Lebelo Leo le Nago le Mapheko la go ba Mma

Go ba mma ke phihlelo e raraganego le yeo e kgahlišago. Bo-mma ba thabela dinako tša bohlokwa tšeo di ka se tšeelwego sebaka ke selo le ge e le sefe. Lega go le bjalo, ba bangwe ka dinako tše dingwe ba ikwa gore ba mollwaneng wa go šašarakana. Helen o bapiša bophelo bja gagwe bjalo ka mma le lebelo leo le nago le mapheko. Le gona go bonagala gore ge nako e dutše e e-ya, go ba le mapheko ao a oketšegilego le a magolo.

Bo-mma ba ka gafa nako ya bona ya go se dire selo le nako ya bona e ntši yeo ba e fetšago le bagwera bakeng sa go kgonthišetša gore bana ba bona ba hlokometšwe gabotse. Esther, e lego mmago bana ba bahlano o re: “Ke dula ke le gona ka dinako tšohle ge ke nyakega. Ke tlogetše go hlapa ka go iketla ka pafong gomme ke hlapa ka lebelo ka šawareng le matena a lerato bakeng sa dijo tšeo di ka apewago gabonolo ka ontong ya microwave. Ke na le maeto ao ke sego ka kgona go a sepela, mafelo ao ke sa kago ka a bona le dilo tše ke sa kgonago go di dira. Eupša diaparo di a hlatswa ke moka tša phuthwa!”

Ke therešo gore bo-mma ba bantši ba ka bolela gape le ka dinako tša moswana-noši tša lethabo tšeo ba bago le tšona ge ba godiša bana ba bona. Esther o re: “Go myemyela mo e sego ga ka mehla moo o go hwetšago, mantšu a rego ‘Ke a go leboga, mma,’ ao a thabišago gotee  le go gokarelwa ka borutho—di go nea tutuetšo e matla ya gore o kgone go tšwela pele.” *

Mma o Tsena Mošomong

Lepheko le legolo leo le šarakantšego go ba mma ke gore ba bantši ba fihlelela boikarabelo bja lapa bja setlogo ba dutše ba swaragane le dinyakwa tše dintši tša mošomo bakeng sa go thuša lapa ka tša ditšhelete. Bontši bja bo-mma ba ba šoma kgole le gae, e sego ka gobane ba rata, eupša ka baka la gore ba gapeletšega. Ba tseba gore ge ba ka dula gae, malapa a bona, kudu-kudu bana ba bona, ba be ba tla tingwa dilo tše dintši. Megolo ya bona—yeo gantši e lego ka tlase ga ya banna bao ba dirago mošomo o swanago—ke ya bohlokwa kudu.

Ka mohlala, kua São Paulo, Brazil, 42 lekgolong ya bašomi ke basadi. Kuranta ya moo e ile ya bitša bo-mma bao ba godišago bana ba bona ka nako e tletšego gore ke “diphedi tšeo di lego kotsing.” Dinaga-magaeng tša Afrika, go tlwaetšwe go bona mma yo a rwelego ngata ya dikgong hlogong gomme a beputše ngwana mokokotlong.

Mafelo a Mošomo ao a Nyakago mo Gontši

Go tlaleletša maphekong, mmaraka wa mošomo o ka nyaka gore bo-mma ba fetše diiri tše dintši ba le mošomong. Dinyakwa tše tše dintši ga di felele moo. Ge Maria, yo a dulago Gerika, a be a thwalwa, mothwadi wa gagwe o ile a mo kgopela gore a saene lengwalo leo go lona a holofeditšego gore o be a ka se ime lebakeng la nywaga e meraro. Ge a be a ka ima, o be a tla swanelwa ke go lefa tšhelete ya phumola-megokgo. Maria o ile a saena lengwalo. Eupša lebakeng la mo e ka bago ngwaga le seripa ka morago, o ile a ima. Mothwadi o ile a bontšha Maria lengwalo, yoo a ilego a ya kgorong ya tsheko bakeng sa go yo lwantšha molao wa khamphani ye a e šomelago gomme ga bjale o emetše dipoelo.

Maemong ao e sego a feteletšego kudu, bathwadi ba ka gapeletša bo-mma go boela mošomong ka pela ka mo go ka kgonegago ka morago ga go belega. Gantši, ga ba fokoletšwe diiri ka morago ga go boa. Ka gona maemo ga a fetošwe go ya ka taba ya gore ga bjale ba na le boikarabelo bja ngwana yo monyenyane kudu. Ga ba kgone go hwetša tumelelo ya go tšea nako ya go se be gona mošomong ka ntle le go thulana le mathata a tša ditšhelete. Bo-mma gape ba ka swanelwa ke go lebeletšana le didirišwa tša tlasana tša go hlokomela bana gotee le dithušo tše dinyenyane go tšwa mmušong.

Ka lehlakoreng le lengwe, bo-mma ba bangwe ba a šoma, e sego bakeng sa dinyakwa tša tša ditšhelete, eupša bakeng sa go ikgotsofatša. Sandra o ile a dira phetho ya go boela mošomong ka morago ga go belegwa ga yo mongwe le yo mongwe wa bana ba gagwe ba babedi. O gopola gore ge a ikhwetša gatee-tee a le noši gae le ngwana, “ka dinako tše dingwe o be a ema gomme a lebelela ka ntle ka lefasetere gomme a ipotšiša gore batho ba bangwe ka moka ba dira eng.” Bo-mma ba bangwe ba nyaka go efoga dikgateletšo tša bophelo bja lapa ka go ya mošomong. Daily Telegraph ya Brithania e begile gore: “Batswadi ba bangwe ba nyaka diiri tše oketšegilego khutšong e lekanyeditšwego ya mošomo. Se se hlola modikologo o šoro, woo o fokotšago ka mo go tšwelago pele nako yeo ba e fetšago le bana bao e lego bao ba sa šetšego, ba rumolanago le bao ba tšwago tseleng ka mo go oketšegago.”

Go Pataganya Dipshio tša Tlou

Go leka-lekanya mošomo gotee le legae ga se selo se bonolo. Ge a boeletša maikwelo a ba bantši, mma yo mongwe yo a tšwago Netherlands o itše: “Ke lapile wa go hwa. E bile ke tsoga ke lapile. Ge ke boa gae go tšwa mošomong, ke boa ke fentšwe ke molapo. Bana ba šetše ba re, ‘Mma o dula a lapile,’ gomme seo se ntira gore ke ikwe ke e-na le molato. Ga ke nyake go foša go ya mošomong, eupša gape ke nyaka go ba  mma yo a nago le bogwera yo a dirago gore dilo ka moka di kgonege. Eupša ga ke mohlala o phethagetšego woo ke nyakago go ba wona.”

Ke yo mongwe wa bo-mma ba dimilione ba šomago bao ba kgomaretšego kgopolo ya gore ‘go fetša nako e bohlokwa’ le bana go ka thiba karolo ya sekgoba sa go dula o se gona gantši—le yoo a hweditšego kgopolo ye e le yeo e sa kgotsofatšego. Bo-mma ba bantši lehono ba bolela gore go pataganya dikgateletšo tša mošomo le boikarabelo bja legae go ba tlogela ba šomile ka thata ka mo go feteletšego, ba lapile ka mo go feteletšego gotee le go lefša megolo ya tlase.

Ge basadi ba fetša diiri tše dintši ba le kgole le bana ba bona, bana ga ba hwetše seo ba se nyakago ka go fetišiša—nako le tlhokomelo ya mmago bona. Fernanda A. Lima, e lego ngaka ya tša monagano ya bana go tšwa Brazil, o bolela gore ga go na motho yo a ka phethagatšago karolo ya mma go feta kamoo mma a ka dirago ka gona. O re: “Nywaga e mebedi ya pele ya bophelo bja ngwana ke ya bohlokwa bjo bogolo kudu. Ngwana e sa le yo monyenyane kudu gore a ka kwešiša lebaka leo ka lona mmagwe a sego gona.” Motho yo a emelago mma a ka fokotša go nyaka ga ngwana mmagwe eupša a ka se kgone go tšea sebaka sa gagwe. Lima o re: “Ngwana o a kwa gore ga a hwetše tlhokomelo e lerato ya mmagwe.”

Kathy, mma yo a šomago ka nako e tletšego yo a nago le morwedi yo monyenyane, o itše: ‘Ke ile ka ikwa ke na le molato o šoro, go le bjalo ka ge eka ke be ke mo lahlile [lefelong la go hlokomela bana]. Go thata go tseba gore o hlaelelwa ke go bona ngwana wa gago a gola, le gona ke mo go sa thabišego go nagana gore o rata lefelo la go hlokomela bana kudu go go feta.’ Modiredi wa tirelo ya tša difofane kua Mexico o dumetše ka gore: “Ka morago ga nako e itšego, ngwana wa gago ga a sa go tseba, ga a sa go hlompha ka gobane ga o mo godiše. Ba a tseba gore o mmago bona, eupša ka mo go sa letelwago, ba kgetha go ba le mosadi yo a ba hlokomelago.”

Ka lehlakoreng le lengwe, bo-mma bao ba dulago gae nako e tletšego bakeng sa go hlokomela bana ba bona ba bolela gore ba swanetše go kgotlelela go nyenyefatšwa le go lebelelelwa fase ke setšhaba se se fetogilego seo se tšeelago godimo mošomo woo o lefago. Ditšhabeng tše dingwe go ba mosadi wa lapa ga go sa lebelelwa e le mošomo o hlomphegago, ka gona basadi ba ka tlase ga kgateletšo ya go ikhweletša mošomo, gaešita le ge mogolo o oketšegilego o sa nyakege.

Ba Tlogetšwe ba Katana ba le Noši

Seo se okeletšago maphekong a go ba mma ke therešo ye: A lapile go tšwa mošomong wa letšatši ka moka, mma o boela gae e sego bakeng sa go yo khutša, eupša go yo tšwela pele le mešomo ya ka mehla ya ka gae. Bo-mma, ba ka ba ba šoma mošomo wa boiphedišo goba go se bjalo, gantši ba sa dutše ba lebelelwa e le bona bao ka kudu ba ikarabelago ka go hlokomela legae le bana.

Le ge palo yeo e golago ya bo-mma e šoma diiri tše ditelele, bo-tate ga se ka dinako tšohle ba thušago. The Sunday Times ya London e ngwadile gore: “Brithania ke naga ya bo-tate bao ba sego gona, go ya ka nyakišišo e mpsha yeo e bontšhago gore banna ba fetša bonyenyane metsotso e 15 ka letšatši le bana ba bona. . . . Banna ba bantši ga ba thabele kudu go fetša nako le malapa a bona. . . . Ge go bapišwa, mma yo a  šomago wa mo-Brithania o tla fetša metsotso e 90 ka letšatši le bana ba gagwe.”

Banna ba bangwe ba belaela ka gore basadi ba bona ba hwetša go le thata go aba mediro ka gobane ba phegelela gore dilo ka moka di dirwe ka mo go nepagetšego ka tsela yeo ba tlwaetšego go di dira ka yona. Banna ba re: “Go sego bjalo, o di dira ka tsela yeo e fošagetšego.” Go molaleng gore, gore a kgone go holwa ke tirišano ya monna wa gagwe, mosadi wa lapa yo a lapilego a ka swanelwa ke gore a ikemišetše go ba yo a feto-fetogago le maemo ge go e-tla tseleng yeo mešomo e mengwe ya legae e dirwago ka yona. Ka lehlakoreng le lengwe, monna ga se a swanela go  šomiša ngangišano yeo e le lebaka la gore a se ke a dira selo.

Go Oketša Mapheko

Meetlo yeo e metšego ka medu le yona e ka oketša mapheko. Kua Japane bo-mma ba lebeletšwe gore ba godiše bana bao ba swanago le ba bangwe ba dithaka tša bona. Ge e ba bana ba bangwe ba ithuta piano goba go thala, mma o ikwa a gapeletšega go dira gore bana ba gagwe le bona ba dire se se swanago. Dikolo di bea batswadi ka tlase ga kgateletšo ya go dira gore bana ba bona ba tsenele mediro e swanago yeo e lego ka ntle ga lenaneo-thuto go swana le bana ba bangwe. Go ba yo a fapanego go ka feleletša ka tlaišo e tšwago go bana, barutiši, batswadi ba bangwe gotee le ba leloko. Go bjalo le dinageng tše dingwe.

Go bapatša le go swarega ka go reka go ka dira bana gore ba nyake mo gontši. Dinageng tše di tšwetšego pele bo-mma ba ka nagana gore ba swanetše go reka selo seo bana ba bona ba se nyakago ka gobane ba bona bo-mma ba bangwe ba rekela ba bona dilo tšeo. Ge e ba ba sa kgone, ba ka nagana gore ba paletšwe.

Poledišano ye ya go ba mma ga mehleng yeno ga se ya swanela go šira modiro o mobotse wa bo-mma ba dimilione bao ba šomago ka thata le ba ba ikgafilego bao ba dirago sohle seo ba ka se kgonago go phethagatša o mongwe wa merero e hlomphegago—wa go godiša meloko ya ka moso ya lapa la motho. Ye ke tokelo. Beibele e re: “Bana ke tšhegofatšo le mpho e tšwago go MORENA.” (Psalme 127:3, Contemporary English Version) Miriam, mma yo a nago le bana ba babedi, o emela gabotse bo-mma ba bjalo ge a re: “Go sa šetšwe ditlhohlo, go ba mma go na le lethabo leo le sa ganetšwego. Go nea rena bo-mma maikwelo a kgotsofalo ge re bona bana ba rena ba arabela tlhahlong le tayong yeo ba e neilwego gomme e e-ba maloko ao a nago le boikarabelo a setšhaba.”

Ke eng seo se ka thušago bo-mma gore ba thabele mpho ya bona le go feta? Sehlogo se se latelago se tla re nea ditšhišinyo tše di šomago.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 6]

“Letšatši la Bo-mma”

Bodiidi bjo šoro, go se rutege, balekane ba banna bao ba hlokago boikarabelo, go swarwa gampe moo go tšwelago pele nako le nako gotee le leuba la AIDS di tlaiša bo-mma ka borwa bja Afrika. Letšatšing la Bo-mma leo le sa tšwago go feta, kuranta ya Afrika Borwa, The Citizen, e begile gore: “Basadi ba dikete ba tla swarwa gampe ke balekane ba bona gomme ba bangwe ba tla lahlegelwa ke maphelo a bona ka Letšatši la Bo-Mma.” Mathata a bjalo a dira gore bo-mma ba dikete ba Afrika Borwa ba lahle bana ba bona ngwageng o mongwe le o mongwe. Lebakeng la nywaga e mebedi e sa tšwago go feta, go bile le koketšego ya 25 lekgolong ya bana bao ba lahlilwego. Bao ba lego tlalelong le go feta ke palo e golago ya basadi bao ba ipolayago. Morago bjale, mosadi yo a tšwago tikologong yeo e hlasetšwego ke bodiidi o ile a gokarela bana ba gagwe ba bararo ge a be a eme ka pele ga setimela seo se bego se batamela ka lebelo. Ka moka ba ile ba hwa. Gore ba kgone go hwetša dinyakwa tša bophelo, bo-mma ba bangwe ba fetoga bagweba-ka-mmele gotee le go rekiša dihlare-tagi tšeo di sego molaong goba ba kgothaletša barwedi ba bona gore ba dire bjalo.

Go tšwa Hong Kong go begwa gore “bo-mma ba bangwe ba bafsa ba bolaya ngwana wa bona ge ba belega goba go lahlela ngwana ka gare ga boleke bja ditlakala, ka gobane ba sa kgone go lebeletšana le dikgateletšo.” South China Morning Post e boletše gore basadi bangwe ba bafsa bao ba nyetšwego kua Hong Kong “ga bjale ba ka tlase ga kgateletšo e kgolo kudu [moo e lego gore] boemo bja bona bja bophelo bja monagano bo ka senyega go fihla boemong bjoo go bjona ba ipolayago.”

[Lepokisi go letlakala 7]

Go ba Mma Dinageng tše di Fapa-fapanego

Nako e nyenyane kudu

❖ Nyakišišo kua Hong Kong e utolotše gore 60 lekgolong ya bo-mma bao ba šomago ga ba gafe nako yeo go naganwago gore ke e lekanego baneng ba bona. Bekeng ya mošomo 20 lekgolong ya bana ba nywaga e fihlago go e meraro ba batswadi bao ba šomago ba dula kgole le legae la gabo bona, gantši ba dula le bo-makgolo le bo-rakgolo.

❖ Basadi kua Mexico ba fetša nywaga e ka bago e 13 ya bophelo bja bona ba hlokometše bonyenyane ngwana o tee wa nywaga ya ka tlase ga e mehlano.

Bo-mma le mošomo

❖ Kua Ireland 60 lekgolong ya basadi ba dula gae bakeng sa go hlokomela bana ba bona. Kua Gerika, Italy le Sepania, mo e ka bago 40 lekgolong ya basadi ba dira se se swanago.

Go thuša ka mešomo ya ka gae

❖ Kua Japane 80 lekgolong ya basadi ba lapa ba boletše gore ba duma ge nkabe setho sa lapa se ka ba thuša ka mešomo ya ka gae, kudu-kudu ge ba babja.

❖ Kua Netherlands banna ba fetša diiri tše e ka bago tše 2 ka letšatši ba e-na le bana ba bona gomme diiri tše 0,7 ba di fetša ba dira mešomo ya ka gae. Basadi ba fetša diiri tše e ka bago tše 3 le bana ba bona gomme diiri tše 1,7 ba di fetša ba dira mešongwana.

Bo-mma bao ba gateletšegilego

❖ Kua Jeremane ka godimo ga 70 lekgolong ya bo-mma ba ikwa ba gateletšegile. Mo e ka bago 51 lekgolong ba lla ka dilo tšeo di akaretšago lerapo la mokokotlo le mašetla ao a swaragantšego marapo a ka gare a mokokotlo. Ka godimo ga tee-tharong ke bao ba dulago ba lapile e bile ba itlhobogile. Mo e ka bago 30 lekgolong ba tlaišwa ke go opša ke hlogo goba go opša ke hlogo o šoro.

Bo-mma bao ba swarwago gampe

❖ Kua Hong Kong, 4 lekgolong ya basadi bao go boledišanwego le bona ba boletše gore ba ile ba swarwa gampe nakong ya boimana.

❖ Nyakišišo yeo e dirilwego ke makasine wa Focus kua Jeremane e bontšhitše gore mo e nyakilego go ba mma o tee go ba tshela o dumetše gore o ile a hlaselwa mmeleng ke ngwana wa gagwe bonyenyane ka lekga le tee.

[Diswantšho go letlakala 7]

Go ba mma e ka ba mo go gateletšago kudu, ka ge basadi ba bantši ba swanetše go pataganya mošomo le bophelo bja lapa