geranium lešing la lefasetere la gago, go molaleng gore o hlokometše semela seo setlogo sa sona e lego sa seleteng sa Fynbos. Go mehuta ya ka godimo ga e 250 yeo e melago ka tlhago lefaseng, e lego ka godimo ga pedi-tharong e hwetšwa seleteng sa Fynbos.

Go oketša moo, karolo ya boraro ya matšoba a 1 800 ao a welago legorong la Iridaceae a mela gona mo, go akaretša a di-gladiolus a fetago 72 ao a sa hwetšwego le ge e le kae lefaseng. Ge e le mabapi le di-daisy le di-vygie, ntlha ya ka borwa bja Afrika e na le mehuta e 1 646. * Ye e akaretša di-everlasting, e lego matšoba ao a dulago ka sebopego le mmala wa ona ka nako e telele ge a omišitšwe.

Lega go le bjalo, sebopego se se kgahlišago kudu sa Fynbos ke semela sa matšoba seo se bitšwago letšoba la erica goba la heath. O tla makala go kwa gore Fynbos e na le mehuta e 625 ya matšoba a erica, go tšwa go palo-moka ya e 740 lefaseng ka moka.

Sugar-Bush le Senwa-bolopi

Linnaeus o ile a hlahloba sehlopha se sengwe sa matšoba a Fynbos ao a nago le dibopego tše di fapa-fapanego tše sa tlwaelegago. O ile a a bitša Protea (karolo ya legoro la Proteaceae), e lego leina la modimo wa ba-Gerika Proteus yo go bego go dumelwa gore o kgona go iphetoša mebele e fapa-fapanego. Ka kakaretšo, mehuta ya protea e 328 e sa swanego e tšwa seleteng sa Fynbos. Ke mo go kgahlišago gakaakang go sepela-sepela dithabeng tša Kapa gomme o bone ka mo go sa letelwago me-protea e megolo-golo! Matšoba a yona a magolo ka dinako tše dingwe ke a magolo kudu go feta sefahlego sa motho.

Mo-protea o mongwe o tlwaelegilego ke sugar-bush. Matšoba a sehlare se a swana le dikomiki gomme a na le bolopi bjo bontši kudu. Bakhudugedi ba pele ba be ba fela ba hlohlorela matšoba ka gare  ga seswaro bakeng sa go gamola bolopi, bjoo ka morago ba bego ba bo bediša gore e be todi.

Senwa-bolopi sa Kapa—sephedi seo se hwetšagalago feela seleteng sa Fynbos—le sona se rata bolopi bja me-protea. Ka molomo wa sona o motelele le leleme la sona le letelele, senwa-bolopi se goga bolopi bjo sehlare se se bo tšweletšago gomme ka nako e swanago se thuše go dulafatša ka go rwala modula go tloga letšobeng le lengwe go ya go le lengwe—e lego tirelo e atlegago ya go nontšha. Go feta moo, senwa-bolopi se iphepa ka dikhunkhwane tšeo di kgahlišwago ke matšoba a magolo. Ka go rialo, bobedi nonyana le letšoba di a nyakana gore di tšwele pele di phela.

Ditirišano tše Dingwe tše Bohlokwa Kudu

Matšoba a mangwe a protea a lekelelela fase, a ikuta ka tlase ga dimela tše dingwe. Magotlo a gogelwa ke monkgo o swanago le wa komelo wo o tšweletšwago ke me-protea ye. Magotlo a nwa bolopi ka go tsentšha dihlogo tša wona ka gare ga matšoba gomme ka morago a ye go me-protea e mengwe, ka go rialo a fetiša modula wo o tloditšwego difahlegong tša wona tša boya. Ka go rialo, magotlo a nageng le me-protea di bopa tirišano bakeng sa go tšwela pele di phela.

Tirišano e swanago e gona magareng ga matšoba a erica le senwa-bolopi sa mebala-bala sa kgara ya mmala wa namune, seo se hwetšwago feela seleteng sa Fynbos. Ka ge o bopegile bjalo ka ditšhupu tše di kobegilego, molomo wa senwa-bolopi o kgona go tsena gabotse ka gare ga matšoba a. Ge nonyana e tsenya molomo wa yona bakeng sa go monya bolopi, hlogo ya yona e rwala modula. Go theoša le ngwaga, matšoba a erica ao a khukhušago a kgotsofatša dinyakwa tša senwa-bolopi gomme dihlare le tšona di holwa ke ditirelo tša nonyana ya go dulafatša. Go thabiša gakaakang go sepela go bapa le patoga ya thaba le go bogela tirišano ye e makatšago!

Diphedi tše dingwe tše dintši di bohlokwa seleteng  sa Fynbos. Ka mohlala, serurubele seo se bitšwago sebotsana sa Table Mountain ke sedulafatši seo se feletšego sa mehuta e 15 ya matšoba a mahwibidu. Le lengwe la matšoba a ke disa e tumilego yeo e kgabišitšego Table Mountain.

Gape go na le dirunya tše dingwe tšeo di iphepago ka medu ya digwere ya dimela tšeo e lego tša magoro a orchid, lily le iris. Dirunya tša Kapa di rwalela dikarolwana tša medu ka meleteng ya tšona gomme tša e boloka. Dikarolwana tše dingwe di lahlwa tseleng goba tša tlogelwa di sa lewa ka meleteng gomme tše gantši di tšweletša medu gomme tša mela.

Dimela tše makgolo tša Fynbos di tšweletša makala a todi ya makhura e kgomarelago dipeung tša tšona tšeo di phatlalatšago monkgo woo dikhunkhwane di ka se kgonego go o phema. Ka morago ga ge di robile “makala” a, dikhunkhwane di gogela dipeu ka tlase ga mmu. Ka morago ga moo, dikhunkhwane di ja matlakala a boletiana e sego dipeu tše thata. Ka tsela yeo, dipeu tšeo di epetšwego tšeo di šireleditšwego dinonyaneng le magotlong, ka morago di ka mela.

Le gona, go na le dintšhi tšeo di nago le tšhupu e telele goba mmogo molomong wa tšona. Dintšhi tše ke didulafatši tša paala tša dimela tša Fynbos tšeo di nago le matšoba a botelele bja go lekana le tšhupu yeo. Ntšhi e nngwe e na le mmogo wa botelele bja disenthimithara tše seswai. Ka kgonthe, ditirišano ke tša bohlokwa gore Fynbos e tšwele pele e phela!

Tirišano e Kotsi

Rathuta-tikologo T.F.J. van Rensburg o boletše ka pukung ya An Introduction to Fynbos gore: “Go a nyamiša gore Motho yoo, yo a beilwego gore a  ikarabele ka Tlholo, ke yena yoo mabakeng a mantši a ikarabelago bakeng sa tshenyo ya mafelo a mangwe a tlhago.” Ka kgonthe, tshenyo e kgolo e diregile ka nako e kopana kudu bjalo ka ge Dr. Piet van Wyk a hlalosa gore: “Nywageng e ka bago 300 ga e sa le go tloga nakong ya go dirwa ga dinaga dikoloni, naga-tlase ya dimela tša fynbos e sentšwe gomme ya fetošwa ke motho go fihla bokgoleng bjoo e lego gore ke feela 31 lekgolong ya dimela tša fynbos tša tlhago . . . yeo e sa dutšego e šetše. Mehuta e 39 ya dimela tša fynbos e šetše e hweletše mola boemo bja e mengwe e 1 033 e tlogile boemong bja go ba e lego kotsing go ya boemong bja go ba yeo e hwetšagalago ka sewelo o šoro.”

Mediro ya motho gape e bea tswalano e bohlokwa yeo e lego gona magareng ga diphoofolo tša Fynbos le dimela tša gona kotsing. Puku ya Table Mountain—A Natural Wonder e bolela gore: “Ditsebi tša thuto ya tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona di sa tšwa go thoma go kwešiša ditswalano tšeo di raranego tša diphoofolo/dimela tšeo di lego gona tikologong ya fynbos. Ge e ba semela se e-hwa, na sedulafatši sa sona (serunya, serurubele goba khunkhwane) le sona se tla hwa?” Le gona, go thwe’ng ka dinonyana tša Fynbos? Go ya ka rathutaphedi wa Afrika Borwa e lego C. J. Skead, go phologa ga dinwa-bolopi go kotsing ka baka la “tswalano [ya tšona] ya kgaufsi le mehuta ya dimela tša Protea.”

Dipego tše bjalo tše di lešago di-sa-welego ka selete sa Fynbos di baka dipelaelo. Lega go le bjalo, bakeng sa bao ba swanago le Linnaeus, bao ba dumelago go “Mmopi yo Botho,” gape go na le lebaka la go ba le kholofelo. Ka gona motho a ka kgonthišega gore lefase le tla tlala matšoba go feta le ge e le neng pele ge Jehofa Modimo a tla be a phethagatša kholofetšo ya gagwe ya go ‘dira dilo tšohle tše mpsha.’—Kutollo 21:5.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Mmapa go letlakala 16]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Selete sa Fynbos (se bontšhitšwe ka mmala o motala)

Table Mountain

[Mothopo]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Seswantšho go letlakala 16]

“Gladiolus debilis” e thadilwego, e nngwe ya di-“gladiolus” tše 72 tšeo di sa hwetšagalego le ge e le kae lefaseng

[Mothopo]

Una Coetzee (www.agulhasfynbos.co.za)

[Seswantšho go letlakala 16]

Matšoba a mangwe a “protea” a feta sefahlego sa motho

[Mothopo]

Nigel Dennis

[Seswantšho go letlakala 16, 17]

Go hweditšwe mehuta e 1 470 ya dimela tše fapa-fapanego godimo ga Table Mountain e nnoši

[Seswantšho go letlakala 16, 17]

Letšoba la “strawberry” leo le dulago ka sebopego le mmala tša lona nako e telele le ge le omišitšwe

[Mothopo]

Nigel Dennis

[Seswantšho go letlakala 17]

O mongwe wa mehuta e mentši ya di-“daisy” e hwetšwago Fynbos

[Mothopo]

Kirstenbosch, Cape Town

[Seswantšho go letlakala 17]

Sebotsana sa Table Mountain ke sedulafatši se se feletšego sa mehuta e 15 ya matšoba a mahwibidu

[Mothopo]

Colin Paterson-Jones

[Seswantšho go letlakala 17]

“Protea” ya sebopego sa sehlomela-diphini

[Mothopo]

National Parks Board of South Africa

[Seswantšho go letlakala 18]

Tswalano ya moswana-noši yeo e lego gona magareng ga matšoba a “erica” le dinwa-bolopi

[Mothopo]

Colin Paterson-Jones

[Seswantšho go letlakala 18]

Me-“protea” le senwa-bolopi sa Kapa ke bagwera ba kgethegilego

[Mothopo]

Kirstenbosch, Cape Town

[Seswantšho go letlakala 18]

Watsonia

[Mothopo]

Kirstenbosch, Cape Town

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 18]

National Parks Board of South Africa