Barutiši—Ke ka Baka La’ng re ba Nyaka?

“Selo se sekaone go phala matšatši a sekete a go ithuta ka mafolofolo ke go fetša letšatši le tee o e-na le morutiši wa kgonthe.”—Seema sa Sejapane.

NA O gopola morutiši yo a ilego a go kgahla e le ka kgonthe sekolong? Goba ge e ba o sa dutše o le morutwana, na o na le morutiši yo o mo ratago? Ge e ba go bjalo, ke ka baka la’ng?

Morutiši yo a nago le bokgoni o bjala kgodišego le go dira gore go ithuta e be tlhohlo e kgahlišago. Motho yo mongwe wa nywaga e 70 yo a tšwago Engelane o gopola ka lerato morutiši wa gagwe wa Seisemane sekolong sa gagwe kua Birmingham. “Mna. Clewley o ile a ntira gore ke ele hloko bokgoni bjo ke bego ke sa tsebe gore ke na le bjona. Ke be ke e-na le dihlong e bile ke homotše, lega go le bjalo o ile a nkgothaletša gore ke tšwelele phadišanong ya sekolo ya terama. Ngwageng wa-ka wa mafelelo, ke ile ka thopa sefoka sa terama. Nkabe ke sa kgona go dira seo ka ntle ga kgothatšo ya gagwe. Ka manyami ga se ka hlwa ke sa mmona nywaga ka morago bakeng sa go mo lebogela boineelo bja gagwe go barutwana ba gagwe.”

Margit, mosadi yo a rategago yo a lego nywageng ya gagwe ya bo-50 yo a tšwago Munich, Jeremane, o re: “Go be go e-na le morutiši yo mongwe yoo ke bego ke mo rata ka mo go kgethegilego. O be a e-na le tsela e botse ya go hlalosa dilo tše thata kudu ka mokgwa o bonolo. O be a re kgothaletša go botšiša dipotšišo ge go be go e-na le selo seo re sa se kwešišego. E be e se motho yo a ikarotšego eupša go e-na le moo e be e le yo a nago le bogwera. Se se ile sa dira gore dithuto e be tše thabišago.”

Peter yo e lego mo-Australia, o gopola morutiši wa dipalo yoo, bjalo ka ge a boletše gore, “o re thušitše go bona bohlokwa bja seo re bego re ithuta sona ka go re nea mehlala ya kgonthe. Ge re be re ithuta thuto ya dipalo ya trigonometry, o ile a re bontšha tsela yeo re bego re ka ela ka yona botelele bja moago re se ra o kgwatha, feela ka go šomiša melao ya motheo ya trigonometry. Ke gopola ke ipotša gore, ‘Bjale seo ke selo se se makatšago!’”

Pauline, yo a tšwago ka leboa la Engelane, o ile a ipobola go morutiši wa gagwe ka gore: “Ke thatafalelwa ke dipalo.” O ile a botšiša gore: “Na o tla rata go kaonefatša? Nka go thuša.” O tšwela pele ka gore: “Dikgweding tše sego kae tše di latetšego, o ile a nnea tlhokomelo e tseneletšego, gaešita le go nthuša ka morago ga sekolo. Ke be ke tseba gore o be a nyaka gore ke tšwelele—le gore o be a tshwenyega ka nna. Go tseba se go ile gwa ntira gore ke šome ka thata gomme ke ile ka kaonefatša.”

Angie yo a tšwago Scotland, yo ga bjale a lego nywageng ya gagwe ya bo-30, o gopola Mna. Graham, e lego morutiši wa gagwe wa histori. “O ile a dira gore histori e be e kgahlišago! O be a anega ditiragalo bjalo ka kanegelo gomme o be a tloga a fišegela taba e nngwe le e nngwe. O be a di dira ka moka gore di bonagale e le tša kgonthe.” O gopola gape ka lerato Moh. Hewitt, morutišigadi wa gagwe wa motšofadi wa mphato wa A. “E be e le yo botho le yo a tshwenyegago ka batho. Ka letšatši le lengwe ka klaseng, ke ile ka ya go mmotšiša potšišo. O ile a nkukela godimo. O ile a ntira gore ke ikwe gore o be a tloga a tshwenyega ka nna.”

Timothy, yo a tšwago ka borwa bja Gerika, o ile a bontšha tebogo ya gagwe. “Ke sa dutše ke gopola morutiši wa-ka wa thutamahlale. O ile a fetola ka mo go feletšego tsela yeo ke bego ke tla lebelela lefase leo le ntikologilego gotee le bophelo ka yona. O ile a tšweletša moya wa poifo le tlabego ka phapošing. O ile a bjala ka go rena phišego ya go fišegela go tseba le go rata go kwešiša.”

Ramona, yo a tšwago California, U.S.A., ke mohlala o mongwe gape. O a ngwala: “Morutiši wa-ka wa sekolong se se phagamego o be a rata Seisemane. Phišego ya gagwe e be e le e fetelago! O be a dira gore le dikarolo tše thata di bonagale e le tše bonolo.”

Jane yo a tšwago Canada, o ile a bolela ka phišego mabapi le morutiši wa thuto ya boithobollo yo “a bego a tletše ka dikgopolo tše dintši bakeng sa boitapološo le go ithuta. O ile a re tšea a re iša mafelong a mabotse a ka ntle gomme a re ruta go bapala papadi ya go thelela kapokong go putla naga gotee le go rea dihlapi lehlweng. Re ile ra ba ra dira bannock (diphaphatha), e lego mohuta wa borotho bja ma-India, mollong wa  fase woo re bego re o goditše. Tše ka moka e be e le phihlelo e kgahlišago bakeng sa ngwanenyana yo a phelago ka gae yoo a tlwaetšego go dula a lebeletše puku!”

Helen ke kgarebe ya dihlong yeo e belegetšwego kua Shanghai gomme a tsena sekolo kua Hong Kong. O a gopola: “Mphatong wa boraro ke be ke e-na le morutiši, Mna. Chan, yo a bego a ruta thuto ya boithobollo le go thala diswantšho. Ke be ke le yo mosesane ka sebopego gomme ke palelwa ke volleyball le basketball. Ga se a ka a ntira gore ke lewe ke dihlong. O ile a ntumelela ke bapala badminton gotee le dipapadi tše dingwe tšeo di bego di ntshwanela gakaone. E be e le yo a naganelago le yo botho.

“Ka mo go swanago le ka go thala diswantšho—ke be ke palelwa go thala dilo goba batho. Ka gona o ile a ntumelela go thala dibopego le mekgabišo, tšeo ke bego ke na le bokgoni bjo bogolo bja go di dira. Ka ge ke be ke le yo monyenyane go barutwana ba bangwe, o ile a nkgodiša gore ke dule ka mphatong woo ngwaga o mongwe gape. Ye e bile nako ya phetogo e kgolo go tseneng ga-ka sekolo. Ke ile ka ba le kholofelo gomme ka tšwela pele gabotse. Ke tla dula ke mo leboga ka dinako tšohle.”

Ke barutiši bafe bao ba bonagalago ba e-na le tutuetšo e kgolo kudu? William Ayers o araba ka pukung ya gagwe ya To Teach—The Journey of a Teacher ka gore: “Go ruta ka tsela ya bokgoni go nyaka pele morutiši yo a naganelago le yo a nago le taba le batho yo a ineetšego maphelong a barutwana. . . . Go ruta ka bokgoni ga se taba ya botsebi bjo itšego goba mekgwa, dithulaganyo goba megato. . . . Go ruta ge e le gabotse ke taba ya lerato.” Ka gona morutiši yo a atlegago ke ofe? O re: “Morutiši yo a kgomilego pelo ya gago, morutiši yo a bego a go kwešiša goba yo a bego a kgomega ka wena bjalo ka motho, morutiši yoo lerato la gagwe bakeng sa selo se itšego—mmino, dipalo, Selatine, dikhaete—le bego le fetela gomme e le le tutuetšago.”

Ka ntle le pelaelo, barutiši ba bantši ba ile ba amogela mantšu a tebogo go tšwa go barutwana ba bona gotee le batswadi gomme ba ile ba kgothaletšwa gore ba tšwele pele ba ruta go sa šetšwe ditšhitišo. Seka se se swanago sa ditlhaloso tše tše dintši ke kgahlego ya kgonthe le botho tšeo di bontšhitšwego ke morutiši go barutwana.

Ke therešo gore ga se barutiši ka moka bao ba bontšhago dika tše bjalo tše botse. Ka gona re swanetše go gopola gore barutiši gantši ba lebeletšana le dikgateletšo tšeo di lekanetšago dilo tšeo ba ka kgonago go di direla barutwana ba bona. Se se lebiša potšišong e rego, Ke ka baka la’ng batho ba kgetha mošomo o bjalo o thata?

[Seswantšho go letlakala 4]

“Go ruta ge e le gabotse ke taba ya lerato”