Go se Swane—Go Bohlokwa Bakeng sa Bophelo

KA BO-1840, baagi ba Ireland ba ile ba feta dimilione tše seswai, se sa e dira naga e pitlaganego kudu ka batho kua Yuropa. Ditapola e be e le sejo sa bona sa motheo gomme mohuta o mongwe o tee wo o bego o bitšwa di-lumper e be e le wona wo o bjalwago kudu.

Ka 1845 balemi ba ile ba bjala di-lumper tša bona bjalo ka mehleng, eupša go ile gwa wa boore gomme bja senya mo e nyakilego go ba dibjalo ka moka. Paul Raeburn o ile a ngwala ka pukung ya gagwe ya The Last Harvest—The Genetic Gamble That Threatens to Destroy American Agriculture gore: “Karolo e kgolo ya Ireland e ile ya phologa ngwaga woo o thata. Tshenyegelo e ile ya tla ngwageng wo o latetšego. Balemi ba be ba se na kgetho ge e se go fo bjala mohuta o swanago wa ditapola gape. Ba be ba se na mehuta e mengwe. Boore bo ile bja hlasela gape, gomme mo nakong ye e le ka matla a šiišago. Tlaišego e be e le e sa hlalosegego.” Bo-radihistori ba akanyetša gore mo e ka bago batho ba fetago milione ba ile ba bolawa ke tlala, mola ba bangwe ba dimilione tše 1,5 ba ile ba khuduga, ba bantši ba khudugela kua United States. Bao ba ilego ba šala ba ile ba tlaišwa ke bodiidi bjo bošoro.

Kua Andes ya Amerika Borwa, balemi ba ile ba bjala mehuta e mentši e sa swanego ya dipotata gomme ke feela e sego kae yeo e ilego ya kgongwa ke boore. Ka gona, go be go se na leuba la bolwetši. Go molaleng gore go se swane ga mehuta ya diphedi le go se swane magareng ga mehuta ya diphedi go nea tšhireletšego. Go bjalwa ga sebjalo setee feela se se swanago go kgahlanong le mokgwa wo wa motheo wa maano a go phologa gomme go tlogela dimela di lebane le bolwetši goba diji tšeo di ka senyago karolo ka moka ya dibjalo. Ke ka baka leo balemi ba bantši ba ithekgilego kudu ka go dirišwa ga ka mehla ga dibolaya-dikhunkhwane, go tloša ngwang  le dibolaya-monkgo gaešita le ge dikhemikhale tše bjalo gantši di le kotsi bakeng sa tikologo.

Ka gona, ke ka baka la’ng balemi ba bea mohuta o swanago wa sebjalo legatong la mehuta e mentši e sa swanego e bjalwago tikologong? Gantši ke ka go arabela dikgateletšegong tša tša boiphedišo. Go bjala mohuta o swanago wa dibjalo go holofetša go nolofatša go buna, go kgahliša ga ditšweletšwa, go thibelega ga disenyi le tšweletšo e kgolo. Mekgwa ye e thomile go dirišwa ka tekanyo e kgolo ka bo-1960 ka seo se ilego sa thoma go bitšwa gore ke puno e kgolo.

Puno e Kgolo

Ka masolo a magolo le ao a kopanetšwego a mmušo, balemi dinageng tšeo di sekametšego bodiiding ba ile ba gapeletšega go dira gore dibjalo tša bona tše di sa swanego di tšeelwe sebaka ke mohuta o tee, mabele a tšweletšo e phagamego, kudu-kudu reise le korong. Mabele a ao a “makatšago” a ile a tumišwa e le tharollo bakeng sa tlala ya lefase. Eupša di be di bitša—dipeu di be di bitša mo e nyakilego go ba theko e tlwaelegilego ka makga a mararo. Go enywa le gona go be go ithekgile kudu ka dikhemikhale, go akaretša mmutedi, re sa hlwe re bolela ka didirišwa tšeo di bitšago tšhelete e ntši kudu bjalo ka diterekere. Lega go le bjalo, ka thušo ya mmušo puno e kgolo e ile ya atlega kudu. Raeburn o re: “Gaešita le ge e phološitše ba bantši tlaleng, mo nakong ye [e] beile polokego ya dijo tša lefase kotsing.”

Ge e le gabotse, puno e kgolo e ka ba e ile ya nea mehola ya lebakanyana ka kotsi ya tahlegelo ya nako e telele. Kgaufsinyane, go lema mohuta o tee wa dibjalo go thomile go ba mo go atago kudu go dikologa dikontinente ka moka—mola go dirišwa kudu ga mmutedi go bakela go mela ga ngwang gomme dibolaya-dikhunkhwane di fediša dikhunkhwane tšeo di nago le mohola gotee le diji. Mafelong a meetse moo go melago reise, dikhemikhale tša mpholo di bolaile dihlapi, di-shrimp (mohuta wa dihlapi tše nyenyane), matlapa-kgerere, digwagwa le mešunkwane ya go lewa le dimela tša naga—tšeo bontši e lego dijo tše di tlaleletšago tša bohlokwa. Go hwetšagala gabonolo ga dikhemikhale gape go lebišitše tabeng ya go ja mpholo gare ga balemi.

Dr. Mae-Wan Ho, yo e lego morutiši Lefapheng la tša Thutaphedi la Yunibesithi ya Open ya United Kingdom o ngwadile gore: “Mo nakong ye ke mo go sa ganetšwego gore mašemo a go bjala mohuta o tee wa dibjalo a tšweleditšwe ga e sa le go tloga ge ‘Puno e Kgolo’ e be e kgoma o šoro mehuta ya diphedi le polokego ya dijo lefaseng ka moka.” Go ya ka mokgatlo wa UN wa Food and Agriculture, 75 lekgolong ya mehuta e fapanego ya diphedi yeo e lego gona dibjalong tšeo di bego di lengwa nywaga-kgolong e fetilego, ga bjale e nyameletše, kudu ka lebaka la mekgwa ya go lema ya tša intaseteri.

Pampiri yeo e gatišitšwego ke Worldwatch Institute e lemošitše gore “dikotsi tšeo re ipeago ka tlase ga tšona tša tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona ka go amogela go swana ga mehuta e fapanego ya diphedi ke tše kgolo.” Dikotsi tše di laolega bjang? Go nyakega ditsebi tša tša temo le dikhemikhale tše di nago le matla gotee le thekgo ya tša ditšhelete bakeng sa balemi. Lega go le bjalo, ga go na go kgonthišega. Go swana ga mehuta ya dibjalo go ile gwa tlaleletša booreng bjo bo senyago bja mafela kua United States le go senyega ga seripa sa milione sa diheketara tše 202 350 tša mašemo a reise kua Indonesia. Lega go le bjalo, nywageng ya morago bjale, mokgwa o mofsa wa go lema wo o akaretšago go swaragana le bophelo ka tekanyo e holago o ile wa thoma—go kopanywa ga dikarolwana tša leabela.

Phetogo ya Dikarolwana tša Leabela

Thuto ya dikarolwana tša leabela e tšweleditše intaseteri e mpsha e dirago tšhelete e ntši e  bitšwago biotechnology. Bjalo ka ge leina le bontšha, e tswakanya thutaphedi le thekinolotši ya mehleng yeno ka go diriša mekgwa e bjalo ka go laola tshepedišo ya dikarolwana tša leabela. Tše dingwe tša dikhamphani tše dintši tše difsa tša biotech bjalo ka ge di bitšwa bjalo, di šoma ka mo go kgethegilego ka tša temo, gomme di šoma ka mafolofolo go tšweletša dipeu tšeo di tšweletšago puno ya maemo a godimo, tšeo di thibelago malwetši, komelelo, lehlwa le tšeo di fokotšago go nyakega ga dikhemikhale tša mpholo. Ge e ba dipakane tšeo di ka fihlelelwa, e ka ba tše di holago kudu. Eupša ba bangwe ba ile ba tsoša dipelaelo mabapi le dibjalo tša tshepedišo ya dikarolwana tša tša leabela.

Puku ya Genetic Engineering, Food, and Our Environment e re: “Ka tlhago, go se swane ga tshepedišo ya dikarolwana tša leabela go tšweleditšwe ka gare ga mellwane e itšego. Rosa e ka kopanywa le mehuta e fapa-fapanego ya dirosa, eupša rosa e ka se tsoge e kopantšwe le tapola. . . . Ka lehlakoreng le lengwe, go laolwa ga tshepedišo ya dikarolwana tša leabela gantši go akaretša go tšea dikarolwana tša leabela go tloga mohuteng o mongwe wa sephedi wa di hlomesetša mohuteng o mongwe ka maitekelo a go fetišetša mokgwa o kganyogwago. Ka mohlala, se se ka bolela go kgetha karolwana ya leabela yeo e ka tšweletšago khemikhale yeo e kgonago go tološa go kgahla hlaping ya ka leboa (bjalo ka flounder), gomme o e kopanye le tapola goba strawberry bakeng sa go e dira gore e se ke ya kgahla. Ga bjale go a kgonega gore dimela di laolwe ka dikarolwana tša leabela tšeo di tšewago go dipaketheria, ditwatši, dikhunkhwane, diphoofolo goba gaešita le bathong.” * Ka gona, ge e le gabotse, biotechnology e dumelela batho go tshela mellwane ya dikarolwana tša leabela tšeo di aroganyago diphedi.

Go swana le puno e kgolo, seo batho ba bangwe ba se bitšago phetogo e kgolo ya dikarolwana tša leabela, se tlaleleditše bothateng bja go bjalwa ga mohuta o swanago wa dibjalo—ba bangwe ba bolela gore bothata bja go bjalwa ga mohuta o swanago wa dibjalo e tloga e le bjo bošoro ka gobane ditsebi tša dikarolwana tša leabela di ka diriša mekgwa e bjalo ka go kopanywa ga mehuta e sa swanego ya dimela le megato ya go tšweletša ditlhalenama, megato yeo e tšweletšago ditšweletšwa tše di swanago tlwaa le tšona. Ka gona, go tshwenyega ga mabapi le go fokotšega ga mehuta ya diphedi go sa dutše go le gona. Lega go le bjalo, dimela tšeo di fetotšwego ka tsela ya dikarolwana tša leabela, di tsoša dikgang tše difsa tše bjalo ka ditla-morago tšeo di ka bago le tšona go rena le tikologong. Mongwadi wa tša thutamahlale Jeremy Rifkin o itše: “Re sepela ka lebelo re sa tsebe gabotse seo se re išago mehleng e mefsa ya thekinolotši ya mehuta ya diphedi ka dikholofelo tše di phagamego, dithibelo tše sego kae le dikgopolo tše sego kae tša seo ditla-morago e tlago go ba sona.” *

Ka lehlakoreng le lengwe, matla a go laola bophelo ditekanyong tša dikarolwana tša leabela ke mothopo o humilego wa selo se sengwe se se kganyogwago kudu gomme dikhamphani di gare di phadišana ka go bontšhana dipeu tše difsa le diphedi tše dingwe tšeo di laolwago ka mokgwa wa dikarolwana tša leabela. Go sa dutše go le bjalo, go senywa ga dimela go tšwela pele go sa fokotšege. Bjalo ka ge go boletšwe pejana, e le gore go phengwe kotsi, mebušo e mengwe le mekgatlo ya go ikemela e hlomile dišego tša dipeu. Na dišego tše tša dipeu di tla dira gore meloko e tlago e kgone go ba le mehuta e sa swanego kudu ya dipeu tšeo e ka e bjalago le go e buna?

Dišego tša Dipeu—Na ke Phemelo Malebana le Tshenyo?

Royal Botanic Gardens kua Kew, Engelane, e hlomilwe go seo se e tumišago e le “le lengwe la mananeo a magolo a ditšhaba-tšhaba a tsheketšo ao a kilego a hlongwa”— Lenaneo la Ngwaga-kete la Sešego sa Dipeu. Maikemišetšo a magolo a lenaneo ke (1) go kgobokanya le go boloka 10 lekgolong—mehuta ya ka godimo ga e 24 000—ya dipeu tša dimela tša lefase ka ngwaga wa 2010 le (2) gore pele ga moo, go kgobelwe le go boloka mahlogedi ka moka a dipeu tša dimela tša United Kingdom. Dinaga tše dingwe le tšona di hlomile dišego tša dipeu goba  mehuta e itšego ya dimela bjalo ka ge ka dinako tše dingwe di be di bitšwa bjalo.

Ra-thutaphedi John Tuxill o bolela gore bonyenyane 90 lekgolong ya dimilione tša dipeu tšeo di bolokilwego dišegong tša dipeu ke tša dijo tše bohlokwa le dimela tše bohlokwa tše bjalo ka korong, reise, lehea, sorghum, ditapola, dieie, dikonofole, moba, leokodi, di-soybean le dinawa tše dingwe ge re bolela tše sego kae feela. Eupša dipeu ke diphedi tše di dulago di kgona go mela ge feela matla a tšona a ka gare a bolokwa e le a swarelelago. Ka gona, dišego tša dipeu di ka botwa gakaaka’ng?

Mathata Dišegong

Go ya ka Tuxill, dišego tša dipeu di bitša palomoka ya tšhelete e ka bago diranta tše dikete tše dimilione tše 2,4 ka ngwaga—gore di tšwele pele. Lega go le bjalo, o bolela gore, gaešita le yona tekanyo ye e ka ba e sa lekanago ka ge bakeng sa “13 lekgolong feela ya mehuta ya dipeu tšeo di bolokilwego di le ka meagong yeo e sepedišwago gabotse ka bokgoni bja go boloka bja nako e telele.” Ka ge dipeu tšeo di sa bolokwago gabotse di sa swarelele lebaka le le telele, di swanetše go bjalwa kapejana e le gore mokgobo o latelago wa dipeu o ka bunwa; go sego bjalo dišego tša dipeu di tla thoma go ba dithobolo tša dipeu. Go ba gona, mošomo o bjalo o nyaka mo e nyakilego go ba palo e phagamego ya bašomi le ditshenyagalelo tše dikgolo, tšeo di raraganyago ditaba bakeng sa didirišwa tšeo di šetšego di sa fihlelege ka tša ditšhelete.

Puku ya Seeds of Change—The Living Treasure e hlalosa gore National Seed Storage Laboratory kua Colorado, United States of America, “e bile le mathata a menaganego gabedi, go akaretša go wa ga matla a mohlagase, go robega ga didirišwa tša go tšidifatša le go ba le bašomi ba tlase bao ba tlogetšego mekgobo e mentši ya dipeu e sa beakanywa.” Dišego tša dipeu gape di ka tlase ga tshenyego ya dipolitiki, go wa ga tša boiphedišo le dikotsi tša tlhago.

Go bolokwa ga nako e telele le gona go tšweletša mathata a mangwe. Tikologong ya tšona ya tlhago, dimela di na le bokgoni bja go dumelelana le boemo bjo bo lekanyeditšwego eupša e le bja bohlokwa gomme se se dira gore di kgone go phologa malwetši le ditlhohlo tše dingwe. Eupša tikologong yeo e šireleditšwego ya sešego sa dipeu, ka morago ga mekgobo e sego kae di ka lahlegelwa ke bjo bongwe bja bokgoni bjoo. Lega go le bjalo, dipeu tšeo di bolokilwego gabotse tša dimela tše dingwe di ka swarelela ka nywaga-kgolo e mentši pele go ka nyakega gore di bjalwe gape. Go sa šetšwe go lekanyetšwa mo go bjalo le go se kgodišege, go fo ba gona ga dišego tša dipeu go bontšha go gola ga go tshwenyega ka bokamoso bja dibjalo tša dijo tša batho.

Go ba gona, tsela e botse ya go fokotša tshenyo ke go šireletša dimela tša mahlogedi le go matlafatša go se swane dibjalong. Eupša bakeng sa go dira bjalo, Tuxill o re, re swanetše go “tšweletša tekanyo e mpsha magareng ga dinyakwa tša motho le tša lefase la tlhago.” Lega go le bjalo, ke mo go kwagalago gakaakang go nagana gore batho ba tla “tšweletša tekanyo e mpsha” le lefase la tlhago mola ba phegelela tšwelopele ya tša boiphedišo bja diintaseteri mo e nyakilego go ba ka phišego e swanago le ya go fišegela bodumedi? Go etša ge re bone, gaešita le temo e hueditšwe ke dikgahlego tša tša kgwebo gomme e phegeletše go hwetša tswalo ya lefase ya dikgwebo tše dikgolo. Go swanetše go ba go e-na le tharollo e nngwe.

[Mengwalo ya ka tlase]

 [Lepokisi/Seswantšho go letlakala 7]

Na Balemi ke ‘Lekoko Leo le Lego Kotsing’?

Makasine wa World Watch o re: “Ga e sa le go tloga ka 1950, palo ya batho bao ba thwetšwego go tša temo e fokotšegile ditšhabeng ka moka tša diintaseteri, ditikologong tše dingwe ka tekanyo e fetago 80 lekgolong.” Ka mohlala, United States mo nakong ye e na le balemi ba sego kae kudu go feta bagolegwa. Ke eng seo se bakago khudugo ye e kgolo nageng?

Mabaka a magolo ke go fokotšega ga ditseno, dikoloto tše di golago tša dinaga-magaeng, go ata ga bodiidi le go oketšega ga didirišwa. Ka 1910, balemi kua United States ba be ba amogela mo e ka bago disente tše 40 bakeng sa tolara e nngwe le e nngwe yeo bareki ba bego ba e dirišitše dijong, eupša ka 1997, ditseka tša balemi di be di fokotšegile go ba disente tše ka bago tše 7. World Watch e re, molemi wa korong “o hwetša feela disente tše 6 tša tolara yeo e dirišitšwego go reka lofo ya borotho.” Se se bolela gore bareki ba lefa kudu bakeng sa sephuthelo go swana le ge ba lefa molemi bakeng sa korong ya gagwe. Ditšhabeng tšeo di hlabologilego, balemi ba maemong ao a tlogago a sa kgahliše. Molemi kua Australia goba Yuropa a ka kgona go dira kadimo pankeng bakeng sa go tšwela pele ngwageng o thata; molemi wa ka Bodikela bja Afrika a ka se kgone go leka seo gape. Le go atlega a ka se atlege.

[Diswantšho go letlakala 7]

“Mašemo ao a tšweletšago sebjalo setee a tšweleditšwe ga e sa le go tloga ge ‘Puno e Kgolo’ e be e kgoma o šoro mehuta ya diphedi le dijo lefaseng ka moka.”—Dr. Mae-Wan Ho

[Methopo]

Background: U.S. Department of Agriculture

Centro Internacional de Mejoramiento de Maiz y Trigo (CIMMYT)

[Diswantšho go letlakala 8]

Sešego sa Ngwaga-kete sa Dipeu, kua Engelane se bolokile dipeu tše bohlokwa tša dimela

[Mothopo]

© Trustees of Royal Botanic Gardens, Kew