Bothata bja Lefase ka Bophara

“Go ipolaya ke bothata bjo bogolo bja tša maphelo bja batho ka moka.”—David Satcher , U.S. surgeon general, ka 1999.

POLELO yeo e swaile lekga la mathomo historing leo mookamedi-mogolo wa tša kalafo wa United States a ilego a dira go ipolaya kgang yeo e akaretšago batho ka moka. Batho ba bantši nageng yeo ga bjale ba ipolaya ka bontši go feta go bolawa ke batho ba bangwe. Ga se mo go makatšago ge Senate sa United States se ile sa phatlalatša gore go thibela go ipolaya e be taba e etišwago pele setšhabeng ka moka.

Lega go le bjalo, tekanyo ya go ipolaya kua United States yeo e bego e le 11,4 go ba 100 000 ka 1997, e ka tlase ga tekanyo ya lefase ka bophara yeo e phatlaladitšwego ke Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo ka ngwaga wa 2000—16 go ba 100 000. Ditekanyo tša go ipolaya lefaseng ka bophara di oketšegile ka 60 lekgolong nywageng ya mafelelo e 45. Mo nakong ye, mo e ka bago batho ba milione lefaseng ka bophara ba ipolaya ka ngwaga o tee feela. Se se lebiša go mo e nyakilego go ba lehu le tee metsotswaneng e mengwe le e mengwe e 40!

Lega go le bjalo, dipalo-palo di ka se ke tša re nea ditaba ka botlalo. Mabakeng a mantši ditho tša lapa di gana gore lehu le bakilwe ke go ipolaya. Ka godimo ga moo, go akanywa gore bakeng sa go ipolayeng mo gongwe le mo gongwe mo go dirilwego, go ile gwa dirwa maitekelo a go ipolaya pele a magareng ga a 10 le 25. Nyakišišo e nngwe e hweditše gore 27 lekgolong ya barutwana ba sekolo se se phagamego kua United States e dumetše gore ngwageng o fetilego, ba ile ba nagana kudu ka go ipolaya; ba 8 lekgolong ba sehlopha seo go ilego gwa dirwa nyakišišo go sona, ba boletše gore ba ile ba dira maitekelo a go ipolaya. Dinyakišišo tše dingwe di hweditše gore go tloga go 5 go ya go 15 lekgolong ya batho bao ba godilego ba ile ba ba le dikgopolo tša go nyaka go ipolaya ka nako e nngwe.

Diphapano tša Ditšo

Tsela yeo batho ba lebelelago go ipolaya ka yona e fapana kudu. Ba bangwe ba go lebelela e le bokebekwa, ba bangwe ba go lebelela e le go tšhaba ga bofšega gomme ba bangwe ba sa dutše ba go lebelela e le tsela e hlomphegago ya go itshola bakeng sa phošo. Ba bangwe ba bile ba go lebelela e le tsela e hlomphegago ya go tšwela pele. Ke ka baka la’ng go na le dipono tše bjalo tše di fapa-fapanego? Setšo se kgatha tema e kgolo. Ge e le gabotse, The Harvard Mental Health Letter e šišinya gore setšo se ka ba sa “huetša go ratega ga go ipolaya.”

Nagana ka naga yeo e lego bogareng bja Yuropa—Hungary. Dr. Zoltán Rihmer o ile a šupa go tekanyo ya godimo ya go ipolaya bjalo ka “‘setlogo’ se se nyamišago” sa Hungary. Béla Buda yo e lego molaodi wa Hungary’s National Institute for Health o boletše gore ma-Hungary a ipolaya ka ntle le tika-tiko mo e nyakilego go ba ka lebaka le lengwe le le lengwe. Go ya ka Buda karabelo e tlwaelegilego ke ya gore, “o na le kankere—o tseba kamoo a ka fedišago boemo bjoo.”

Kua India go kile gwa ba le motlwae wa bodumedi wo o bego o tsebja e le suttee. Gaešita le ge motlwae wo, woo ka wona mohlologadi a itahlelago leubeng la mollo la monna wa gagwe o ile wa ganetšwa ka nako e telele, ga se wa ba wa timelela ka mo go feletšego. Ge go ka begwa gore mosadi  yo mongwe o ipolaile ka tsela ye, bontši bja batho ba tikologong ba tumiša masetlapelo ao. Go ya ka India Today, tikologo yeo ya India “e bone basadi ba e ka bago ba 25 ba itšhuma mellong ya go fiša banna ba bona bjalo ka ge go bile bjalo ka ngwaga e mentši.”

Ka mo go makatšago, kua Japane go ipolaya go fediša maphelo ka makga a fetago gararo ao a dirwago ke dikotsi tša tseleng! Japan—An Illustrated Encyclopedia e re: “Setšo sa setlogo sa Japane seo le ka mohla se sa kago sa ganetša go ipolaya, se tsebja kudu ka dibopego tša ditirelo tše di hlomilwego tša godimo tša go ipolaya (seppuku, goba hara-kiri).”

Ka pukung ya gagwe ya Bushido—The Soul of Japan, Inazo Nitobe, yo ka morago a ilego a ba mongwaledi-pharephare wa ka tlase wa Kgwerano ya Ditšhaba, o ile a hlalosa matla a a tanyago a setlogo le lehu. O ngwadile gore: “Nyakišišo ya nywaga ya magareng, [seppuku] e be e le mogato woo ka wona madira a bego a ka lefelela bosenyi bja ona, a kgopela tshwarelo bakeng sa diphošo, a tšhabela go hlabišwa dihlong, a lefelela tlaišo ka moka yeo ba e baketšego bagwera ba ona goba a bonagatša go botega ga ona.” Gaešita le ge sebopego se sa tirelo ya go ipolaya ka kakaretšo e le selo sa nakong e fetilego, ba sego kae ba sa dutše ba se diriša bakeng sa thulano ya tša leago.

Ka lehlakoreng le lengwe, Bojakaneng, go ipolaya ke kgale go lebelelwa e le bosenyi. Lekgolong la botshelela le la bošupa la nywaga, Kereke ya Roma Katholika e ile ya kgaola bao ba ilego ba ipolaya gomme ya se ba boloke ka ditirelo tša poloko. Mafelong a mangwe, kgethollo ya bodumedi e tšweleditše metlwae e makatšago mabapi le go ipolaya—go akaretša go lekeletša setopo gaešita le go phuleletša pelo ka phata.

Lega go le bjalo, bao ba lekago go ipolaya ba ka ipakela kotlo ya lehu. Monna wa Leisemane wa lekgolong la bo-19 la nywaga o ile a bolawa ka go lekeletšwa ka baka la go leka go ipolaya ka go kgaola mogolo wa gagwe. Ka go rialo, balaodi ba ile ba phetha seo monna yo ka boyena a ilego a palelwa ke go se dira. Gaešita le ge kotlo maitekong a go ipolaya e ile ya fetoga go theoša le nywaga, e bile feela go tloga ka 1961 moo Palamente ya Brithania e ilego ya tsebagatša gore go ipolaya le maitekelo a go ipolaya ga e sa hlwa e le bosenyi. Kua Ireland go ile gwa dula e le bosenyi go fihla ka 1993.

Lehono bangwadi ba bangwe ba dipuku ba kgothaletša go ipolaya e le kgetho e nngwe yeo motho a ka e dirago. Puku e nngwe ya 1991 ya mabapi le go thuša go ipolaya bakeng sa balwetši bao ba babjago o šoro e ile ya šišinya ditsela tša go fediša bophelo bja motho yo mongwe. Ka morago, palo e oketšegago ya batho bao ba bego ba sa babje o šoro ba ile ba diriša o mongwe wa mekgwa yeo e ilego ya bolelelwa.

Na go ipolaya ka kgonthe ke tharollo mathateng a motho? Goba na go na le mabaka a kwagalago a go tšwela pele o phela? Pele re ka ahla-ahla dipotšišo tše, anke sa pele re hlahlobeng seo se lebišago go ipolayeng.

[Ntlhakgolo go letlakala 21]

Ngwageng o tee feela, batho ba e ka bago ba milione lefaseng ka bophara ba a ipolaya. Seo se bolela lehu le tee metsotswaneng e mengwe le e mengwe e 40!