Therešo Mabapi le Menyanya e Tumilego

BALOI le dipoko, mafodi le mello ya meletlo di a fora-foretša goba go thabiša. Go bonolo go tseba mekgabišo ya kantle ya Halloween. Eupša ke eng seo se lego ka kua ga yona le menyanya e swanago le wona? Halloween gape e bitšwa All Hallows’ Eve, bošego bja pele ga Letšatši la Bakgethwa ka Moka. Lega go le bjalo, leina le leo go tšewago gore ke la Bokriste, le utile mathomo ao a lego kgole kudu le bokgethwa. Ge e le gabotse, diithuti di bolela  gore Halloween e thomile kgale pele ga Bokriste—mehleng ya ge ma-Celt a bogologolo a be a dula Brithania le Ireland. A diriša almanaka ya kgwedi, ma-Celt a ile a arola ngwaga ka dihla tše pedi—dikgwedi tša lefsifsi tša marega le dikgwedi tša seetša tša selemo. Kgweding e tletšego mo e ka bago ka November 1, ma-Celt a be a keteka moletlo wa Samhain yeo e bolelago “Mafelelo a Selemo.” *

Moletlo wo, woo o bego o swaya mathomo a ngwaga o mofsa wa ma-Celt, o be o e-ba gona mafelelong a selemo ge puno e be e kgobokeditšwe gomme mehlape e bušwa mafulong gomme e išwa mafelong a šireletšegilego. Ma-Celt a be a dumela gore ge matšatši a dutše a khutsofala, go be go le bohlokwa go tsošološa letšatši ka ditirelo tše fapa-fapanego le dihlabelo. Bakeng sa go swantšhetša go fela ga ngwaga wa kgale, mello ka moka e be e tingwa gomme ngwaga o mofsa o be o kgakolwa ka mello ya meletlo e mekgethwa yeo go yona ditho tša motse ka moka di bego di gotša mello gape dibešong tša tšona. Mello ye ya meletlo—mokgoši wo o ka hwetšwago lehono kua Brithania go Guy Fawkes Night le kua Brazil nakong ya menyanya ya June—gape go naganwa gore e be e raka meoya e mebe.

Go be go dumelwa gore monyanyeng wa Samhain, seširo magareng ga motho le mafase a meoya se be se bulwa gomme bobedi meoya e lokilego le e mebe e ralala le lefase. Go be go naganwa gore meoya ya bahu e be e boela magaeng a yona gomme malapa a be a tla ntšha dijo le dino bakeng sa baeng ba bona ba dipoko ka kholofelo ya go di latša le go itšhireletša madi-mabeng. Ka go rialo, lehono ge bana ba apara bjalo ka dipoko goba baloi ba e-ya ka ntlo le ntlo ba kgopela dimpho tša Halloween goba ba tšhošetša ka bomenetša bjo bo senyago, ka go se tsebe ba boloka ditirelo tša bogologolo tša Samhain. Jean Markale o bolela ka pukung ya gagwe ya Halloween, histoire et traditions (Halloween—Histori le Motlwae) gore: “Ge ba amogela selo se itšego ka diatleng tša bona, ba bonagala e le bao ba sa kwešišego, go ananya ga borwarre magareng ga mafase ao a bonagalago le ao a sa bonagalego. Ke ka baka leo Halloween e forago . . . ge e le gabotse e le ditirelo tše kgethegilego.”

Ka ge batho ba be ba dumela gore mapheko magareng ga tikologo ya kgonthe le ya moya a wele, ba ile ba nagana gape gore batho ba be ba kgona go fetela ka kua ga lefase la moya gabonolo. Ka gona Samhain e ile ya ba kudu-kudu nako ya mahlatse ya go utolla sephiri sa bokamoso. Bobedi diapola le di-hazelnut tše di bego di lebelelwa e le ditšweletšwa tša mehlare ya sephiri, di be di dirišwa bakeng sa go hwetša ka matla a phagametšego tlhago tsebišo mabapi le lenyalo,  bolwetši le lehu. Ka mohlala, diapola tšeo di nago le maswao ao a hlaolago di be di bewa ka pafong ya meetse. Ka go topa apola a diriša feela molomo, lesogana goba kgarebe ba be ba nagana gore ba kgona go hlaola molekane wa bona wa lenyalo wa ka moso. Mekgwa ye ya bonoge e tšwetše pele lehono papading ya Halloween ya go topa diapola.

Samhain gape e tsebja ka meletlo ya botagwa le go lahla boitlhompho. Markale o bolela gore: “Bohlokwa bja setšo ge e ba bo se bja nyatšwa, gona bo boetše morago. Seo se bego se thibetšwe se dumeletšwe gomme seo se bego se dumeletšwe se thibetšwe.” Halloween e sa dutše e bonagatša moya wo, woo ka ntle le pelaelo lehono o tlaleleditšego ka tekanyo e kgolo tharing ya yona e oketšegago. Ge e bolela ka se The Encyclopedia of Religion e hlalosa Halloween ya mehleng yeno e le “nako ya ge batho ba bagolo ba ka tshelela ka kua ga mellwane ya setšo gomme ba tlogele dika tša bona ka go ineela mantšiboeng a go hloka boitlhompho a lefela. Ka go rialo, tekanyo ya motheo ya monyanya wa ma-Celt o bjalo ka mantšiboa a go tšhaba ga ngwaga le ngwaga go tloga dilong tša kgonthe le ditebelelong di sa dutše di le gona le lekgolong la nywaga la bo-masome-pedi.”

Go Phenkgišana ga Madumedi

Ka morago ga tlala ya ditapola ya lekgolong la bo-19 la nywaga, bafaladi ba Ireland ba ile ba iša Halloween le mekgwa ya yona kua United States. Go tloga moo e ile ya boela Yuropa nywageng e sego kae e fetilego. Lega go le bjalo, go tuma kudu ga Halloween, ga go lebelelwe ka tsela e botse ke batho bohle. Bjalo ka ge go bolela kuranta ya Le Monde “Halloween yeo e tswalanago le Letšatši la Bakgethwa le Letšatši la Meoya ka Moka, (November 1 le 2) le yeo e ka a tšeelago sebaka, e thabiša bo-rakgwebo gomme e gakantšha baruti.”

Baemedi ba dikereke kua Fora ba ile ba bontšha go tshwenyega tabeng ka go fokotšega ga matšatši a maikhutšo a setlogo a Katholika ka baka la go hlompha Halloween, ba e lebelela e le leswao la “mokgatlo wa boheitene.” Go ya ka Stanislas Lalanne yo e lego mmoleledi wa Lekgotla la Fora la Bapišopo ba Katholika, Halloween ‘e kgopamiša seo se bolelwago ke bophelo le lehu.’ Mopišopo wa Nice, e lego Jean Bonfils o boletše gore “monyanya wo le ditirelo tša wona ga di amane felo le setšo sa rena sa Mediterranean le Bokriste,” gomme o ile a lemoša Makatholika malebana le “monyanya wa bohlokwa kudu wa balatedi ba Sathane wo o lego lefaseng ka bophara.”

Ge a bolela ka ma-Fora ao a tlogetšego mekgwa ya bo-Katholika bakeng sa menyanya e bjalo ya boheitene, Hippolyte Simon yo e lego mopišopo wa Clermont-Ferrand o re: “Go bjalo ka ge eka moloko wa ma-Fora o be o tsoma mohuta  wa bodumedi bja selegae bjo bo kgonago go tšeela leswao la Bokriste sebaka.” O ngwala gore: “Go Halloween, bahu ba a ekišwa gomme ‘dipoko’ tša bona di a boa bakeng sa go re tšhoša le go re tšhošetša ka lehu. Ka mo go fapanego, Letšatšing la Bakgethwa ka Moka, re kgonthišetša gore bahu ba a phela le gore re holofeditšwe go kopana le bona Motseng wa Modimo.”—Vers une France païenne? (Kgaufsi le Boheitene bja Fora?)

Ka tsela e swanago, Carlo Maria Martini yo e lego mokadinale wa Milan, Italy, o ile a kgothaletša ma-Italy gore ba se tlogele matšatši a maikhutšo a Katholika, a tsebatša gore Halloween ke “e šele setlogong sa rena seo se nago le mohola o mogolo le seo se swanetšego go tšwetšwa pele. Letšatši la Meoya ka Moka ke monyanya wa histori ya rena. Ke nako yeo kholofelo bakeng sa bophelo bjo bo sa felego e kwešišegago, nako yeo ka yona Morena a re dirago gore re kwešiše gore go na le go gontši bophelong go feta bophelo mo lefaseng.” Ka ntle le pelaelo Makatholika a mantši a botegago a ikwa ka mokgwa o swanago. Lega go le bjalo, na phapano magareng ga Halloween le Letšatši la Meoya ka Moka ke e kwagalago kudu go etša kamoo tlhaloso ye e nyakago gore re dumele ka gona? Ke eng seo go hlahlobišiša kgaufsi medu ya matšatši a a maikhutšo a Katholika go se utollago?

Bokgethwa bja Boikgakantšho

The Catholic Encyclopedia e hlalosa Letšatši la Bakgethwa ka Moka e le monyanya bakeng sa go “hlompha bakgethwa ka moka, bao ba tsebjago le bao ba sa tsebjego.” Mafelelong a lekgolo la bobedi la nywaga, bao ba bego ba bitšwa gore ke Bakriste ba ile ba thoma go hlompha bao ba ilego ba hwela tumelo ya bona le go dumela gore ba šetše ba e-na le Kriste legodimong, ba ba rapela gore ba ba rapelele. Segopotšo sa ka mehla se thomile ge ka May 13, * 609 goba 610 C.E., Mopapa Boniface IV a be a neela Pantheon—tempele ya Roma ya medimo ka moka—go Maria le bahwela-tumelo ka moka. Markale o hlalosa gore: “Medimo ya Roma e ile ya gafela mafelo a yona go bakgethwa ba bodumedi bjo bo fenyago.”

Go fetošetšwa ga letšatši go November go tlile ka tlase ga Mopapa Gregory III (731-741 C.E.), yo a ilego a neela kereke kua Roma go bakgethwa ka moka le go laela gore ba hlompšhe ka November 1. Ge e le gabotse lebaka leo a dirilego se ka lona ga le tsebje. Eupša, mohlomongwe e ka ba e le ka lebaka la gore letšatši le bjalo la maikhutšo le be le šetše le ketekwa ka letšatši le kua Engelane. The Encyclopedia of Religion e šupa gore: “Samhain e ile ya dula e le monyanya o tumilego kudu gare ga batho ba ma-Celt Bokristeng ka moka bja Great Britain. Dikereke tša ma-Brithania di ile tša leka go fapoša kgahlego ye mekgweng ya boheitene ka go tsenya monyanya wa Bokriste almanakeng ka letšatši le le swanago le la Samhain. . . . Segopotšo sa magareng sa ma-Brithania sa Letšatši la Bakgethwa ka Moka se ka akaretša go ketekwa ka kakaretšo ga monyanya wo dikerekeng ka moka tša Bokriste.”

Markale o bolela ka tutuetšo e golago ya baitlami ba banna ba ma-Irish go phuleletša Yuropa ka moka mo nakong ye. New Catholic Encyclopedia gape e bolela gore: “Ma-Irish gantši a dirišetša letšatši la mathomo la kgwedi menyanyeng  e bohlokwa gomme ka ge November 1 le yona e be e le mathomo a marega a ma-Celt, go bonala e be e tla ba letšatši le le swanetšego bakeng sa monyanya wa bakgethwa ka moka.” Sa mafelelo, ka 835 C.E., Mopapa Gregory IV o ile a dira gore monyanya o be gona gohle.

Ge e le mabapi le Letšatši la Meoya ka Moka, leo ka lona dithapelo di boa-boetšwago bakeng sa go thuša meoya yeo e lego pakatoring go fihlelela tšhegofatšo ya legodimo, letšatši le la maikhutšo le ile la beakanywa ka November 2 nakong ya lekgolo la bo-11 la nywaga ke baitlami ba Cluny kua Fora. Gaešita le ge Letšatši la Meoya ka Moka go bonala eka ke letšatši la maikhutšo la Katholika, go molaleng gore go na le kgakanego ka menaganong ya batho feela ba tlwaelegilego. New Catholic Encyclopedia e bolela gore “go theoša le Nywaga ka moka ya Magareng e be e le tumelo e tumilego gore meoya kua pakatoring e ka bonagala ka letšatši le e le bjalo ka mollo wa badimo, baloi, digwagwa le tše dingwe.”

Kereke e palelwa ke go tumola ditumelo tša boheitene dipelong tša mohlape wa yona, e ile ya fo di uta ka morago ga seširo sa seo se bitšwago “Bokriste.” Ge e gatelela ntlha ye, The Encyclopedia of Religion e re: “Monyanya wa Bokriste le Monyanya wa Bakgethwa ka Moka, e gopola bakgethwa bao ba tsebjago le bao ba sa tsebjego ba bodumedi bja Bokriste go fo etša ge Samhain a dumela gomme a hlompha medimo ya ma-Celt.”

Menyanya e Tumilego le Wena

O swanetše go tshwenyega gakaaka’ng ka mathomo a mabe a Halloween le menyanya e swanago le yona? Ka godimo ga tšohle, ka menaganong ya batho ba bantši, Halloween ke feela nako ya go apara le go ithabiša. Eupša, na ga o dumele gore ke ga bohlokwa gore batswadi ba kgonthišetše gore boithabišo le ge e le bofe bjo bana ba bona ba bo phegelelago ke bjo bo agago le bjo bo sego kotsi?

Mohlapetši wa sekolo wa kua Fora yo a nago le nywaga e fetago e 20 ya phihlelo ya go ruta o ile a botšišwa mabapi le tutuetšo yeo Halloween e nago le yona baneng. O hlalositše gore: “Ke tshwenywa ke gore go ya ka ntlo le ntlo bakeng sa go tšhošetša batho ba bagolo e le gore go hwetšwe malekere go ka ba le mafelelo a kotsi baneng. Go ka hlohleletša semelo sa boithati le go ikholofela. Ba ithuta gore ka go diriša matla, ka go nyaka dilo ka šiši le ka go tšhoša ba bangwe ba ka hwetša seo ba se nyakago.” Ka gona, batswadi ba swanetše go ipotšiša gore, ‘Ke “dithuto” dife tšeo bana ba-ka ba ithutago tšona ka go keteka letšatši le la maikhutšo?’

Ga se mo go makatšago ge malapa a mantši a hwetša gore go tšhošetšwa ke go nyaka ga bana dijo le diaparo e ka ba mokgwa o bitšago tšhelete e ntši kudu. Robert Rochefort yo e lego molaodi-pharephare wa France’s Research Center bakeng sa Thuto le Nyakišišo  ya Maemo a Bophelo, o bolela gore: “Halloween . . . ga se letšatši la maikhutšo, ke tiragalo ya go bapatša.” Halloween e tswalela sekgoba sa go kgaotša go reka ga pele ga Keresemose. Ka mantšu a mangwe, ke feela selo se sengwe gape seo se gapeletšago batho go diriša tšhelete—tšhelete yeo mabakeng a mantši ba se nago yona. Na o tloga o swanelwa ke go latela lešaba tabeng ye?

Lega go le bjalo, seo Bakriste ba tlogago ba tshwenyegile ka sona ke taba ya gore Halloween le menyanya e swanago le yona e thomile boheiteneng. Moapostola Paulo o ngwadile gore: “Xa ke rate xe Le ka ba ba xo kôpana le diriti tše mpe. Le ka se kxône xo nwa senwêlô sa Morêna, la tla la nwa le senwêlô sa diriti.” (1 Ba-Korinthe 10:20-22) Gape o ile a botšiša gore: “Tokô e ka amana bya’ng le bokxôpô? Seetša se ka amana bya’ng le lefsifsi? Kriste a ka kwana bya’ng le Selaloxi? Modumedi ó abêlana eng le e a sa dumelexo?” (2 Ba-Korinthe 6:14-16) Ka gona, Beibele e gana kgopolo ka moka ya go rweša mekgwa ya boheitene seširo sa Bokriste!

Gape Beibele e lemoša malebana le go dirišana le meoya. (Doiteronomio 18:10-12) Le ge e le therešo gore bontši bja bao ba ketekago Halloween ba ka nagana gore ba hlaswa mekgwa ya Bosathane, lega go le bjalo, re swanetše go ela hloko gore go ya ka histori, letšatši le la maikhutšo le na le tswalano ya kgaufsi le meoya. Ka gona, le ka šoma e le mojako wo o lebišago go dirišaneng le meoya, kudu-kudu bakeng sa bafsa bao ba tšea-tšeegago. Ditirelo tša boheitene le setšo seo se sentšwego ke bonoge ka mo go lego molaleng ga di na sebaka borapeding bja Bokriste; di kotsi ka mo go feletšego.

Sa mafelelo, go na le taba ya gore Halloween, Letšatši la Bakgethwa ka Moka le Letšatši la Meoya ka Moka, ka moka ga tšona di theilwe ditumelong tša gore bahu ba a tlaišega goba gore ba ka tliša kgobatšo ka tsela e itšego go bao ba phelago. Lega go le bjalo, Beibele e bontšha gabotse gore ditumelo tše bjalo ga se tša therešo ka gore: “Xobane ba ba phelaxo ba tseba xore ba tlo hwa; ’me xo bahu xa xo se se tsebyaxo.” (Mmoledi 9:5) Ka baka leo, Beibele e eletša ka gore: “Tšohle tše ’atla sa xaxo se di kxônaxo, di dirê ka matla a xaxo, xobane kwa bo-dula-bahu mo O yaxo xôna, xa xo na modirô, xa xo na kxopolô, xa xo tsebô le bohlale.” (Mmoledi 9:10) Ka ge bahu ba sa kwe selo gomme ba ka se kgone go gobatša ba bangwe goba go tlaišega, ga go selo seo re swanetšego go ba boifa ka sona. Go oketša moo, dithapelo tša go ba thuša ga di na mohola ka mo go feletšego. Na se se bolela gore ga go na kholofelo bakeng sa baratiwa ba rena bao ba hwilego? Aowa. Beibele e re kgonthišetša gore “bahu ba tlo tsoxa, bohle, baloki le ba s’a lokaxo.”—Ditiro 24:15. *

Motho yo a nago le tsebo o tla ba le tokologo ya boikgethelo. Re ka se ke ra lebelelwa gore re dire diphetho tše bohlale ge e ba re sa tsebe ditaba ka botlalo. Ka morago ga go hlahloba ditherešo tše di tšweleditšwego ke lelokelelo le la dihlogo, o tla tšea phetho efe?

[Mengwalo ya ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 20]

Halloween e tiiša maaka a gore bahu ge e le gabotse ba a phela

[Ntlhakgolo go letlakala 21]

Ditirelo tša bonoge tša ma-Celt di ile tša atlega dipapading tša Halloween

[Seswantšho go letlakala 20]

Halloween e thomile monyanyeng wa ma-Celt, woo mohlomongwe e bego e le borapedi bja Lug, modimo wa seetša

[Seswantšho go letlakala 20]

Mabitla ao a nago le difapano tša ma-Celt tša bogologolo

[Diswantšho go letlakala 20, 21]

Go topa diapola ka meno ke e nngwe ya dipapadi tšeo di thomilwego ke ma-Celt

[Mothopo]

From the magazine: The Delineator October 1911

[Seswantšho go letlakala 22]

Mopapa Boniface IV o ile a neela Kereke ya boheitene ya Roma go Maria le go bahwela-tumelo ka moka ba kereke

[Diswantšho go letlakala 23]

Ke tutuetšo efe yeo Halloween e nago le yona baneng ba gago?

[Seswantšho go letlakala 24]

Bakriste ba therešo ba thabela boithabišo bjo bo agago bja lapa