Tsheka-tsheko ya Tšhišinyego ya Lefase

“RE TLWAETŠE KUDU GO PHELA LEFASENG LEO LE TSEPAMEGO MO E LEGO GORE GE LE THOMA GO ŠIŠINYEGA, MENAGANO E A GAKANEGA.”—“THE VIOLENT EARTH.”

THE WORLD BOOK ENCYCLOPEDIA e bolela gore: “Ditšhišinyego tša lefase di gare ga matla a senyago le a boifišago kudu a tlhago.” Polelo yeo ga se pheteletšo ka gobane matla ao a tšweletšwago ke tšhišinyego e šoro a ka feta ao a ilego a tšweletšwa ke pomo ya mathomo ya athomo ka makga a fetago a 10 000! Seo se tlaleletšago letšhogong ke taba ya gore ditšhišinyego tša lefase di ka direga maemong le ge e le afe a leratadima, sehleng le ge e le sefe le nakong le ge e le efe ya letšatši. Le gona, gaešita le ge borathutamahlale ba ka ba le kgopolo e itšego ya mabapi le moo go nago le kgonagalo ya gore go be le ditšhišinyego tša lefase tše matla, ga ba kgone go bolela ka go nepa nako yeo di tla diregago ka yona.

Ditšhišinyego tša lefase di direga ka baka la go šutha ga mafsika a mantši a ka tlase ga lefase. Mosepelo wa mohuta wo o tšwela pele ka go se kgaotše. Gantši, go thothomela mo go bago gona ga e be mo go matla ka mo go lekanego gore go ka kwewa bokagodimong bja lefase, eupša go ka lemogwa le go ngwalwa ka seismograph. * Ka dinako tše dingwe, go thubega mo gogolo ga mafsika le go šutha mo gogolo go direga bakeng sa go šišinya bokagodimo bja lefase o šoro.

Eupša ke ka baka la’ng go e-na le go šišinyega mo go sa kgaotšego bokagodimong bja lefase? National Earthquake Information Center (NEIC) e re: “Tlhaloso e ka hwetšwa thutong ya gore bokagodimo bja lefase bo arotšwe ka dikarolwana tše dintši tše dinyenyane, e lego kgopolo yeo e fetotšego ka mo go feletšego kgopolo ya tša dithutamahlale tša mabapi le Lefase.” NEIC e oketša ka gore: “Ga bjale re tseba gore go na le dikarolo tše šupa tše dikgolo tše di lego bokagodimong bja lefase tšeo di arogantšwego  ka dikarolo tše dintši tše dinyenyane, tšeo ka moka ga tšona di lego mosepelong o tšwelago pele ka go sepedišana le tše dingwe, ka ditekanyo tše sa swanego go tloga go dimilimithara tše 10 go ya go tše 130 ka ngwaga.” NEIC e re bontši bja ditšhišinyego tša lefase di direga mafelong a itšego a pitlaganego ao a bontšhago merumo ya dikarolo tša bokagodimo bja lefase. Mo ke moo 90 lekgolong ya ditšhišinyego tša lefase tše dikgolo gantši di diregago gona.

Bogolo le go Tsenelela

Go ba kotsi kudu ga tšhišinyego ya lefase go ka lekanywa ka bogolo bja yona goba go tsenelela ga yona. Ka bo-1930, Charles Richter o ile a hlama sekala sa go ela bogolo bja ditšhišinyego tša lefase. Ge palo ya diteišene tša seismograph e dutše e gola, dikala tše difsa tšeo di theilwego kgopolong ya Richter di ile tša hlangwa. Ka mohlala, seo se bitšwago sekala sa go ela bogolo le monabo, se ela matla ao a ntšhitšwego mothopong wa tšhišinyego.

Go ba gona, dikala tše ga se ka mehla di utollago tekanyo ya tshenyo yeo e bakilwego ke tšhišinyego ya lefase. Nagana ka tšhišinyego ya lefase yeo e diregilego ka leboa la Bolivia ka June 1994, ya bogolo bja 8,2, yeo go begwago gore e bolaile batho ba bahlano feela. Lega go le bjalo, tšhišinyego ya 1976 kua Tangshan, China—ya bogolo bja ka tlasana bja 8,0—e ile ya baka mahu a dikete tše makgolo!

Ka go fapana le bogolo, dipego tša bogolo di bontšha mafelelo ao tšhišinyego ya lefase e bago le ona bathong, meagong le tikologong. Ye ke tekanyo e hlalosegago ya go ba kotsi ga tšhišinyego ya lefase ka tsela yeo e kgomago batho. Ge e le gabotse, ditšhišinyego ka botšona ga se gantši di gobatšago batho. Go e na le moo, meago e wago, go kgaoga ga dithapo tša mohlagase, dilo tšeo di wago le tša go swana le tšeo di baka dikgobalo tše dikgolo le mahu.

Pakane e nngwe ya diithuti tša ditšhišinyego tša lefase ke gore di kgone go nea ditemošo e sa le pele tša tlhaselo ya tšhišinyego ya lefase. Lenaneo la go balela ka dinomoro leo le bitšwago Advanced Seismic Research and Monitoring System le a hlangwa. Go ya ka pego ya CNN, lenaneo le—le kopantšwego le tsebišo e kgoboketšago ka lebelo gotee le go dirišwa ga didirišwa tše matla kudu tša software—le tla thuša balaodi go “kgona go šupa mo e nyakilego go ba gatee-tee mafelo ao go šišinyega mo go šoro kudu mo go bakwago ke tšhišinyego ya lefase go diregilego gona.” Se ka morago se tla dira gore go be bonolo go balaodi go romela thušo mafelong ao a hlasetšwego.

Go molaleng gore go ba bao ba itokišeleditšego tšhišinyego ya lefase go ka fokotša dikgobalo, gwa fokotša go senyega ga dithoto gomme—sa bohlokwa kudu—gwa phološa maphelo. Lega go le bjalo, ditšhišinyego tša lefase di tšwela pele di direga. Ka gona go rotoga potšišo e rego: Batho ba ile ba thušwa bjang go lebeletšana ka katlego le mafelelo?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Tšhate go letlakala 19]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

GO DIREGILE DITŠHIŠINYEGO TŠE KAE TŠA LEFASE?

Sebontšhi Bogolo Palo-gare ya Ngwaga

le Ngwaga

Tše Dikgolo 8 le go feta moo 1

Tše Dikgolo 7-7,9 18

Tše Matla 6-6,9 120

Tše Lekanetšego 5-5,9 800

Tše Bohwefo 4-4,9 6 200*

Tše Nyenyane 3-3,9 49 000*

Tše Nyenyane Kudu <3,0 Tša Bogolo bja 2-3:

mo e ka bago tše 1 000

ka letšatši

Tša Bogolo bja 1-2:

mo e ka bago tše 8 000

ka letšatši

* Tšeo di akanyetšwago.

[Mothopo]

Source: National Earthquake Information Center By permission of USGS/National Earthquake Information Center, USA

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 19]

Seismogram on pages 18 and 19: Figure courtesy of the Berkeley Seismological Laboratory