Batho Bao ba Tsomago Tšhireletšego

“Go fela ga lekgolo la bo-20 la nywaga ga se gwa tšweletša go fela ga tšhollo ya madi le tlaišego tšeo di gapeletšago batho go tšhaba bakeng sa go phološa maphelo a bona. Batho ba dimilione tše masome ba thomile ngwaga-kete o mofsa ba le dikampeng tša bofaladi le mafelong a bodulo a nakwana, ba tšhoga gore ba tla bolawa ge e ba ba be ba ka leka go boela magaeng a bona.”—Bill Frelick, Komiti ya United States ya tša Bafaladi.

JACOB o be a e-na le tlhologelo. O be a hlologetše lefelo leo go lona batho ba bego ba ka phela ka khutšo, moo dipomo di bego di ka se bolaye dipudi tša lapa labo le moo a bego a ka kgona go ya sekolong.

Batho ba motseng wa gabo ba ile ba mmotša gore lefelo le bjalo le gona e le ka kgonthe, le ge le be le le kgole kudu. Tatagwe o boletše gore leeto la go ya moo ke le kotsi kudu, ka ge ba bangwe ba ile ba bolawa ke lenyora le tlala tseleng. Eupša ge moagišani yo monna wa gagwe a bolailwego a tsena leetong le bana ba gagwe ba babedi, Jacob o ile a phetha ka gore o tla tšea leeto leo a nnoši.

Jacob ga se a tšea dijo gaešita le diaparo, gomme ka letšatši la pele, o ile a fo kitima a sa kgaotše. Tsela ya go ya polokegong e be e tletše ka ditopo. Letšatšing le le latelago, o ile a gahlana le mosadi yo a tšwago motseng wa gabo yo a ilego a mmotša gore o be a ka sepedišana le yena le bagwera ba gagwe. Ba ile ba sepela matšatši a mantši, ba feta metsana yeo e tlogetšwego. Lebakeng le lengwe ba ile ba swanelwa ke go tshela lefelong la dithuthupi tše di epetšwego fase, e lego moo yo mongwe wa sehlopha sa bona a ilego a hwa. Dijo tša bona e be e le mahlare.

Ka morago ga matšatši a lesome, batho ba ile ba thoma go hwa ka tlala le go lapa. Kapejana ka morago ga moo, difofane di ile tša ba hlasela ka dipomo. Mafelelong, Jacob o ile a tshela mollwane gomme a fihla kampeng ya bafaladi. Ga bjale o tsena sekolo, gomme modumo wa difofane ga o sa mo tšhoša. Difofane tšeo bjale a di bonago ka moka ke tše di rwelego dijo go e na le go rwala dipomo. Eupša o gopola lapa labo, gomme o be a ka rata go boela gae.

Go na le ba dimilione ba maemo a go swana le a “bo-Jacob” lefaseng ka bophara. Bontši bja bona ba ferekantšwe maikwelo ke ntwa gomme ba tlaišwa ke tlala le lenyora. Ba sego kae ba ile ba phela bophelo bja lapa bjo bo tlwaelegilego, gomme ba bantši ba ka se ke ba boela magaeng a bona le ka mohla. Ke badiidi ba go diila wa go ja nta.

 United Nations High Commissioner for Refugees e arola baleleri ba ba diilago ka dihlopha tše pedi. Mofaladi o hlaloswa e le motho yo a tšhabago nageng ya gabo ka baka la poifo ye e nago le motheo wo o tiilego wa go boifa tlaišo goba bošoro. Motho yo a hudušitšwego motseng wa gabo le yena o gapeleditšwe go tloga legaeng la gagwe ka baka la ntwa goba dikotsi tše dingwe tše di swanago tše dikgolo, eupša o sa dula nageng ya gabo. *

Ga go na yo a tsebago ka nepo gore ke bafaladi ba bakae le batho ba bakae ba ba hudušitšwego bao ba ithwešago ka letolo bakeng sa go hwetša sa go iphediša dikampeng tša nakwana goba gore ke ba bakae bao ba ralalago gohle ka go hloka kholofelo ba tsoma tšhireletšego. Go ya ka methopo e mengwe, palo-moka ya bafaladi lefaseng ka bophara e ka ba dimilione tše 40, gomme seripa-gare sa bona ke bana. Ba tšwa kae ba ka moka?

Bothata bja Mehleng ya Rena

Bothata bja bofaladi bo tšere sebopego se sengwe bofelong bja ntwa ya pele ya lefase. Nakong ya ka morago ga ntwa, mebušo e ile ya fedišwa gomme merafo e menyenyane ya tlaišwa. Ka baka leo, dimilione tša ma-Yuropa di ile tša tsoma botšhabelo dinageng tše dingwe ka ntle le dinageng tša gabo bona. Ntwa ya bobedi ya lefase—yeo e bakilego tshenyo e kgolo kudu go feta ya ntwa ya pele—e ile ya dira gore ba bantši ba tšhabe magaeng a bona. Ga e sa le go tloga ka 1945, dintwa di fetogile kudu go ba tša tikologong, eupša e fo ba tše kwešago bohloko ka mo go swanago go badudi ba sego ntweng bao di ba kgomago.

Gil Loescher o hlalositše ka pukung ya gagwe ya 1993 ya Beyond Charity—International Cooperation and the Global Refugee Crisis, gore: “Le ge ntwa ka mehla e ile ya dira gore go be le bafaladi ba itšego, ke feela lekgolong la masome-pedi la nywaga moo ntwa ya ditšhaba-tšhaba e ilego ya kgoma baagi ka moka. Go fedišwa ga phapano magareng ga bahlabani le bao e sego bahlabani go tšweleditše dipalo tše dikgolo tša bafaladi bao ba bego ba nyaka go tšhabela ka go tlalelwa tshenyo e bakwago ke bošoro bjo bo sa hlaolego.”

Go feta moo, dintwa tše dintši tša lehono ke dintwa tša selegae tšeo di tlaišago e sego feela banna ba lego nywageng ya go ba bahlabani eupša gotee le basadi le bana. Di fehlwa ke diphapano tše tsemilego medu tša setlogo sa merafe le tša bodumedi, tše dingwe tša dintwa tše go bonala di ka se fedišege. Nageng e nngwe ya Afrika, moo sebopego sa gona bjale sa ntwa ya selegae se šetšego se gagabile nywaga e 18, go na le batho ba dimilione tše nne bao ba hudušeditšwego mafelong a mangwe ka nageng, mola ba fetago dikete ba tšhabetše moše wa mawatle.

Ka mehla, tsela fela yeo baagi ba lapišitšwego ke ntwa ba ka tšhabelago bošoro ke ka gore ba tloge gae. Puku ya The State of the World’s Refugees 1997-98 e hlalosa gore: “Bafaladi ba tlogela naga ya gabo bona gomme ba tsoma go amogelwa nageng e nngwe e sego ka go rata goba ka mabaka a go tsoma boiketlo bja motho ka noši, eupša e le ka gobane go tloga go nyakega.” Lega go le bjalo, go amogelwa nageng e nngwe go ka no se be bonolo ka tsela yeo matšatšing a.

Nywageng ya bo-1990, palo-moka ya bafaladi lefaseng ka bophara e ile ya theoga go tloga go dimilione tše 17 go ya go dimilione tše 14. Lega go le bjalo, se go bonalago eka ke go kaonefala ga boemo ke seo se sego bjalo e le ka kgonthe. Go akanyetšwa gore ngwaga-someng wona woo, palo ya bahudušwa ba ka gare ga naga e fihleletše palo ya magareng ga  dimilione tše 25 le tše 30. Ke eng seo se diregago?

Go hwetša tumelelo ya semmušo ya go ba mofaladi go fetogile selo se thata kudu ka baka la mabaka a fapa-fapanego. Dinaga di ka ba di dika-dika go amogela bafaladi, mohlomongwe e le ka gobane di ka se kgone go swaragana le go kgeregela ga bafaladi ba bantši goba ka baka la gore di e-na le dipoifo tša kgonthe tša gore palo e kgolo ya bafaladi e ka baka go teka-teka ga tša boiphedišo le tša dipolitiki. Lega go le bjalo, ka dinako tše dingwe, baagi bao ba tšhogilego ga ba na le ka matla, dijo goba tšhelete tše di nyakegago bakeng sa go tšea leeto la go ya mollwaneng. Kgetho feela yeo ba nago le yona ke go ya lefelong le le lotegilego kutšwanyana ka nageng ya gabo bona.

Go Kgeregela mo go Golago ga Bafaladi Bao ba Nyakago tša Boiphedišo

Go okeletša go dimilione tša bafaladi ba kgonthe, go na le dimilione tša batho ba bangwe ba ba diilago bao ba nyakago go kaonefatša boemo bja bona bophelong ka tsela e nnoši yeo ba e tsebago—ka go ya nageng yeo go yona maemo a tša bophelo a lego kaone kudu.

Ka February 17, 2001, sekepe sa kgale se se rusitšego se ile sa goroga lebopong la Fora. Morwalo wa sona o be o akaretša banna, basadi le bana ba ka bago sekete, bao ba bilego lewatleng lebaka la mo e ka bago beke ba se na dijo. Ba be ba lefile mo e ka bago R17 000 motho ka o tee bakeng sa leeto le le kotsi, ba sa tsebe le gore ba ya nageng efe. Molaodi le bašomi ba sekepeng ba ile ba tsena ka monga wa seloko ka morago ga gore ba emiše sekepe lebopong. Eupša ka mahlatse banamedi ba tšhogilego ba ile ba hlakodišwa, gomme mmušo wa Fora wa holofetša go naganela kgopelo ya bona ya go hwetša botšhabelo. Ba dimilione ba go swana le bona ba leka go tšea maeto a swanago ngwaga o mongwe le o mongwe.

Bontši bja bahudugi ba bao ba nyakago tša boiphedišo ba lebeletšana ka go ikemišetša le mathata a šoro le maemo ao a sa kgonthišetšwago. Ka tsela e itšego ba kgona go kgoboketša tšhelete bakeng sa leeto ka gobane lefelong la gabo bona, tlala, bošoro, kgethollo goba mebušo e gatelelago kudu—gomme ka dinako tše dingwe e le maemo a a mane ka moka a kopane—di dira gore bophelo bo bonagale bo sa holofetše.

Ba bantši ba a hwa maitekong a bona a go hwetša bophelo bjo bo kaone. Ngwaga-someng o fetilego, mo e ka bago bahudugi ba 3 500 ba ile ba kgangwa ke meetse goba ba nyamalala ge ba be ba leka go tshela Mosela wa Gibraltar go tloga Afrika go tsena Sepania. Ngwageng wa 2000, bahudugi ba 58 ba ma-China ba ile ba hupelana ge ba be ba khutile ka loring yeo e bego e ba tloša Belgium e ba iša Engelane. Bahudugi ba bangwe ba bantši kudu ba bolawa ke lenyora kua Sahara ge dilori tša bona tše di tladitšwego kudu tša matlhekge, di robega gare ga leganata.

Go sa šetšwe dikotsi, dipalo tša bafaladi ba lefase bao ba nyakago tša boiphedišo di gola ka mo go sa thibelegego. Batho ba e ka bago seripa sa milione ba šwahlišetšwa ka Yuropa ngwaga o mongwe le o mongwe; gomme ba bangwe ba 300 000 ba šwahlišetšwa ka United States. Morago kua ka 1993, United Nations Population Fund e ile ya lekanyetša palo ya bahudugi lefaseng ka bophara go dimilione tše 100, bao tee-tharong ya bona e dulago Yuropa le United States. Ga go pelaelo gore palo yeo e oketšegile kudu ga e sa le go tloga nakong yeo.

Bontši bja bahudugi ba le ka mohla ga ba hwetše tšhireletšego yeo ba e tsomago. Le gona ke bafaladi ba sego kae bao ba hwetšago botšhabelo bjo bo šireletšegilego le bja sa ruri. Gantši kudu, baleleri ba ba tloga mathateng a mangwe ba tsena go a mangwe. Sehlogo se se latelago se tla bolela ka a mangwe a mathata a le dibaki tša ona tša motheo.

[Mongwalo wa ka tlase]