Matatu—Dinamelwa tša Mebala-bala tša Kenya

KA MONGWADI WA PHAFOGA! KUA KENYA

MOETI yo a etetšego Kenya le ka mohla ga a hloke mafolofolo ge a laodiša ka leeto la gagwe. Tlou e kgolo ya tshadi, tau ya mariri le bohwibidu bja go sobela ga letšatši ke diswantšho tše di bonalago gabotse tšeo moeti a dulago a di gopola. Mo, mabotse ga a phalane. Lega go le bjalo, ditseleng tše dintši tikologong, go na le dilo tša mohuta o mongwe tšeo di tanyago kgahlego—matatu tšeo di šomago mešomo e fapa-fapanego. Leina le le šupa go sehlopha sa dikoloi tšeo e lego dinamelwa tša batho bohle. Dibopego tša ona tšeo di kgahlišago di dirile gore e be mokgwa o tumilego kudu wa go tšea maeto kua Kenya.

Mathomo a matatu le mokgwa woo di dirišwago ka gona, ke ao a kgahlišago. Mohuta wa tšona wa pele e be e le mohuta wo o sa išegego mahlo wa Ford Thames, e lego mašaletša a senamelwa seo se bego se dirišwa ke mašole a Brithania kua Ethiopia nakong ya ntwa ya bobedi ya lefase. Mathomong a bo-1960, modudi wa Nairobi o ile a diriša mohuta wo wa kgale wa senamelwa bakeng sa go nametša bagwera ba bangwe go ba iša ka gare ga motse, gomme a ba kgopela go lefa bonyenyane disente tše 30 motho ka o tee bakeng sa makhura. * Kapejana ka morago ga moo, ba bangwe ba ile ba lemoga poelo ya tša ditšhelete yeo e ka tlišwago ke dikoloi tše tša kgale. Ka go rialo, tše dintši di ile tša fetošetšwa go ba dinamelwa tša go nametša banamedi ba 21 tšeo di nago le dipanka tša kota tša go bapelana bakeng sa go ba ditulo. Sebopego se se swana le sa bolekajas ya kgale ya Nigeria. Motho yo mongwe le yo mongwe o be a lefa tefo ya mathomo ya disente tše 10 tše tharo bakeng sa leeto. Seo se ka hlalosa lebaka leo ka lona dikoloi di ilego tša hwetša leina matatu—go tšwa lentšung la se-Swahili la tatu, leo le bolelago “tharo.” Ga e sa le go tloga ka nako yeo, matatu e ile ya feto-fetoga gantši, moo e lego gore mohuta wa gona bjale ga o sa hlwa o swana le wo o bego o le gona pele. Ee, matatu ya lehono ke koloi e phadimago yeo e ilego ya hlaloswa ke kuranta e nngwe ya letšatši le letšatši ya Kenya e le “sefofane seo se bopegilego bjalo ka jet, sa mebala-bala ya go swana le molalatladi.” Se ga se setšweletšwa seo se tšweleditšwego ka mafuri sa bo-1960!

Go tšea leeto ka matatu e ka ba phihlelo e kgahlišago kudu, kudu-kudu ge mootledi a tšea tsela ya motse yeo e nago le dinamelwa tše dintši! Anke re tšee leeto le le kopana go dikologa Nairobi ka matatu gomme re latswe maikwelo a.

 Go Gogela mo go Kgahlišago Kudu

Leeto la rena le tla thoma ka jarateng moo tše dintši tša dikoloi tše di emišitšwego gona di letetše go phatlalala bakeng sa go ya mafelong a fapa-fapanego. Ke iri ya pele thapama, gomme tikologo e tletše ka mešomo e fapa-fapanego le batho bao ba lekago go hwetša matatu e itšego yeo e tlago go ba nametša bakeng sa go ba iša mafelong ao ba yago go ona. Banamedi ba bangwe ba lebile ka gare ga naga, e lego leeto leo le tlago go tšea diiri tše mmalwa. Ba bangwe ba ya dikhilomithara tše sego kae go tšwa ka gare ga motse, mohlomongwe e le gore ba ye go ja dijo kapejana. Matatu e na le mohola kudu.

Na o lemogile gore bontši bja dikoloi tše di bontšha mebala e tagilego ya go fapa-fapana? Go ba gona, se ga se feela mokgwa wa go fo kaonefatša ponagalo ya tšona. Go na le bareki bao ba kgethago go sepela ka matatu yeo e kgahlišago kudu. Gape ge o lebeledišiša dikoloi tše, o tla lemoga gore di na le maina a mmalwa ao a ngwadilwego ka mahlakoreng a tšona. A mangwe a ona a hlalosa ditaba tša mo nakong ye—ka mohlala, “El Nino,” “Millennium,” “The Website,” “Internet” le “Dot Com.” E mengwe e bjalo ka “Meek” (Boikokobetšo) le “Missionary” (Moromiwa) e bontšha dika tša motho goba dilo tšeo di fihleletšwego. Mophenkgišani wa kgaufsi-ufsi wa ponagalo e phadimago ya matatu ke jeepney ya kua Philippines. Seo se kgahlišago ke gore jeepney le yona ke setšweletšwa sa ntwa ya bobedi ya lefase.

Go dira lešata kudu ga banamedi go tšweletša ponagalo e kgahlišago. Go sa šetšwe maswao ao a bonalago ao a lego lefasetereng la koloi ao a bontšhago moo di yago gona, bakgoboketši ba ditšhelete ba goeletša ka mantšu a phagamego kudu mola baotledi ba gala-gatša melodi e mebosana. O se ke wa makala ge o bona maswao go matatu tše dingwe a ngwadile “Jerusalem” (Jerusalema) goba “Jericho” (Jeriko). Ge o ka namela e nngwe ya tše, o ka se feleletše o le Bohlabela bja Magareng, eupša o tla ikhwetša o le meagong ya bodulo ya ka bohlabela bja Nairobi yeo e reetšwego maina a a Beibele. Ge bakgoboketši ba ditšhelete ba leka go dira gore banamedi ba kgeregele mo e nyakilego go ba go matatu e nngwe le e nngwe, ga se mo go makatšago ge ba bantši ba hwetša go le thata go kgetha yeo ba swanetšego go e namela!

O a amogelega go namela Strawberry! Mohlomongwe leeto le tla ipontšha e le leo le kgahlišago kudu go swana le seenywa se. Go bonala eka ba bantši ba kgetha go diriša matatu ye, ka ge e tšea feela metsotso e sego kae gore e tlale. Mmino o llelago tlase wo o tšwago digodiša-modumong tšeo di lekeleditšwego tlhakeng ya koloi, o homotša banamedi. Lega go le bjalo, o se ke wa nagana gore se se bjalo le ka matatu tše dingwe ka moka. Tše dingwe di tsebja ka go ba le digodiša-modumo tše  dikgolo ka tlase ga ditulo, tšeo di tšweletšago mmino woo o thibago ditsebe. Ka gona, mo nakong ye go fetile metsotso e fetago e lesome ga e sa le ditulo ka moka di dutšwe ke batho. Eupša, matatu ya rena e be e se ya šuthišwa le ge e ka ba ka senthimithara. Ke ka baka la’ng e diega? Sekgoba se se lego magareng ga methaladi ya ditulo se sa dutše se swanetše go tlala banamedi bao ba emago ka maoto. Kapejana, ga go sa na sekgoba seo se šetšego gore motho a ka šutha. Ge e le gabotse, matatu go bonala e tla ema ka makga a mmalwa mo tseleng bakeng sa go nametša banamedi ba bangwe.

Mafelelong re tsene tseleng. Batho ba sa tsebanego ka mo go feletšego ba boledišana ka mafolofolo, kudu-kudu ka ditaba tša letšatši. Go swana le mmarakeng. Lega go le bjalo, hlokomela gore o se šetše kudu go nwelela poledišanong. Ba bangwe ba ile ba tsebja ka go feta moo ba swanetšego go fologa gona ka baka la go akaretšwa kudu dipoledišanong tše bjalo.

Re boletše gore matatu e a kgahliša. Ga se ya tlamega go sepela tseleng e tee feela e itšego. Bakeng sa go fihla pele ga letšatši le nako tšeo di beilwego, mootledi o tla diriša sekgoba le ge e le sefe seo se hwetšagalago go akaretša tsela ya ka thoko ya basepela ka dinao—ka dinako tše dingwe o feta kgaufsi kudu le ba bangwe ba bona ka disenthimithara tše sego kae feela. Lega go le bjalo, mošomo wa mokgoboketši wa tšhelete ga o bonolo. O leka go kgoboketša ditšhelete go banamedi bao ba dirago lešata, bao ba bangwe ba bona ba tlogago ba se na tirišano. Lega go le bjalo, ke ka sewelo a tšeelago hlogong ditshele tše nyenyane. Go tšwa go monamedi gore o a lefa, goba matatu e emišwa ka bjako gomme a botšwe gore a fologe—ka dinako tše dingwe ka mokgwa o sego botho! Mokgoboketši wa ditšhelete o lemoša mootledi ka bao ba nyakago go fologa mola ka nako e swanago a ntšhitše mahlo dinameng bakeng sa bao ba nyakago go namela. O lemoša mootledi ka go letša molodi, ka go betha-betha tlhaka goba ka go letša tšhipi yeo e beilwego gabotse kgaufsi le mojako. Gaešita le ge go e-na le mafelo a go ema ao a kgethilwego bakeng sa tirelo ya dinamelwa tša batho bohle, matatu e ka ema kae le kae, ka nako le ge e le efe bakeng sa go nametša goba go fološa banamedi.

Ka ge re tšwile ka gare ga toropo, ga bjale re moagong o monyenyane wa bodulo wa ka ntle ga toropo moo bontši bja banamedi ba fologago. Bjale ke nako ya gore matatu e sware leeto la go boela morago go ya jarateng yeo e tšwago go yona. E tla nametša batho ba bangwe mo tseleng. Ba le bona ba tla ba le phihlelo e swanago le yeo re bilego le yona. Ka ntle le pelaelo, leeto la rena ka gare ga Strawberry, gaešita le ge e be e le la mekoti-koti, e be e le leo le thabišago kudu.

 E tla Dula e le Gona

Ka palo-gare ya dikoloi tše 30 000, intaseteri ya tša dinamelwa ya matatu ya Kenya e iphetotše go tloga go go beng mošaletša wa ntwa woo e bego e le ona nywaga-someng e fetilego go ba mmuši yo mobotse yo a tšweletšago dimilione tše dintši tša diranta. Lega go le bjalo, boemo bja yona bjo bo kgahlišago bo ile bja tšweletša mathata a mangwe. Ka mohlala, baotledi ba ile ba latofatšwa ka go palelwa ke go kgomarela melao ya tsela yeo e laolago badiriši ba bangwe ba tsela, gomme melao e mengwe e ile ya hlongwa ke balaodi bakeng sa go lekanyetša intaseteri ye. Ka dinako tše dingwe, intaseteri ya matatu e ile ya arabela dipeakanyong tše bjalo ka go kgaotša ditirelo, ka go rialo se sa baka tšhitišo bathong ba dikete-kete bao ba ithekgilego ka matatu letšatši le letšatši. Gaešita le ge e se bohle bao ba ka ratago tshepedišo ya matatu, dinamelwa tše di nea mokgwa wo mongwe wa kapejana wa tša dinamelwa bakeng sa batho bao ba hwetšago mogolo wa tlase tikologong ye.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Diswantšho go letlakala 16, 17]

Mohuta wa Ford Thames

[Mothopo]

Noor Khamis/The People Daily