Kgatelelo ya Godimo ya Madi—Go Thibela le go Laola Bolwetši

KA MONGWADI WA PHAFOGA! KUA BRAZIL

MARIAN o be a tšhogile! Ka ntle le go nea temošo, nko ya gagwe e ile ya thoma go tšwa mokola ka go se kgaotše. O re: “Ke be ke nagana gore ke tlo hwa.” Ngaka e ile ya tsebiša Marian gore go tšwa mokola ga gagwe go be go bakilwe ke kgatelelo ya godimo ya madi (kgatelelo ya godimo ya madi ditšhikeng tša pelo tšeo di tšeago madi pelong go a iša mmeleng). Marian o ile a araba ka gore: “Eupša ke ikwa ke phetše gabotse.” E ile ya araba ka gore: “Batho ba bantši ga ba tsebe gore ba na le kgatelelo ya godimo ya madi ka gobane ga ba na ditšhupo.”

Go thweng ka kgatelelo ya gago ya madi? Na mokgwa wa gago wa gona bjale wa bophelo o ka baka kgatelelo ya godimo ya madi nakong e tlago? O ka dira’ng bakeng sa go boloka kgatelelo ya gago ya madi e le ka tlase ga taolo? *

Kgatelelo ya madi ke kgateletšo yeo madi a e dirago ka gare ga methapo ya madi. E ka elwa ka go diriša lepanta la rekere leo le kgonago go budulelwa moya leo le tatetšwago letsogong gomme la kgokaganywa le ditlabakelo tšeo di begago bogolo bja kgatelelo ya madi. Go tla hwetšwa dinomoro tše pedi. Ka mohlala: 120/80. Nomoro ya pele e bitšwa kgatelelo ya madi ya systolic ka gobane e bontšha kgatelelo ya madi nakong ya go betha ga pelo (systole), gomme nomoro ya bobedi e bitšwa kgatelelo ya madi ya diastolic ka gobane e bontšha kgatelelo ya madi nakong ya ge pelo e iketlile (diastole). Kgatelelo ya madi e elwa ka dimilimithara tša mercury gomme dingaka di hlaola balwetši e le bao ba nago le kgatelelo ya godimo kudu ya madi ge kgatelelo ya bona ya madi e le ka godimo ga 140/90.

Ke eng seo se dirago gore kgatelelo ya madi e oketšege? Akanya o nošetša serapana sa gago. Ka go bulela pompi goba go fokotša bokoto bja molongwana wa pompi, o oketša kgatelelo ya meetse. Go direga se se swanago ka kgatelelo ya madi: Go oketša lebelo la go elela ga madi goba go fokotsa bokoto bja methapo ya madi go godiša kgatelelo ya madi. Kgatelelo ya godimo ya madi e direga bjang? Go na le mabaka a mantši ao a akaretšwago.

Mabaka ao o ka se Kgonego go a Laola

Banyakišiši ba utollotše gore ge motho a na le ba leloko bao ba nago le kgatelelo ya godimo ya madi, dikgonagalo tša gagwe tša gore a tlaišwe ke bolwetši e ba tše dintši. Dipalo-palo di bontšha gore go na le ditekanyo tše di phagamego tša kgatelelo ya godimo kudu ya madi go mafahla ao a swanago go feta go ao a sa swanego. Nyakišišo e nngwe e bolela ka “go hwetšwa ga dikarolwana tša leabela tšeo di ikarabelago ka kgatelelo ya godimo ya madi ditšhikeng tša pelo tšeo di tšeago madi pelong go a iša mmeleng,” tšeo ka moka ga tšona di tla kgonthišetšago go ba gona ga ditho tšeo di ikarabelago bakeng sa kgatelelo ya godimo ya madi. Kotsi ya kgatelelo ya godimo ya madi yeo e sa tlwaelegago e tsebja gape ka go oketšega le nywaga gotee le go ba e kgolwanyane go banna ba batho baso.

Mabaka ao o ka a Laolago

Hlokomela dijo tšeo o di jago! Letswai (sodium) le ka oketša  kgatelelo ya madi bathong ba bangwe, kudu-kudu batho bao ba nago le bolwetši bja swikiri, bao ba nago le kgatelelo e šoro kudu ya madi, batho ba godilego le batho ba itšego ba baso. Makhura a mantši methapong ya madi a ka aga mekgobo ya cholesterol letlalong la ka gare la methapo ya madi (atherosclerosis), ka gona a fokotša bokoto bja wona gotee le go oketša kgatelelo ya madi. Batho bao ba lego ka godimo ga 30 lekgolong ya boima bja bona bjo bo swanetšego bja mmele ba kotsing ya go ba le kgatelelo ya godimo ya madi. Dinyakišišo di bontšha gore go oketša go ja potassium le calcium go ka theoša kgatelelo ya madi.

Go kgoga go tswalana le go ba kotsing e šoro ya go swarwa ke atherosclerosis, bolwetši bja swikiri, tlhaselo ya pelo le go hwa lehlakore. Ka ge se se le bjalo, go kgoga le kgatelelo ya godimo ya madi ke motswako o kotsi kudu wo o ka lebišago malwetšing a methapo ya pelo le madi. Le ge bohlatse e le bjo bo ganetšanago, caffeine—yeo e lego ka gare ga kofi, teye le dino tša cola—gotee le kgateletšo ya maikwelo le ya mmele, le tšona di ka oketša kgatelelo ya godimo ya madi. Go oketša moo, bo-rathutamahlale ba tseba gore go nwa dino tše di tagago kudu goba ka go se kgaotše le go se itšhidulle mmele, go ka oketša kgatelelo ya madi.

Mokgwa o Mobotse wa Bophelo

E be e tla ba phošo go letela gore o swarwe ke kgatelelo ya godimo ya madi pele o ka gata megato e swanetšego. Mokgwa o mobotse wa bophelo e swanetše go ba selo seo go tshwenyegwago ka sona di sa tloga fase. Go ela hloko gona bjale go tla feleletša ka boemo bjo bokaone bja bophelo nakong e tlago.

Third Brazilian Consensus on Arterial Hypertension e ile ya hlalosa diphetogo tša mokgwa wa bophelo tšeo di ka dirago gore go kgonege go fokotša kgatelelo ya madi ditšhikeng tša pelo tšeo di tšeago madi pelong go a iša mmeleng. Ke tlhahlo e holago bathong bao ba nago le kgatelelo ya godimo ya madi goba kgatelelo e tlwaelegilego.

Bakeng sa batho bao ba nonnego kudu, banyakišiši ba kgothaleditše go ja dijo tšeo di leka-lekanego tša di-kilojoule tša tlasana, go phema dijo tša kapejana le tšeo di holofetšago go theoša boima bja mmele kudu ka nako e kopana mola ka lehlakoreng le lengwe o gomaretše lenaneo la boitšhidullo bja mmele bjo bo leka-lekanego. Mabapi le letswai, ba šišintše gore go jewe e sego ka godimo ga digrama tše tshela goba lehwana le tee ka letšatši. * Ge e le gabotse, seo se bolela go fokotša ka tekanyo e itšego go diriša letswai ge go apewa dijo gotee le go fokotša ka tekanyo e itšego dijo tša ka ditšhitswaneng, dinama tše di segeletšwego tša apewa le go tšidifatšwa (salami, ham, boroso le tše dingwe) le dijo tšeo di bešitšwego hlahla-mušing. Le gona, go ja letswai go ka fokotšwa ka go tlogela go tšhela letswai le lengwe nakong ya dijo le ka go lekola setlankana sa dijo tšeo di lokišeditšwego sa ruri bakeng sa go bona gore go tšhetšwe letswai le lentši gakaakang.

Le gona, Brazilian Consensus e šišintše gore go jewe potassium e oketšegilego ka gobane e ka ba e e-na le “mokgwa wa go thibela kgatelelo ya godimo ya madi.” Ge e ba go le bjalo, dijo tša phepo di swanetše go akaretša “dijo tšeo di nago le sodium ya tlase le tšeo di humilego ka potassium” tše bjalo ka dinawa, ditlhodi, merogo e metala, dipanana, magapu, diborotlolo, digwere, ditamati le dinamune.  Go diriša dino-tagi ka go lekanyetša le gona ke ga bohlokwa. Banyakišiši ba bangwe ba bontšha gore banna bao ba nago le kgatelelo ya godimo ya madi ga se ba swanela go nwa dimililithara tše fetago tše 30 tša seno-tagi ka letšatši; gomme basadi goba batho bao ba nago le boima bja tlase bja mmele ga se ba swanela go nwa dimililithara tše fetago tše 15. *

Brazilian Consensus e phethile ka gore go itšhidulla ka mehla go fokotša kgatelelo ya madi ka go rialo gwa fokotša kotsi ya go swarwa ke kgatelelo ya godimo ya madi ditšhikeng tša pelo tšeo di tšeago madi pelong go a iša mmeleng. Boitšhidullo bjo bo lekanetšego bja go fofa-fofa bjo bjalo ka go sepela-sepela, go ragela paesekele le go rutha ka metsotso e 30 go ya go e 45 gararo goba ga hlano ka beke, ke bjo bo holago. * Mabaka a mangwe ao a bego a tswalanywa le mokgwa o mobotse wa bophelo a akaretša go tlogela go kgoga, go laola makhura ao a lego mading (cholesterol le di-triglyceride) le bolwetši bja swikiri, go ja tekanyo e lekanego ya calcium le magnesium le go laola kgateletšo ya mmele le ya maikwelo. Dihlare-tagi tše dingwe tše bjalo ka di-decongestant tša ka dinkong, di-antacid tšeo di nago le letswai (sodium) le lentši, dilo tšeo di lekanyetšago kganyogo ya dijo le dibolaya-bohloko tšeo di nago le caffeine bakeng sa hlogo e remago o šoro.

Ka kgonthe, ge e ba o e-na le kgatelelo ya godimo ya madi ditšhikeng tša pelo tšeo di tšeago madi pelong go a iša mmeleng, ngaka ya gago e boemong bjo bobotse bakeng sa go go nea keletšo mabapi le dijo tša gago le mekgwa ya go ja go ya ka dinyakwa tša gago tša motho ka noši. Lega go le bjalo, go sa šetšwe boemo bja gago, go amogela mokgwa o mobotse wa bophelo di sa tloga fase ke mo go holago ka mehla e sego feela go batho bao ba nago le kgatelelo ya godimo ya madi eupša le go ditho ka moka tša lapa. Marian yo go boletšwego ka yena mathomong a sehlogo se, o ile a swanelwa ke go dira diphetogo mokgweng wa gagwe wa bophelo. Ga bjale o diriša dihlare tša kalafo gomme o phela bophelo bjo bo tlwaelegilego go sa šetšwe mathata a gagwe a tša maphelo. Go thwe’ng ka wena? Ge o sa dutše o letetše nako yeo batho bohle ba tlago go ba le bophelo bjo bobotse bja mmele gomme “xo ka se bê le e a rexo: Ke a babya,” boloka kgatelelo ya gago ya madi e le ka tlase ga taolo!—Jesaya 33:24.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 14]

GO LWANTŠHA KGATELELO YA GODIMO YA MADI

1. Megato Yeo e ka Thušago go Laola Kgatelelo ya Godimo ya Madi

• Fokotša boima bja mmele

• Fokotša go ja letswai

• Oketša go ja dijo tšeo di humilego ka potassium

• Fokotša go nwa dino tšeo di tagago

• Itšhidulle ka mehla

2. Megato e Mengwe Yeo e ka Thušago go Laola Kgatelelo ya Madi

• Dijo tše oketšegilego tša Calcium le magnesium

• Dijo tša merogo tšeo di tletšego fiber

• Dihlare tša kalafo tšeo di thibelago kgatelelo

3. Megato e Tswalanago le Yeo

• Tlogela go kgoga

• Laola tekanyo ya cholesterol

• Laola bolwetši bja swikiri

• Phema dihlare-tagi tšeo di ka oketšago kgatelelo ya madi

[Mothopo]

Di tšerwe go Third Brazilian Consensus on Arterial Hypertension—Revista Brasileira de Clínica & Terapêutica.

[Diswantšho go letlakala 15]

Go itšhidulla ka mehla le dijo tšeo di nago le phepo go thuša go thibela le go laola kgatelelo ya godimo ya madi