Medu ya Lehloyo

LEHLOYO le ile la tšwelela mathomong a histori ya motho. Pego ya Beibele go Genesi 4:8 e re: “Ya re xe ba le naxeng, Kaine a tsoxêla Abele monn’axwe, a mmolaya.” Mongwadi wa Beibele Johane o botšiša gore: “Xomme ó mmolaêla’ng? Ó mmolaile ka xe ya xaxwe medirô è le e mebe, ’me ya ngwan’abô è le ya xo loka.” (1 Johane 3:12) Abele o ile a ba mohlaselwa wa se sengwe sa dibaki tše di tlwaelegilego kudu tša lehloyo: lehufa. Diema 6:34 e re: “Xobane lehufa ké kxalefô ya monna.” Lehono go hufegela maemo setšhabeng, lehumo, dilo tše di bonagalago le dilo tše dingwe, go tšwela pele go lohlanya batho.

Go Hloka Tsebo le Poifo

Eupša lehufa ke feela se sengwe sa dibaki tše dintši tša lehloyo. Gantši, lehloyo gape le bešeletšwa ke go hloka tsebo le poifo. Setho sa mofsa sa sehlopha se sešoro seo se hloilego merafo e mengwe se boletše gore: “Pele ga ge nka ithuta go hloya, ke ile ka ithuta go boifa.” Poifo e bjalo gantši e theilwe kudu go hlokeng tsebo. Go ya ka The World Book Encyclopedia, batho bao ba nago le kgethollo ba sekamela go beng le dikgopolo tša gore ba “swarwa ka go se šetše ka ntle le bohlatse bjo bo kwagalago. . . . Batho bao ba nago le kgethollo ba sekamela go kgopamišeng, go fapanya, go kwela thoko goba gaešita le go hlokomologa ditaba tšeo di sa dumelelanego le dikgopolo tšeo go inaganetšwego tšona e sa le pele.”

Dikgopolo tše di tšwa kae? Tshepedišo e nngwe ya melaetša ya Internet e re: “Ditiragalo tša nakong e fetilego di ikarabela ka batho bao ba kgomaretšego kgopolo e akantšwego e sa le pele ya setšo, eupša histori ya rena ka noši e ikarabela gape ka bontši bja ditshekamelo tša dipono tša rena.”

 Ka mohlala, kua United States, kgwebo ya go rekiša makgoba e tlogetše bohwa bja dikgoga-kgogano magareng ga batho ba bantši ba bašweu le batho bao setlogo sa bona e lego sa Afrika—dikgoga-kgogano tšeo di tšwetšego pele go fihla mo nakong ye. Gantši dipono tše di fošagetšego tša bomorafe di fetišetšwa go tloga batswading go ya baneng. Moipobodi yo mongwe yo a hloilego merafo e mengwe wa motho-mošweu o ile a dumela gore o ile a hlagolela maikwelo a fošagetšego a bomorafe “ka go se ikopanye le ka mohla le batho ba baso.”

Le gona, go na le ba bangwe bao ba dumelago feela gore batho bao ba sa swanego le bona ga ba na mohola. Kgopolo ye e ka ba e theilwe go go kopaneng gatee feela mo go sa thabišego le motho yo mongwe wa morafo goba setšo se se fapanego. Motheong wona woo, ba kitimela go direng phetho ya gore motho yo mongwe le yo mongwe wa morafo goba setšo seo o swanetše go ba a e-na le mekgwa e sa kgahlišego.

Le ge kgethollo e le yeo e befilego ka mokgwa o tenago go motho ka o tee ka o tee, ge e aparela setšhaba ka moka goba morafo, e ka ba e senyago. Go dumela gore setšhaba sa motho yo mongwe, mmala wa letlalo, setšo goba leleme di dira motho gore e be yo a phagametšego ba bangwe, go ka hlohleletša kgethologanyo le poifo ya go boifa batšwa-kgole (go nyatša motho yo mongwe le yo mongwe goba selo se sengwe le se sengwe se šele). Lekgolong la bo-20 la nywaga, kgethologanyo e bjalo gantši e ile ya bonagatšwa o šoro.

Ka mo go thabišago, lehloyo le kgethollo ga se gore di mabapi le mmala wa letlalo goba setšhaba. Monyakišiši Clark McCauley wa Yunibesithi ya Pennsylvania o ngwala gore, “go arogana ga batho ka dihlopha tše pedi ka go itiragalela, gaešita le ka go foša tšhelete ya tšhipi, ke mo go lekanego bakeng sa go hlohla go ikarola ga batho ka dihlopha tšeo ba ikgethelago tšona.” Morutiši yo mongwe wa mphato wa boraro o bontšhitše se nakong ya ge bjalo ka mokgwa o tumilego a be  a aroganya klase ya gagwe ka dihlopha tše pedi—bana ba mahlo a matala le bana ba mahlo a matsotho. Ka nakonyana feela, bonaba bo ile bja gola magareng ga dihlopha tše pedi. Gaešita le dikwano tšeo di theilwego dilong tšeo di sego bohlokwa tše bjalo ka go kgetha sehlopha se swanago sa dipapadi, di ka feleletša ka diphapano tše šoro.

Ke ka Baka La’ng go na le Bošoro bjo Bokaakaa?

Eupša ke ka baka la’ng bonaba bjo bo bjalo gantši bo bonagatšwa ka ditsela tše šoro? Banyakišiši ba hlahlobile ka mo go tseneletšego ditaba tše bjalo gomme ba sa dutše ba nea dikakanyo feela. Clark McCauley o ile a kgoboketša lelokelelo la dipuku tše dikgolo tša nyakišišo yeo e dirilwego ka bošoro bja motho. O ile a tsopola nyakišišo e nngwe yeo e bontšhago gore “bosenyi bjo bošoro bo tswalana le go tsenela ntwa le go thopa sefoka.” Banyakišiši ba hweditše gore “ditšhaba tšeo di tšerego karolo Ntweng ya I ya Lefase le Ntweng ya II ya Lefase, kudu-kudu dinaga tšeo di bilego ka lehlakoreng la go thopa sefoka dintweng tše, di bontšha koketšego ya dipolao ka morago ga ge dintwa di fedile.” Go ya ka Beibele, re phela mehleng ya dintwa. (Mateo 24:6) Na e ka ba e le gore dintwa tše bjalo di tlaleleditše ka tsela e itšego tabeng ya go ata ga dibopego tše dingwe tša bošoro?

Banyakišiši ba bangwe ba tsoma tlhaloso ya tša thutaphedi bakeng sa bošoro bja batho. Pego e nngwe ya nyakišišo e lekile go tswalanya dibopego tše dingwe tša bošoro le “tekanyo e lego tlase ya serotonin ka bjokong.” Lebaka le lengwe leo le tsebjago kudu ke gore bonaba bo khuta ka dikarolwaneng tša rena tša leabela. Rathutamahlale yo mongwe wa dipolitiki o gatelela gore: “Karolo e kgolo ya [lehloyo] e ka ba ya leabela.”

Beibele ka boyona e bolela gore batho ba sa phethagalago ba belegwe ba e-na le ditshekamelo tše mpe le mafokodi. (Genesi 6:5; Doiteronomio 32:5) Go ba gona, mantšu ao a šoma go batho ka moka. Eupša ga se batho ka moka bao ba nago le lehloyo leo le se nago tlhaologanyo la go hloya ba bangwe. Leo le swanetše go ithutwa. Ka gona, setsebi sa tša monagano se se tumilego kudu e lego Gordon W. Allport se ile sa lemoga gore masea a na le “bohlatse . . . bjo bonyenyane bja ditshekamelo tše kotsi. . . . Ngwana o na le tshekamelo e nepagetšego ya mohuta o mongwe le o mongwe wa sehlohleletši, mohuta o mongwe le o mongwe wa motho.” Dikutollo tše bjalo di thekga kgopolo ya gore bošoro, kgethollo le lehloyo, gabotse-botse ke mekgwa yeo e ithutwago! Bokgoni bjo bjoo bo lego molaleng bja motho bja go kgona go ithuta lehloyo, bo hlohleleditšwe o šoro ke barutiši ba lehloyo.

Go Šilafala Menagano

Ka kua pele ke diketapele tša dihlopha tša mehuta ka moka ya lehloyo, bjalo ka marabele ao a kgomaretšego melao ya Bonazi ao a beotšego dihlogo le Ku Klux Klan. Dihlopha tše gantši di hlasela bafsa bao ba gateletšegago gabonolo bao ba tšwago malapeng ao a sa itekanelago bakeng sa go ba kalatša. Bafsa bao ba tlaišwago ke maikwelo a go se šireletšege le go inyatša, ba ka nagana gore dihlopha tšeo di nago le lehloyo di ba nea maikwelo a go ba wa legoro le itšego.

World Wide Web [Internet] ke yona e lego sedirišwa se matla seo ba bangwe ba se dirišetšago go godiša lehloyo gagolo. Go ya ka dipalo-palo tša morago bjale, go ka ba go e-na le mo e ka bago bontši bja mekero ya Web e 1 000 ya bahlohleletši ba lehloyo go Internet. Makasine wa The Economist o tsopola mong wa mokero o mongwe wa lehloyo wa Web a ikgantšha ka gore: “Mokero o re neile sebaka sa go phatlalatša dikgopolo tša rena go batho ba dikete tše makgolo.” Mokero wo wa Web o akaretša “Kids’ Page.”

 Ge bafsa ba bula Internet bakeng sa mmino, ba ka kgokagana ka mo go sa letelwago le lefelo la mmino wo o kgothaletšago lehloyo. Mmino o bjalo gantši o llela godimo gomme ke o šoro, ka mantšu ao a bolelago molaetša o matla wa bomorafe. Ka lehlakoreng le lengwe, mekero ye ya Web e kgokagana le dihlopha tša ditaba, mafelo a tša dipoledišano goba mekero e mengwe ya Web yeo e godišago lehloyo.

Mekero e mengwe ya lehloyo ya Web e nea dikarolo tše di kgethegilego tšeo di nago le dipapadi le mediro e fapa-fapanego bakeng sa bafsa. Mokero o mongwe wa Web wa marabele ao a kgomaretšego melao ya Bonazi o leka go diriša Beibele bakeng sa go lokafatša bomorafe le go lwantšha ba-Juda. Sehlopha se ile sa tšweletša gape letlakala leo le bego le nea phapanyo ya mantšu a nago le ditlhaloso tša bomorafe. Morero wa yona e be e le ofe? “E be e le go thuša ditho tše difsa tša morafo wa ba bašweu go kwešiša ntwa ya rena.”

Go ba gona ga se bohle bao ba godišago lehloyo ba ba tšwago sehlopheng se makatšago. Modirela-leago yo a ngwadilego ka diphapano tša morago bjale tša ma-Balkan, o boletše mabapi le bangwadi ba bangwe ba tumilego le batho bao ba tutuetšago dikgopolo tša ba bangwe gore: “Ke be ke makaditšwe ke go [ba] bona ba amogela mokgwa wa go ngwala wo o kgahlišago tutuetšo ya ka gare-gare ya baagišani ba bona, ba fehla go fišegela ga bona lehloyo, ba foufatša kahlolo ya bona ka go ba kgothaletša go se lebelele boitshwaro bjo bjalo e le bjo bo iletšwago . . . le go fetoša therešo maaka.”

Seo se sa swanelwago go tshedišwa mahlo tabeng ye ke karolo ya baruti. Ka pukung ya gagwe ya Holy Hatred: Religious Conflicts of the ’90’s, mongwadi James A. Haught o bolela ka kutollo ye e boifišago: “Phapano e kgolo ya bo-1990 ke gore bodumedi—bjo go naganwago gore ke mothopo wa botho le go tshwenyega ka batho—bo eteletše pele e le lebaka le legolo le le tlaleletšago go lehloyo, ntwa le botšhošetši.”

Ka gona, dibaki tša lehloyo ke tše dintši le tšeo di raraganego. Na se se bolela gore ga go na tsela yeo ka yona batho ba ka thibelago go bušeletša ditiro tša bošilo tša histori ya bona e tletšego ka lehloyo? Na go na le selo le ge e le sefe seo se ka dirwago re le motho ka o tee ka o tee e bile re le lefase ka moka bakeng sa go lwantšha go se kwešišane, go hloka tsebo le poifo yeo e tšweletšago lehloyo?

[Ntlhakgolo go letlakala 6]

Kgethollo le lehloyo ke mekgwa yeo e ithutwago!

[Seswantšho go letlakala 4, 5]

Ga se ra belegwa re e-na le . . .

. . . maikwelo a lehloyo le kgethologanyo

[Seswantšho go letlakala 7]

Dihlopha tšeo di nago le lehloyo di diriša Internet bakeng sa go kalatša bafsa

[Seswantšho go letlakala 7]

Bodumedi gantši bo butšweditše phapano

[Mothopo]

AP Photo