Go Dira Dilo Gore e be tša Lefase ka Bophara—Dikholofelo le Dipoifo tša Gona

“Go dira dilo gore e be tša lefase ka bophara ke tiragalo ya tša boiphedišo e bohlokwa kudu ya mehleng ya rena. . . . Ga bjale e tlišetša batho ba dimilione tše dikete dibaka tšeo di sego tša ka tša ba gona pele lefaseng ka bophara.”—MARTIN WOLF, MONGWADI WA DITABA TŠA TŠA DITŠHELETE.

“Rena, batho ba Lefase, re lapa letee le legolo. Mehla e mefsa e nea ditlhohlo tše difsa le mathata a mafsa a lefase ka bophara, a bjalo ka dikotsi tše dikgolo kudu tša tikologo, go fela ga matlotlo a tlhago, dintwa tša kgapha-madi le bodiidi.”—EDUARD SHEVARDNADZE, MOPRESIDENTE WA GEORGIA.

KA December 1999, kopano ya World Trade Organization yeo e bego e swaretšwe kua Seattle, U.S.A., e ile ya šitišwa ke mpherefere. Maphodisa a ile a šomiša kgase ya megokgo, dikolo tša raba le segašetši sa pherefere bakeng sa go bušetša taolo sekeng. Mafelelong, a ile a swara makgolo-kgolo a baipelaetši.

Ke’ng seo se ilego sa hlohleletša seo se bitšwago Ntwa ya Seattle? Lelokelelo ka moka la dilo tšeo go tshwenyegilwego ka tšona mabapi le tšhireletšego ya mešomo, ya tikologo le ya go hloka toka ga tša leago. Lega go le bjalo, ge go hlaloswa ka tsela e bonolo, bagwanti ba be ba boifa taba ya go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara—e lego mafelelo a gona bathong le polaneteng.

Dipoifo tša bona ga se tša fokotšega. Ga e sa le go tloga ka 1999, megwanto ya boipelaetšo yeo e lego malebana le taba ya go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara e oketšegile ka palo le ka bogolo. Mabakeng a mangwe, baetapele ba lefase ga bjale ba leka go swarela makgotla a bona mafelong a ka thokwana moo baipelaetši ba tlago go hwetša go le thata go šitiša ditaba tša bona.

Ke therešo gore ga se batho ka moka bao ba lebelelago go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara e le tšhošetšo. Le ge ba bangwe ba go bea molato ka gore ke gona go bakago mathata a lefase, ba bangwe ba go tšeela godimo e le tharollo ya bontši bja mathata a lefase. Ke therešo gore ngangišano ye e sa kgaotšego e ka bonagala e sa kgome maphelo a batho ba bantši ka go lebanya, bao ba bantši ba bona ba sa kwešišego gabotse seo go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara go se akaretšago. Eupša go sa šetšwe gore pono ya gago ke efe, go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara go šetše go go kgoma, le gona mohlomongwe go tla go kgoma ka tekanyo e kgolo kudu nakong e tlago.

Ge e le Gabotse go Dirwa ga Dilo Gore e be tša Lefase ka Bophara go Bolela’ng?

“Go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara” ke polelo yeo e šomišwago ke batho ba bangwe go hlalosa go holana ga kgonthe ga batho le dinaga moo go golago lefaseng ka bophara. Tshepedišo ye e tšwetše pele kudu nywageng e lesome e fetilego goba go feta moo, kudu-kudu ka baka la tšwelopele e kgolo ya thekinolotši. (Bona lepokisi le le lego go letlakala 21.) Mo nakong ye, dihlopha tša dinaga tšeo di lwantšhanago Ntweng ya Molomo go bonagala e le tšeo di nyakilego di hwelelela ka mo go feletšego, mapheko a tša kgwebo a fokotšegile, mebaraka e megolo ya lefase ya tša ditšhelete e ile ya kopana gomme ditshenyagalelo tša leeto di be di le tlase gape le mokgwa wa go sepela o bonolo.

Go kopanywa mo ga dilo mo go golago ga lefase ka bophara go tšweleditše lelokelelo le legolo la ditla-morago—go tša ditšhelete, tša bopolitiki, tša setšo le tša tikologo. Ka maswabi, tše dingwe tša ditla-morago tšeo ke tše mpe. Kgatišo ya Ditšhaba tše Kopanego ya  Human Development Report 1999 e hlalositše gore: “Maphelo a batho go dikologa lefase a swaragane ka mo go tseneletšego, ka mo go tiilego le ka mo go lebanyago go feta le ge e le neng pele. Se se bula dibaka tše dintši, gomme se nea matla a mafsa dilong tše dibotse le tše mpe tšeo di dirwago.” Go swana le dilo tše dintši tšeo di fihleletšwego ke batho, go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara go na le bobedi dibopego tšeo di thabišago le tšeo di sa thabišego.

Dikholofelo Bakeng sa Lefase Leo le Atlegilego Kudu

Mothopa-sefoka sa Nobel go tša boiphedišo Amartya Sen, o bolela gore go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara “go humišitše lefase go tša thutamahlale le tša setšo gape le go hola batho ba bantši ka tša boiphedišo.” Human Development Report 1999 ka mo go swanago e ile ya bontšha ntlha ya gore go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara “go nea dikgonagalo tše dikgolo bakeng sa go fediša bodiidi lekgolong la bo-21 la nywaga.” Lebaka la go ba le kholofelo mo go bjalo ke go oketšega mo gogolo ga katlego yeo go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara go e tlišitšego e le mafelelo a gona. Lapa leo le tlwaelegilego lefaseng lehono le na le ditseno tše di fetago tšeo le bilego le tšona nywageng e 50 e fetilego ka makga a mararo. *

Baseka-seki ba bangwe ba bona mohola o mongwe wa go kopanywa ga tša boiphedišo: Ba nagana gore go tla dira dinaga gore di gogele morago tabeng ya go ya ntweng. Thomas L. Friedman, ka pukung ya gagwe ya The Lexus and the Olive Tree o bolela gore go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara “go oketša dilo tšeo di kgothaletšago go se lwe le gona go oketša ditshenyagalelo tša go ya ntweng ka ditsela tše dintši go feta mehla le ge e le efe e fetilego historing ya mehleng yeno.”

Go tsenelana mo go oketšegago gare ga batho gape go na le kgonagalo ya go kaonefatša botee lefaseng ka bophara. Mekgatlo e mengwe ya ditshwanelo tša batho e ile ya kgona go diriša methopo ya Internet bakeng sa go tšwetša pele mediro ya yona ka katlego. Ka mohlala, kwano ya ditšhaba-tšhaba ya 1997 yeo e bego e thibela dithuthupi tše di epetšwego, e ile ya fihlelelwa bonyenyane ka go romela melaetša ka electronic bakeng sa go rulaganya dihlopha tšeo di fapa-fapanego tša batho tšeo di e thekgago lefaseng ka bophara. Mogato wo o akaretšago batho feela o ile wa godišwa e le “tsela e mpsha bakeng sa tshepedišo ya ditherišano ya ditšhaba-tšhaba le mebušo le baagi bao ba tlwaelegilego bao ba šomago gotee bakeng sa go swaragana le mathata a lefase ka bophara a thušo ya tlhakodišo ya batho.”

Go sa šetšwe mafelelo a ao a kgahlišago, batho ba bantši ba sa dutše ba boifa gore mafelelo a kotsi a go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara a tla feta mehola ya gona.

Dipoifo tša Lefase Leo le Aroganego Kudu

Mohlomongwe selo se segolo seo go tshwenyegwago ka sona mabapi le go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara ke tsela yeo go butšego legaga le legolo magareng ga batho bao ba nago le sa bona le bao ba se nago sa bona. Le ge go se na pelaelo gore mahumo a oketšegile lefaseng ka bophara, fela a kgobelane diatleng tša batho ba sego kae gotee le dinageng tše sego kae. Tekanyo ya tšhelete yeo batho ba 200 bao ba humilego ka go fetišiša lefaseng ba nago le yona ga bjale e feta mogolo o kopantšwego wa 40 lekgolong ya batho bao ba phelago polaneteng—e lego mo e ka bago batho ba dimilione tše dikete tše 2,4. Le ge megolo e dutše e oketšega dinageng tšeo di humilego, dinaga tše 80 tšeo di diilago ge e le gabotse di ile tša lebeletšana le go fokotšega ga tekanyo ya megolo nywageng e lesome e fetilego.

Selo se sengwe sa motheo seo go tshwenyegwago ka sona ke tikologo. Go dirwa ga dilo tša boiphedišo gore e be tša lefase ka bophara go tutueditšwe ke balaodi ba tša ditšhelete bao ba nago le kgahlego kudu mašokotšong go e na le tšhireletšegong ya polanete. Agus Purnomo yo e lego hlogo ya World Wide Fund for Nature kua Indonesia, o hlalosa bothata bjo ka gore: “Re lebelong leo le sa feto-fetogego la go kitimišana le tšwelopele. . . . Ke tshwenyegile ka gore lebakeng la nywaga e lesome, ka moka ga rena re tla ba re e-na le tsebo ka tikologo, eupša go tla be go se sa šetše selo.”

Batho le bona ba tshwenyega ka mešomo ya bona. Mešomo gotee le megolo e šetše e le tšeo di sa kgonthišetšwego, ka ge dilo tšeo di kopanyago lefase gotee le phadišano e tseneletšego di gapeletša dikhamphani go dira ditshepedišo tša tšona gore e be tše bonolo le tšeo di šomago kudu. Go thwala le go raka bašomi go ya ka dinyakwa tša mo nakong ye tša mmaraka ke mo go kwagalago bakeng sa khamphani yeo e tshwenyegilego ka go oketša dipoelo tša yona, eupša go tliša mathata a magolo maphelong a batho.

 Go dirwa ga mebaraka ya tša tšhelete gore e be ya lefase ka bophara go tlišitše lebaka le lengwe leo le dirago gore dilo di feto-fetoge. Babeeletši ba ditšhaba-tšhaba ba ka adimiša ditšhelete tše dintši dinageng tše sa hlabologago eupša ka morago ba ntšha ditšhelete tša bona ka mo go sa letelwago ge boemo bja tša ditšhelete bja naga bo bonagala bo mpefala. Go ntšhwa mo go bjalo mo gogolo ga ditšhelete go ka wetša dinaga tše dintši ka gare ga mathata a tša ditšhelete. Mathata a tša ditšhelete kua Asia Bohlabela ngwageng wa 1998 a ile a dira gore batho ba dimilione tše 13 ba lahlegelwe ke mešomo ya bona. Kua Indonesia, bašomi bao ba ilego ba kgona go dula mešomong ya bona ba ile ba bona megolo ya bona ya kgonthe e fokotšwa ka tekanyo ya 50 lekgolong.

Ka gona, ke mo go kwešišegago gore go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara go tšweletša dipoifo gotee le dikholofelo. Na o na le lebaka la go boifa go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara? Goba na o ka letela gore go dire gore bophelo bja gago e be bjo bo atlegago? Na go dirwa ga dilo gore e be tša lefase ka bophara go re neile lebaka la go ba le kholofelo ka bokamoso? Sehlogo sa rena se se latelago se tla ahla-ahla dipotšišo tše.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 19]

Tekanyo ya tšhelete ya batho ba 200 bao ba humilego ka go fetišiša lefaseng e feta mogolo o kopantšwego wa tekanyo ya 40 lekgolong ya baagi ba lefase

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 21]

THEKINOLOTŠI YEO E THEKGAGO GO DIRWA GA DILO GORE E BE TŠA LEFASE KA BOPHARA

Thekinolotši e fetotše mokgwa wa poledišano ka mo go feletšego ngwaga-someng o fetilego. Mokgwa wa go kgona go fihlelela batho le tsebišo—mo e nyakilego go ba gohle lefaseng—o fetogile o akgofilego, o bitšago tšhelete ya tlasana le o bonolo.

THELEBIŠENE Batho ba bantši lefaseng ga bjale ba kgona go diriša dithelebišene, gaešita le ge e ba ba se na yeo e lego ya bona. Ka 1995, go be go na le di-TV tše 235 bakeng sa batho ba 1 000 lefaseng ka bophara, e lego palo e nyakilego e ipoeleditše gabedi ya ka 1980. Sathalaete e nyenyane ya thelebišene e kgona go dira gore batho bao ba phelago mafelong a kgole ba hwetše dikgašo tšeo di tšwago lefaseng ka moka. Francis Fukuyama, moprofesara wa boiphedišo le tša bopolitiki o bontšha gore: “Lehono, ga go na naga yeo e ka ikgethollago methopong ya ditaba ya lefase ka bophara.”

INTERNET Go kgokaganywa badiriši ba bangwe ba bafsa ba 300 000 le Internet bekeng e nngwe le e nngwe. Ka 1999 go ile gwa akanyetšwa gore go be go lebeletšwe gore batho ba dimilione tše 700 ba be ba tla be ba kgokagantšwe le Internet ka ngwaga wa 2001. Mongwadi Thomas L. Friedman o hlalosa gore: “Mafelelo e bile gore ga go le ka mohla historing ya lefase moo batho ba bantši gakaakaa ba ilego ba kgona go tseba kudu ka maphelo a batho ba bangwe ba bantši gakaakaa, ditšweletšwa gotee le dikgopolo.”

MOGALA Di-cable tša fiber-optic le dikgokagano tša sathalaete di fokoditše ditshenyagalelo tša mogala ka tsela yeo e makatšago. Ditshenyagalelo tša mogala wo o tšerego metsotso e meraro go tšwa New York go ya London di theogile go tloga go R2 860 ka 1930 go ya go R4,00 ka 1999. Dikgokagano tšeo di se nago dithapo di dirile mogala wa go šikarwa gore e be selo seo se hwetšagalago gohle go swana le computer. Mafelelong a ngwaga wa 2002, go tla ba le tekanyo ya batho ba akanyetšwago go ba ba dikete tše milione bao ba šomišago megala ya go šikarwa, gomme ba bantši ba badiriši ba ba tla kgona go šomiša megala ya bona bakeng sa go ka tsena go Internet.

MICROCHIP Dithušo ka moka tšeo di lego ka mo godimo, tšeo di dulago di kaonefatšwa, di ithekgile ka di-microchip. Nywageng e 30 e fetilego, matla a go kgona go balela ka di-computer a di-microchip a ile a ipoeletša gabedi dikgweding tše dingwe le tše dingwe tše 18. Ga go le ka mohla moo tsebišo e ntši gakaakaa e ilego ya bolokwa lefelong le lenyenyane gakaakaa.

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 19]

Globes on pages 21, 23-26, and 29: NASA photo