Moolodi—Nonyana Yeo e Ahlotšwego ka Tsela e Fošagetšego

Ka mongwaledi wa Phafoga! Kenya

 “Ge e ba go na le nonyana e nago le sešupo se sebe kudu go feta moolodi . . . , ke sa tlo e bona.”—The World’s Wild Places—Africa’s Rift Valley.

GO DINONYANA tše dintšhi tšeo di hwetšwago Afrika, ke tše sego kae tšeo di ganetšwago o šoro go feta moolodi. Ka mo go tlwaelegilego, nonyana ye e ile ya hlaloswa e le e bakago mathata, e befilego le ye e se nago maikemišetšo a mabotse. Ge e le gabotse, moolodi o na le bothata bjo bogolo bja ditswalano tša setšhaba.

Na o kgahlišwa ke dinonyana tšeo di bogegago gabotse le tšeo di nago le melotšana e mebotse? Ka gona, moolodi ga o na tšona ka bobedi. Ka hlogo e pinki le molala o se nago mafofa, nonyana ye e bonagala e nyamile e bile e hlomola pelo. Go yeo e godilego, mokotlana wo o kokomogilego o mohwibidu wo o swantšhetšago thai ya molaleng e koto le ya kgokolo o lekeletše mogolong. Batho ba bantši ba nagana gore mokotlana wo ga o kgabiše sebopiwa se. Lega go le bjalo, Dr. Leon Benun e lego hlogo ya Lefapha la Tsebo ya Dinonyana kua Mebusiamong ya Setšhaba ya Kenya o re gopotša gore: “Lebaka feela la gore mokotlana o bonagala o befile go rena ga le bolele gore o befile go moolodi.” Lega go le bjalo go fihla mo nakong ye, ga go yo a tsebago mošomo wa mokotlana wo.

Mekgwa ya go ja ya nonyana ye ka mo go swanago ga e kgahliše babogedi. Lebaka le lengwe ke gore e ja ditoto. Ge ditoto di sa hwetšagale, e tsebja ka go bolaya dinonyana tše dingwe bakeng sa go kgotsofatša kganyogo ya yona e kgolo ya dijo. Ga go makatše ge batho ba bantši ba e hloile ka mo go tseneletšego.

Lega go le bjalo, go sa šetšwe go befa le mekgwa ya ona, moolodi o na le dika tše mmalwa tšeo di kgahlišago. Re tlatše ge re dutše re itlwaelanya kaone le nonyana ye e tumilego gampe.

Senatla Gare ga Dinonyana

Ka mo go kwagalago moolodi ke o mogolo kudu go lapa la bo-mogolodi. Wa tona wo o gotšego ka mo go feletšego o ka fihla go botelele bja disenthimithara tše 150 gomme wa imela dikhilograma tše 8. Ya ditshadi ke e menyenyane ganyenyane feela. Molomo wa nonyana wo o imelago, o bopegilego bjalo ka sepikiri o ka kgona go gola ka botelele bja disenthimithara tše fetago 30—e lego sedirišwa se maatla bakeng sa go ntšha diripana tša nama setotong.

Gaešita le ge e le o mogolo, mogolodi wo ke mofofi yo a nago le bokgoni. Ka maphego a wona ao a phurologago ka dimithara tše fetago 2,5, moolodi o kgona go fofa gotee le difofi tše dingwe tšeo di nago le bokgoni. Ge o fofa, o bonagala e le o botse kudu ka molala wa ona o tsenego ganyenyane ka gare ga magetla gomme maoto a wona a matelele a otlollotšwe ka morago ga mmele. O kgonne go tlwaelana le go šoma ga meoya e ruthetšego goba phišo, gomme e ka kgona go fofa go fihla kgole kudu moo e lego gore ka dinako tše dingwe e nyaka e sa bonagale ge o le mo fase! Ke ka baka leo, meolodi e tsebja ka go fofela bogodimo bja mo e ka bago dimithara tše 4 000!

 Batswadi Bao ba Nago le Boikarabelo

Lega go le bjalo, se se kgahlišago ka mo go kgethegilego ke mošomo woo moolodi o o dirago bjalo ka motswadi. Ka kgonthe, go ba motswadi ke mošomo woo o nyakago mo gontši kudu woo o thomago ka go aga sehlaga. Ka morago ga gore moolodi wa tona o hwetše lefelo le le swanelegago, go tla latela wa tshadi ka morago bakeng sa go thoma modiro wa go aga. Ka dinako tše dingwe, sehlaga se agwa dimithara tše 30 go tloga fase gomme ga se seo se kgahlišago. Moago wa bophara bja mithara e ba wa go hlaka-hlakana, sethala se se bulegilego sa diphata tše di omeletšego, makala a dihlare le matlakala. Ge e le gabotse, nonyana ye e nyakago go beela ka dinako tše dingwe e tšea sehlaga sa kgale, ya se tsošološa ka go tlaleletša diphatana le dilo tše dingwe. Mafelo a mangwe a meolodi a tsebja ka go boloka dihlaga tša yona lebaka la nywaga e 50.

Ge sehlaga se sefsa se sa dutše se agwa, moolodi wa tona o thoma lesolo la go hwetša molekane. Ka mo go fapanego le tlwaelo ya mehuta e mentši ya dinonyana, wa tona o emela gore wa tshadi o tle go ona. Balekane ba mmalwa bao ba fapa-fapanego ba tla tla ka kholofelo ya go amogelwa ke moolodi wa tona. Go ganwa go tlwaelegile. Eupša go phegelela go lebiša katlegong, gomme mafelelong wa tshadi o tla amogelwa. Nakong ya ge lefereyo le tšwela pele, mekotlana ya tšona ya molaleng ya dinonyana ka bobedi e tlala kudu le go ntšha medumo e reretšwego go tšhoša dinonyana tšeo di sa nyakegego. Ye e hlalositšwe e le bo-muu, medumo ya go golola le melodi—medumo e nnoši e tsebjago ya meolodi, ka ntle le go gwaša-gwaša ga melomo ya yona e metelele. Tswalano e matla e a agega, e matlafatšwa ke mokgwa wa tlwaelo wa tumedišo wa go ya “godimo le fase” wo o dirwago le ge e le neng ge molekane a boa sehlageng ka morago ga go se be gona. Se se akaretša go iša hlogo morago, go e iša fase ke moka ya gwaša-gwašiša melomo ya yona ka lebaka le letelele.

Bobedi bja yona e fetša go aga sehlaga e le gotee. Go alamela mae e tla ba boikarabelo bja yona ka bobedi. Ka morago ga lebaka la go alamela la kgwedi, mae a mabedi goba a mararo a bošweu bja tšhoko a tla fetogela go bopinkinyana, matswienyana a nago le mafofa a manyenyane ao e tlago ba a kgahlišago go batswadi ka bobedi. Meolodi ye e menyenyane e hwetša tlhokomelo e makatšago. Lenaneo la mafolofolo la go fepa leo le akaretšago dijo tša phepo ya maemo a godimo tše bjalo ka hlapi le tla thoma. Mafelong a mahlaka, moo meolodi e ratago go etela gona, batswadi ba kgona go hwetša kabo e botse ya digwagwa e lego selo se sengwe seo se tlwaelegilego dijong tša dinonyana. Ye e sa tšwago go phaphašwa e iphepa ka go ja dijo tše di beilwego ka sehlageng ke batswadi. Dinonyana tše nyenyane di gola ka go nanya, gomme ke go fihlela ge di e-na le dikgwedi tše nne—ge di šetše di kgona  go fofa go tloga sehlageng—moo di thomago go itlhokomela.

Bašomi ba go Hlwekiša

Gaešita le ge moolodi gantši o nyatšwa ka gore ke moji wa ditoto, ge e le gabotse o dira tirelo e holago kudu. Diphoofolo tše di jago nama di tlogela melala ya Afrika e tletše ka ditoto tše di bodilego. Ge e ba di be di tlogelwa go sa dirwe selo ka tšona, ditoto tše di ka phatlalatša malwetši gabonolo gomme tša ba kotsi bathong gotee le diphoofolong. Lega go le bjalo, moolodi o dira mošomo o holago wa go tloša ditšhila. Yona gotee le manong—ao le ona e lego dinonyana tše di jago nama tša kganyogo ya dijo e kgolo—di tsoma ditoto tšeo di tlogetšwego melaleng. Ge go na le se se hweditšwego, meolodi e tla leta gore manong a matla kudu a bule setoto ka melomo ya ona e matla e kgopamego. Ka nako e swanetšego, moolodi ka molomo wa yona wo o loketšego go ja o bjalo ka thipa ya go bua, o tla kitimela ka lebelo setotong, wa topa seripana sa nama gomme o boele ka thoko o letetše sebaka se sengwe. Ge manong a jele a khoše, ke nako ya gore meolodi e lwele marathana le ge e le afe a nama a šetšego. Meolodi e tlo ja mo e ka bago selo se sengwe le se sengwe seo se ka theogago megolong ya yona, ka ntle le marapo. Diripana tša nama tšeo di imelago mo e ka bago digrama tše 600 di metšwa ka ntle le bothata.

Nywageng ya morago bjale moolodi o katološeditše mošomo wa wona wa go hlwekiša ka kua ga lešoka. Nonyana ye ga e sa tšhaba batho gomme ga bjale ke moeng yo a tlwaelegilego mekgobong ya matlakala ya metseng le metsaneng. Ka mafelelo afe? Tikologo yeo e hlwekilego. Moolodi gape o nyakišiša ka gare ga diela tša ditšhila tše di tšwago mafelong a go bolaya, o nyaka mašaledi le ge e le afe a marathana. Kamoo nonyana ye e ka bago matla ka gona go bontšhwa ke mohlala o latelago. Ge e be e nyaka marathana go dikologa lefelo la go bolaya kua bodikela bja Kenya, moolodi o ile wa kgona go metša thipa ya go bolaya. Matšatši a mmalwa ka morago, thipa—e hlwekile e bile e phadima—e ile ya hwetšwa kgaufsi le lefelo lona leo, ge moolodi wo o bego o e ntšhitše o be o tšwela pele ka mediro ya yona ya ka mehla o sa babje e bile o sa gobala!

Bokamoso bja Moolodi

Le ge motswala wa ona wa kgaufsi, mothuši yo mogolo wa mogolodi wa Asia a nyamelela, moolodi wa Afrika o a ata. Ga o na manaba a tsebjago lešokeng. Nakong e fetilego, lenaba le lešoro kudu la moolodi e be e le motho. Mogolodi o mogolo o be o thuntšhwa, gomme mafofa a ona a boleta a ka morago a be a hlobja bakeng sa go tlaleletša botseng bja dikefa tša basadi. Puku ya Storks, Ibises and Spoonbills of the World, e re: “Ke mo go sa kwešišegego gore mafofa a bjalo a nonyana a go neneketšwa le a mabotse ge a kgabišitše sefokišamoya goba selo se sengwe seo mosadi a ka se lebelelago e le seo se lego bohlokwa, ke ditšweletšwa tša phoofolo e jago ditoto e kgolo, e otilego le yeo e befilego.” Ka mahlatse bakeng sa dinonyana tše, tšhitišo e bjalo e sa thibelwego e feletše nywageng e fetilego, gomme palo ya yona e a oketšega gape. Ga go na pelaelo gore go lebelela ga rena moolodi ka lebakanyana go utollotše gore ge e le gabotse ga o swanelwe ke go kwerwa le go senywa leina. Mohola wa wona le boroto go hlwekišeng tikologo go re hola kudu. Gaešita le ge e se dinonyana tše dibotse kudu, di sa dutše di tliša tumišo go Mmopi wa tšona ka tsela ya tšona e ikokobeditšego.—Psalme 148:7, 10.

[Seswantšho go letlakala 26]

Molomo wa nonyana wo o imelago, wo o bopegilego bjalo ka sepikiri o ka kgona go gola ka botelele bja disenthimithara tše fetago 25

[Seswantšho go letlakala 26, 27]

Moolodi o na le maphego a botelele bja go feta dimithara tše 2,5 ge a phurolotšwe ka bobedi

[Mothopo]

© Joe McDonald

[Seswantšho go letlakala 27]

Meolodi e menyenyane e hwetša tlhokomelo e makatšago

[Mothopo]

© M.P. Kahl/VIREO

[Seswantšho go letlakala 28]

Mošomo wa mokotlana wa moolodi wo o amanago le tša bophelo ga o tsebje

[Seswantšho go letlakala 29]

Ka dinako tše dingwe sehlaga se agwa dimithara tše 30 go tloga fase