Go Lemoga Dika

“Go nyama ke maikwelo a mabotse a tlhago; kgateletšego ke bolwetši. Tlhohlo e letše tabeng ya go kwešiša le go lemoga phapano.”—Dr. David G. Fassler.

GO SWANA le malwetši a mangwe a mantši, kgateletšego e na le dika tše lego molaleng. Eupša dika ga di lemogege ga bonolo. Ka baka la’ng? Ka gobane mo e nyakilego go ba bafsa ka moka ba tsena mokgweng wa go nyama ka sewelo go swana le batho ba bagolo. Phapano ke efe magareng ga diponagalo feela tša manyami le kgateletšego? Se segolo go ithekgile ka go tsenelela le gore boemo bo tšea nako e kaakang.

Go tsenelela go akaretša bogolo bjoo maikwelo a fošagetšego a tlaišago mofsa. Se sešoro kudu go feta nako e nyenyane ya go nyama ke gore kgateletšego ke bolwetši bjo bo nolago moko le bjo bo fokodišago kudu bokgoni bja mofsa bja go dira dilo ka tlwaelo. Dr. Andrew Slaby o hlalosa bošoro bja boemo ka tsela ye: “Nagana ka bohloko bjo bošoro bja mmele bjo o kilego wa ba le bjona—lerapo le robegilego, go opša ke leino, goba lešoko—le gona nagana o sa tsebe lebaka leo ka lona o kwago bohloko; gona go molaleng gore o ka kgona go akanya ka bohloko bja kgateletšego.”

Lebaka la kgateletšego le šupa gore boemo bja go nolega moko bo tšea nako e telele gakaakang. Go ya ka baprofesara ba kliniki e lego Leon Cytryn le Donald H. McKnew yo monyenyane, “ngwana yo a bontšhago dika tša go lebeletšana goba go thomološa gape ka bophelo bjo bo tlwaelegilego lebaka la beke ka morago ga go wela mokgweng wa go nyama (ka lebaka le ge e le lefe)—goba lebaka la dikgwedi tše tshela ka morago ga go ikhwetša go seo a se lebelelago e le tahlegelo e šoro—o kotsing ya go ba le tšharakano e gateletšago.”

Dika Tšeo di Tlwaelegilego

Kgateletšego e utollwa feela ge mofsa a bontšha dika tše mmalwa letšatši le lengwe le le lengwe, matšatšing a mantši, bonyenyane dibeke tše pedi. Bonyenyane tlhaselo e kopana e hlaloswa e le tiragalo e gateletšago. Sebopego se sešoro kudu sa kgateletšego se utollwa ge dika di phegelela bonyenyane lebaka la ngwaga ntle le dibeke tše fetago tše pedi tša kimologo. Maemong ka moka, dika tše dingwe tše tlwaelegilego tša kgateletšego ke dife? *

Phetogo ya kapejana mokgweng le boitshwarong. Bafsa bao ba sa tšwago go tlwaetšwa e ba manaba kapejana. Mokgwa wa borabele gaešita le go tšhaba gae ke dilo tše di tlwaelegilego gare ga bafsa bao ba gateletšegilego.

Go ikarola bathong. Mofsa yo a gateletšegilego o katoga bagwera. Goba e ka ba gore bagwera ba katoga mofsa yo a gateletšegilego, ka go lemoga phetogo e sa kgahlišego boemong bja gagwe bja kgopolo le boitshwarong.

 Go fokotšega ga kgahlego go mo e nyakilego e le medirong ka moka. Ka mo go sa tlwaelegago mofsa o fetoga yo a sa tšeego karolo ka mafolofolo le go ba yo a se nago taba. Ditloša-bodutu tšeo morago bjale di bego di lebelelwa e le tše kgahlišago mo nakong ye di leša bodutu.

Phetogo e lemogegago mekgweng ya go ja. Ditsebi tše dintši di nagana gore ditšharakano tše bjalo ka anorexia, bulimia le bojato gantši di sepedišana le (le gona ka dinako tše dintši di bakwa ke) kgateletšego.

Mathata a go robala. Mofsa o robala ganyenyane goba nako e telele. Ba bangwe ba hlagolela mekgwa e sa tsepamago ya go robala, ba lale ba phafogile bošego ka moka gomme ba robala mosegare ka moka.

Mathata Sekolong. Mofsa yo a gateletšegilego o na le mathata a go dirišana gabotse le barutiši le dithaka gomme dipoelo di thoma go fokotšega. Kapejana mofsa o thoma go dika-dika go ya sekolong ka mo go feletšego.

Dikotsi goba ditiro tša go ikgobatša. Ditiro tšeo ‘di lego kotsi ka mo go feteletšego’ di ka bontšha gore mofsa o na le kgahlego e nyenyane ya go phela. Go ikgobatša (bjalo ka go sega letlalo) le gona e ka ba seka.

Maikwelo a go hloka mohola le go ipona molato ka mo go sa nyakegego. Bafsa ke bao ba intšhago diphošo kudu, ba ikwa eka ba palelwa ka mo go feletšego gaešita le ge ditherešo di bontšha selo se sengwe.

Mathata a go se ipshine ga monagano. Le ge go se na sebaki sa mmele seo se ka hwetšwago, go rengwa ke hlogo, dihlabi tša ka magetleng, go longwa ke mala le mathata a swanago di ka bontšha modu wa kgateletšego.

Go boa-boa ga dikgopolo tša lehu goba go ipolaya. Go tshwenyega kudu ka dihlogo tša ditaba tše di boifišago go ka bonagatša kgateletšego. Ka gona, ditšhošetšo tša go ipolaya le tšona di ka bonagatša kgateletšego.—Bona lepokisi le le lego ka mo tlase.

Tšharakano ya Tshepedišo ya Megala-tšhika

Tše dingwe tša dika tše swanago di ka bontšhwa ka bolwetši bjo bongwe bjo bo gakantšhago—tšharakano ya tshepedišo ya megala-tšhika. Go ya ka Dingaka Barbara D. Ingersoll le Sam Goldstein, tšharakano ya tshepedišo ya megala-tšhika (yeo gape e tsebjago e le tšharakano ya tshepedišo ya megala-tšhika ya monagano [manic-depressive disorder]), ke “boemo bjo bo bonagatšwago ke ditiragalo tša go gateletša tšeo di kopanego le nako yeo ka yona mokgwa le matla di phagamego ka mo go feteletšego—ge e le gabotse di phagame kudu go  feta tekanyo e tlwaelegilego ya mokgwa o mobotse.”

Sebopego se seo se phagamego, se bitšwa bogafsi. Dika tša bjona di ka akaretša dikgopolo tše di sa laolegego, go bolela kudu mo go feteletšego le go fokotšega ga go nyaka go robala. Ge e le gabotse, motlaišegi a ka fetša matšatši a mmalwa a sa robale ka ntle le go bontšha go felelwa ke matla le ge e le gofe. Seka se sengwe sa tšharakano ya tshepedišo ya megala-tšhika ke go ba mafolofolo ka mo go feteletšego kudu ka ntle le go naganišiša ka ditla-morago. Pego ya U.S. National Institute of Mental Health e bolela gore: “Bogafsi gantši bo kgoma go nagana, go dira kahlolo le mokgwa wa leago ka tsela yeo e bakago mathata a magolo le go hlabja ke dihlong.” Sebopego sa bogafsi se tšea nako e telele gakaaka’ng? Ka dinako tše dingwe se tšea matšatši a sego kae; maemong a mangwe bogafsi bo gagaba lebaka la dikgwedi tše mmalwa pele bo šuthelela mogwera wa bjona e lego kgateletšego.

Bao kudu ba lego kotsing ya go hlaselwa ke tšharakano ya tshepedišo ya megala-tšhika ba akaretša batho bao ba nago le ditho tša lapa tšeo di nago le bolwetši bjo. Ditaba tše dibotse ke gore go na le kholofelo bakeng sa bao ba tlaišegago. Puku ya The Bipolar Child e re: “Bana ba gotee le malapa a gabo bona, ge ba alafša e sa le nako le go hlahlobja ka mo go swanetšego, ba ka phela maphelo ao a itekanetšego kudu.”

Ke gabohlokwa go lemoga gore ga go na seka le se tee seo se ikemetšego ka bosona seo se ka bontšhago kgateletšego goba tšharakano ya tshepedišo ya megala-tšhika. Gantši ke dika tše dintši tšeo di bonagatšwago ka lebaka le itšego la nako tšeo di lebišago go utollweng ga bolwetši. Lega go le bjalo, go šala potšišo e rego, Ke ka baka la’ng tšharakano ye yeo e makatšago e tlaiša bafsa?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 6]

Ge Ngwana A Nyaka Go hwa

Go ya ka U.S. Centers for Disease Control, ngwageng o mongwe wa morago bjale bafsa ba bantši kua United States ba ile ba hwa ka go ipolaya go feta go bolawa ke kankere, bolwetši bja pelo, AIDS, mafokodi a pelego, go hwa lehlakore, pneumonia, mpshikela le bolwetši bjo bošoro bja mafahla ge a kopane. Taba e nngwe e tshwenyago ke ye: Go bile le koketšego e kgolo dipegong tša go ipolaya gare ga batho ba lego nywageng ya magareng ga e 10 le 14.

Na go ipolaya ga bafsa bao ba lego mahlalagading go ka thibelwa? Go ka thibelwa maemong a mangwe. Dr. Kathleen McCoy o ngwala gore: “Dipalo-palo di bontšha gore go ipolaya mo gontši ge e le gabotse go etwa pele ke maitekelo a go ipolaya goba mantšu a go loma tsebe le ditemošo. Ge mofsa wa gago a bile a bolela ka dikgopolo tša go ipolaya, ke nako ya go theetša ka kelohloko mohlomongwe le go tsoma thušo ya ditsebi.”

Go phegelela ga kgateletšego ya bafsa go gatelela go nyakega ga gore batswadi le batho ba bangwe ba bagolo ba tšeele godimo ditšhupetšo le ge e le dife tšeo mofsa a di bontšhago tša go nyaka go ipolaya. Dr. Andrew Slaby o ngwadile ka pukung ya gagwe ya No One Saw My Pain gore: “Go mo e nyakilego go ba pego e nngwe le e nngwe ya go ipolaya yeo ke e hlahlobilego, ditšhupetšo tša maano a mofsa di be di tshedišwa mahlo goba di tšeelwa fase. Ditho tša lapa le bagwera ga se ba kwešiša bogolo bja diphetogo tšeo ba bego ba di bona. Ba be ba lebišitše tlhokomelo kudu go ditla-morago e sego go bothata bjo bogolo, ka gona go ile gwa ba le dika tša ‘mathata a ka lapeng’ goba ‘go diriša dihlare-tagi’ goba ‘anorexia.’ Ka dinako tše dingwe kgalefo, kgakanego le go kgopišega di be di alafša eupša e sego kgateletšego. Bothata bjo bogolo bo sa šaletše, ke bjo bošoro kudu gomme bo a oketšega.”

Temošo e a kwagala: Tšeela godimo ditšhupetšo ka moka tša tshekamelo ya go nyaka go ipolaya!

[Seswantšho go letlakala 7]

Ka dinako tše dingwe, mokgwa wa borabele ke leswao la modu wa kgateletšego

[Seswantšho go letlakala 7]

Bafsa bao ba gateletšegilego gantši ba lahlegelwa ke kgahlego medirong yeo ba kilego ba e thabela