Pitsi—Pere ya Lešoka ya Afrika

KA MONGWADI WA PHAFOGA! AFRIKA

DIPITSI tše ka bago sekete di kitima ka bolokologi go phatša naga ya mafulo ya Afrika. Mahlakore a tšona a mebala-bala a ya godimo le fase mola melala ya tšona ya moetse o mokoto e ebesela ka go sepedišana le mošito wa mokato wa tšona o matla. Modumo wa ditlhako tša tšona tšeo di kibago fase nageng e omeletšego o kwala go phatša lefelong la molala. Leru la lerole le lehwibidu le tupela godimo ka morago ga tšona gomme le ka bonwa bokgoleng bja dikhilomithara. Di kitima ka bolokologi le ka go itaola, di sa ikwe di kgakgetšwe.

Go le bjalo ka ge eka di neilwe sešupo se se sa bonagalego, di thoma go fokotša lebelo gomme ka morago tša ema. Ka meno a tšona a tiilego le a makoto, di goga bjang bjo bo omeletšego. Mohlape o phafogile, o fela o lebelela godimo, o theetša le go dupelela moyeng. Modumo wo o tlogago kgole wa tau e rorago wo o rwelwego ke phefo o fihla ditsebeng tša tšona, gomme di a tšhoga. Di tseba modumo woo gabotse. Ditsebe di emišeditšwe godimo, bjang bo lekeletše wa go se šišinyege mo melomong ya tšona, dipitsi di lebelela thoko ya moo modumo wa go bopa o tšwago gona. Di lemoga gore ga di kgaufsi le boemo bja kotsi, di inamiša melala ya tšona gape gomme tša tšwela pele ka go fula.

Ge phišo ya letšatši e thoma go ipha matla, di thoma go ralala gape. Mo nakong ye, dipere tša lešoka di gogelwa ke monkgo wa meetse go ya ka lehlakoreng leo noka e lego go lona. Di ema leribeng le le phagamego la noka, gomme tša lebelela fase meetseng a matsotho a elelago ka go nanya, di letša dinko le go ruputša leroleng le le omeletšego. Di a dika-dika, ka ge di lemoga kotsi yeo e ka bago gona ka fase ga meetse a noka ao go bonalago a elela ka go iketla. Eupša lenyora la tšona le matla, ka gona tše dingwe di thoma go kitimela pele. Ka go thubega la mafelelo ka lebelo, di kitimela lešing la noka. Ka e tee ka e tee di nwa wa go kgotsofala, ke moka tša retologa le go boela lefelong le le ikadilego la molala.

Mantšiboa mohlape o sepela ka go iketla gare ga bjang  bjo botelele. Dipitsi di dirile moriti go tšwa seetšeng se sehwibidu sa letšatši le le sobelago, gomme di dikologilwe ke botse bja sethokgwa sa Afrika, di bonagala e le tše botse kudu.

Di na le Mebala Gomme ke tša go Šika Gotee

Mokgwa wa letšatši le letšatši wa dipitsi ke o swanago ka mehla. Go tsoma ga tšona meetse le dijo ga ka mehla go di dira gore di dule di le tseleng. Ge di fula melaleng e bulegilego, dipitsi di bonagala e le tše hlwekilego le tše nonnego, letlalo la tšona la mebala le ngangegile ka go tia mebeleng ya tšona ya mešifa-šifa. Mebala ya pitsi ke ya moswana-noši, gomme go etša ge ba bangwe ba bolela, ga go na methaladi e mebedi e swanago swani-swani. Mebala ya tšona e kgahlišago e mešweu le e meso e bonala e le e ronago magareng ga diphoofolo tše dingwe tša molaleng. Lega go le bjalo, ponagalo ya tšona ke e kgahlišago gomme ke e tlogago e swanetše lešokeng la Afrika ka bolona.

Dipitsi ke tšeo ka tlhago di ratago kudu go šika gotee. Diphoofolo tše di bopa ditlemo tše tiilego tšeo e ka bago tša bophelo ka moka. Le ge mohlape o mogolo o ka ba le palo ya diphoofolo tše dikete tše mmalwa, o arotšwe go ya ka dihlotswana tše dintši tša malapa tšeo go tšona go nago le pitsi ya poo le ditshadi tša yona. Sehlotswana se sa lapa se boloka thulaganyo ka go aroganya ka go tia ditho tša sona go ya ka maemo. Pitsi ya tshadi ye e okametšego e laola mesepelo ya lapa. E etelela pele, gomme dipitsi tše dingwe tše tshadi gotee le bana ba tšona di latela ka molokeloke o tee go ya ka tatelano ya tšona ya maemo. Lega go le bjalo, mafelelong pitsi ya poo ke yona yeo e laolago. Ge e ba e nyaka gore lapa la yona le tšee ka tsela e nngwe, e batamela pitsi ya tshadi yeo e eteletšego pele gomme ya e kgoromeletša gabonolo ka thoko e nngwe.

Dipitsi di rata go latswiwa boya ke tše dingwe, gomme ke mo go tlwaelegilego go di bona di fogohlana le go kokonana mahlakoreng, magetleng le mekokotlong. Go latswana go bonagala go tiiša tlemo magareng ga diphoofolo gomme se se thoma ge bana ba sa na le matšatši a mmalwa feela ba tswetšwe. Ge e ba go se na setho se sengwe sa lapa se se ka e latswago, pitsi e hlohlonelwago e hwetša kimollo ka go pshikologa leroleng goba ka go gohla mmele wa yona sehlareng, seolong goba ka selo se sengwe se se sa šuthego.

Go Lwela go Phela

Bophelo bja pitsi bo tletše ka dikotsi. Ditau, diphukubje, diphiri, mapogo le dikwena ka moka ga tšona di bona phoofolo ya dikhilograma tše 250 e le mohlaselwa yo botse. Pitsi e ka kitima ka lebelo la dikhilomithara tše 55 ka iri, eupša ka dinako tše dingwe e swarwa e sa itebetše ke diphoofolo tše di jago nama tšeo di e hlaselago ka go khukhunetša le ka go nanabelela. Ditau di a lalela, dikwena di khuta ka tlase ga meetse a leraga, gomme mapogo a lalela ka go iphihla ka lefsifsi.

Go itšhireletša ga dipitsi go ithekgile ka go phafoga le go gata mogato ka sehlopha ga ditho tša mohlape. Ge bogolo bja tšona bo robetše bošego, go fela go e-na le tše dingwe tšeo di phafogilego, di theeditše le go dula di hlapeditše. Ge pitsi e bona lenaba le le batamelago, e dira modumo wa go letša dinko wo o lemošago mohlape ka moka. Gantši, ge setho se sengwe sa mohlape se babja goba se tšofetše gomme se sa kgone go sepela ka mošito o tee le tše dingwe, dipitsi tše dingwe di fokotša lebelo ka  boomo goba tša ema go ba go fihla phoofolo yeo e se nago lebelo e fihla mohlapeng gape. Ge go tšwelela kotsi, pitsi ya poo ka sebete e ema magareng ga lenaba le dipitsi tše tshadi, e loma le go raga lenaba bakeng sa go nea mohlape sebaka sa go tšhaba.

Botee bjo bjalo bja lapa bo bontšhitšwe ke tiragalo e makatšago yeo e ilego ya direga Molaleng wa Serengeti, Afrika, bjalo ka ge e ile ya hlatselwa ke setsebi sa tša tlhago Hugo van Lawick. Ge a anega ka tsela yeo sehlopha sa diphukubje se ilego sa thoma go kitimiša mohlape wa dipitsi ka gona, o boletše gore diphukubje di ile tša kgona go hlaola pitsi ya tshadi, ngwana wa yona le pitsi ya ngwaga o tee. Ge mohlape wa dipitsi o be o tšhaba, pitsi ya tshadi le pitsi ya ngwaga o tee ka sebete di ile tša lwa le diphukubje. Go se go ye kae, diphukubje di ile tša ba bogale kudu le go feta, gomme pitsi ya tshadi le pitsi ya ngwaga o tee di ile tša thoma go lapa. Go be go bonala go napile go fedile ka tšona. Van Lawick o gopola ponagalo ye ya go hloka kholofelo: “Gatee-tee ke ile ka kwa lefase le šikinyega, gomme ge ke lebelela, ka makatšwa ke go bona dipitsi tše lesome di batamela ka lebelo. Nakwana ka morago, mohlape wo o ile wa dikanetša kgaufsi pitsi ya tshadi le bana ba yona ba babedi, ke moka o retologa ka lebelo, mohlape ka moka wo o batamelanego kgaufsi wa kata o lebile ka thoko ya moo dipitsi tšela tše lesome di tšweletšego gona. Diphukubje di ile tša di kitimiša bokgole bja dimithara tše 50 goba go feta moo eupša ga se tša ka tša kgona go šwahla mohlape gomme kapejana di ile tša bea fase.”

Go Godiša Lapa

Pitsi ya tshadi e šireletša ngwana wa yona yo a sa tšwago go tswalwa gomme mathomong e mmeela ka thoko go ditho tše dingwe tša mohlape.  Nakong ye ya go tlwaelana kgaufsi le mmago yona e le lekatana, pitsana e kgona go ba le tlemo ya kgaufsi le mmago yona. Pitsana e swara ka hlogo tlhamego ya mebala e mešweu le e meso yeo ka mo go kgethegilego e lego ya mmago yona feela. Ka morago ga moo, e tla lemoga modumo wa mmago yona, monko le tlhamego ya mebala gomme e ka se amogele tshadi le ge e le efe.

Dipitsana tšeo di sa tšwago go tswalwa ga di tswalwe di e-na le mebala e hlaolegago e mešweu le e meso ya batswadi ba tšona. Mebala ya tšona ke e bohwibidu bja botsotho gomme e tla ba e meso ge e dutše e gola. Gare ga mohlape o mogolo, dipitsana go tšwa dihlopheng tše fapa-fapanego tša malapa di kgobokana gotee bakeng sa go bapala. Di a kitima le go kitimišana, di rage le go kitima gare ga tše godilego tšeo le tšona ka dinako tše dingwe di tsenelago papadi. Di kata ka maoto a tšona a matelele a masese, dipitsana di go dira papadi go kitimiša dinonyana le diphoofolo tše dingwe tše dinyenyane. Bana ba dipitsi, ka maoto a bona a matelele, a masese, mahlo a maso a magolo le matlalo a phadimago le a boleta, ke diphoofotšwana tše botsana le tše kgahlišago go di bogela.

Ke tša Naga le tše Makatšago

Lehono mohlape o mogolo wa dipitsi o ka bonwa o kitima ka ntle le taolo le ka bolokologi dinageng tše di ikadilego tša bjang bjo bosehla tša Afrika. Ye ke ponagalo e kgahlišago.

Ke mang yo a ka ganetšago gore pitsi, ka tlhamego ya mebala ya yona ya moswana-noši e mešweu le e meso, ka potego e tseneletšego ya go hlokomela lapa, le ka boitaolo bja yona le moya wa bolokologi, ke sebopiwa se makatšago? Go ithuta ka phoofolo ya mohuta wo go araba potšišo yeo e ilego ya rotošwa nywaga e dikete e fetilego e rego: “Pitsi ya naxa e leswa ke mang ya ithsepelêla?” (Jobo 39:5) Karabo e molaleng. Ke Mohlami wa diphedi ka moka, e lego Jehofa Modimo.

[Lepokisi go letlakala 14]

Ke ka Baka La’ng Pitsi e na le Mebala?

Bao ba dumelago go tlhagelelo ba hwetša go le thata go hlalosa go ba ga pitsi le mebala. Ba bangwe ba ile ba nagana gore e ka no ba e šoma e le selo sa go tšhošetša. Lega go le bjalo, go molaleng gore ditau le diphoofolo tše dingwe tše dikgolo tše di jago nama ga di tšhošwe ke methalo ya pitsi.

Ba bangwe ba šišintše gore mebala e šoma e le selo sa go goketša bakeng sa kopano ya botona le botshadi. Lega go le bjalo, ka ge dipitsi ka moka di na le mebala ka tsela e swanago gomme mebala ya tšona e se ka mo go kgethegilego ya tša bong bjo itšego feela, se ga go bonagale se le bjalo.

Kgopolo e nngwe ke ya gore thulaganyo ya bošweu le boso e tšweletše ka tlhagelelo e le go thuša go phatlalatša phišo e tšwago letšatšing la go fiša la Afrika. Eupša ke ka baka la’ng diphoofolo tše dingwe di se na mebala?

Kgopolo e nngwe e atilego kudu ke ya gore pitsi e bile le mebala ya yona e le sebopego sa go ikgakanya. Bo-rathutamahlale ba utolotše gore phišo e golago ya mafelo a molaleng a Afrika ka kgonthe e kgona go kgopamiša le go šira ponagalo ya pitsi, se se dira gore go be thata go e bona o sa le kgole. Lega go le bjalo, boikgakanyo bjo bjalo bjo bo šomago feela ge o le kgole e be e tla ba bjo bo sa holego kudu, ka ge ditau, e lego lenaba le legolo la dipitsi, di hlasela feela ge di le kgaufsi.

Gape go boletšwe gore ge di tšhaba ka lebelo, mebele yeo e nago le mebala ya dipitsi e gakantšha ditau tše di tsomago, e šitišana le bokgoni bja tšona bja go tsepamiša mahlo phoofolong ka e tee. Lega go le bjalo, ge e le gabotse dinyakišišo tša bophelo bja lešokeng di bontšhitše gore ditau ke tšeo di kgonago le tšeo di atlegago ge di tsoma dipitsi go etša ge di atlega ge di tsoma diphoofolo tše dingwe.

Se se dirago gore potšišo e be e gakantšhago kudu le go feta ke taba ya gore mebala ya pitsi ka dinako tše dingwe e ka ba ya tsentšha phoofolo kotsing. Bošego, melaleng yeo e bonegetšwego ke ngwedi, mebala ya pitsi e mešweu le e meso e dira gore e bonagale kudu go feta diphoofolo tše dingwe tše di nago le mmala o tee. Ka ge ditau ka tlwaelo di tsoma bošego, go bonagala se se tla bea dipitsi bothateng bjo bogolo.

Ka gona, pitsi e hweditše kae mebala ya yona? Senotlelo sa go kwešiša taba ye se ka hwetša polelong e bonolo e rego: “Ke seatla sa Jehofa se se dirilego tšeo.” (Jobo 12:9, PK) Ee, Mmopi o hlamile dibopiwa tša lefase ka mekgwa e fapanego le dika tšeo ka mabaka ao motho a ka se kgonego go a kwešiša ka botlalo, di di hlamago ka mo go kgahlišago gore di phele. Go hlangwa mo go makatšago ga diphedi go na le morero o mongwe. Ke mo go thabišago le mo go kgahlišago dipelong tša batho. Ka kgonthe, botse bja tlholo bo tutueditše ba bantši lehono gore ba ikwe ka tsela yeo Dafida a ilego a ikwa ka yona kgale-kgale, ge a be a re: “Morêna, medirô ya xaxo xa se ka boati! O e dirile xohle ka bohlale; lefase le tletše dibopiwa tša xaxo.”—Psalme 104:24.