Legohle le Bophelo di Thomile Bjang?

“Thutamahlale ka ntle le bodumedi e golofetše, bodumedi ka ntle le thutamahlale bo foufetše.”—Albert Einstein.

MEHLA ya rena ke mehla yeo dilo tše di makatšago di diregago ka tekanyo yeo e bego e sa tsebje pele. Dikutollo tše difsa go tšwa lefau-faung di gapeletša ditsebi tša dinaledi gore di hlahlobe lefsa dipono tša tšona mabapi le mathomo a legohle la rena. Batho ba bantši ba kgahlišwa ke cosmos gomme ba botšiša dipotšišo tša kgale tšeo di ilego tša rotošwa ke go ba gona ga rena go yona: Legohle le bophelo di bile gona bjang gomme ka baka la’ng?

Gaešita le ge re lebelela ka lehlakoreng le lengwe—ka gare ga rena—tlhaloso ya morago bjale ya tsebišo yeo e lego gona ka gare ga dikarolwana tša leabela tša motho e tsoša dipotšišo tše: Dibopego tše dintši kudu tša bophelo di hlodilwe bjang? Ke mang, ge e ba a le gona, yo a di hlodilego? Go raragana mo go phethegilego ga lenaneo la rena la dikarolwana tša leabela go ile gwa dira gore Mopresidente wa United States a bolele gore “re ithuta polelo yeo ka yona Modimo a hlodilego bophelo.” Yo mongwe wa bo-rathutamahlale ba bagolo yoo a tšerego karolo go baleng peakanyo ya dikarolwana tša leabela o ile a bolela ka boikokobetšo gore: “Re utollotše karolo e nyenyane ya puku ya rena ka noši ya lenaneo la tsebišo, yeo pele e bego e tsebja ke Modimo feela.” Eupša dipotšišo di sa dutše di tšwela pele—bophelo bo bile gona bjang gomme ka baka la’ng?

“Mafasetere a Mabedi”

Bo-rathutamahlale ba bangwe ba bolela gore tsela yeo legohle le šomago ka yona e ka hlaloswa ka tsheka-tsheko e leka-lekanego ka ntle le go nea bohlale bjo bo tšwago go Modimo sebaka. Eupša batho ba bantši go akaretša le bo-rathutamahlale, ga ba kgotsofatšwe ke pono yeo. Ba leka go kwešiša therešo ka go lebelela go bobedi thutamahlale le bodumedi. Ba nagana gore thutamahlale e ahla-ahla tsela yeo bophelo le cosmos di bilego gona ka yona, mola bodumedi bo ahla-ahla lebaka la go ba gona ga tšona.

Ge a hlalosa tsela ye, setsebi sa thutamahlale ya tlhago Freeman Dyson o itše: “Thutamahlale le bodumedi ke mafasetere a mabedi ao batho ba lebelelago ka ntle ka ona ge ba leka go kwešiša legohle le legolo leo le lego ka ntle.”

Mongwadi William Rees-Mogg o ile a šišinya ka gore: “Thutamahlale e ahla-ahla dilo tšeo di nago le tekanyo, bodumedi bo ahla-ahla dilo tšeo di sa lekanywego.” O itše: “Thutamahlale e ka se hlatsele goba go ganetša go ba gona ga Modimo, go swana le ge e ka se kgone go hlatsela goba go ganetša boitshwaro goba kgopolo le ge e le efe ya seo e lego se sebotse. Ga go na lebaka la tša thutamahlale bakeng sa go rata moagišani goba go hlompha bophelo bja motho . . . Go ngangišana ka gore ga go na selo seo se lego gona seo se ka se kego sa hlatselwa ka thutamahlale ke phošo ya bošilo kudu yeo e ka fedišago mo e ka bago dilo ka moka tšeo re bonago e le tša bohlokwa bophelong, e sego feela Modimo goba bohlale bja motho, eupša le lerato, theto le mmino.”

“Bodumedi” bja Thutamahlale

Dikgopolo tša bo-rathutamahlale gantši di bonagala di ithekgile dikgopolong tšeo di nyakago mohuta  o kgethegilego wa tumelo. Ka mohlala, ge go tliwa tabeng ya go thoma ga bophelo, bo-ratlhagelelo ba bantši ba kgomarela dikgopolo tšeo di nyakago tumelo “dithutong” tše itšego. Ditherešo di kopanywa le dikgopolo. Ge bo-rathutamahlale ba diriša matla a bona a go laola bakeng sa go tšweletša tumelo e sa kwagalego ya tlhagelelo, ge e le gabotse ba bolela gore: ‘Ga o ikarabele bakeng sa boitshwaro bja gago bjo bobotse ka gobane o upša o le setšweletšwa feela sa thutaphedi, thuto ya dikhemikhale le thutamahlale ya tša tlhago.’ Rathutaphedi Richard Dawkins o bolela gore legohleng ‘ga go na tlhamo, ga go na morero, ga go na bobe e bile ga go na botse, ga go na selo ge e se go se kgomege mo go se nago mohola.’

Go thekga ditumelo tše bjalo, bo-rathutamahlale ba bangwe ba kgetha go hlokomologa nyakišišo e tseneletšego ya bo-rathutamahlale ba bangwe bao ba ganetšago metheo ya boikgopolelo ka baka la dikgopolo-kakanywa tša bona mabapi le mathomo a bophelo. Le ge nkabe go be go fetile lebaka la nywaga e dimilione tše dikete, go bopega ka phošo ga dimolekule tšeo di raraganego tšeo di nyakegago bakeng sa go hlama sele e phelago le yeo e šomago go bontšhitšwe e le mo go sa kgonagalego go ya ka dipalo. * Ka gona, dikgopolo-kakanywa tšeo di sa fetogego mabapi le mathomo a bophelo tšeo di tšwelelago ka dipukung tše dintši di swanetše go lebelelwa e le tšeo di sa swanelago.

Tumelo ya gore bophelo bo thomilwe ke go itiragalela feela go nyaka tumelo e kgolo go feta go dumela tlholong. Setsebi sa dinaledi David Block o itše: “Motho yo a sa dumelego go Mmopi o tla swanela ke go ba le tumelo e kgolo go feta yo a dumelago go yena. Ka go tsebatša gore Modimo ga a gona, motho o bolela polelo e akaretšago yeo e se nago bohlatse bjo bo tiilego—kgopolo yeo e theilwego tumelong.”

Dikutollo tša thutamahlale di ka tsenya boemo bja kgopolo bja tlhompho go bo-rathutamahlale ba bangwe. Albert Einstein o dumetše ka gore: “O ka se hwetše le ge e le o tee gare ga bo-rathutamahlale bao ba hlalefilego kudu yo a se nago maikwelo a gagwe ka noši ka bodumedi. . . . Maikwelo a bodumedi a hlaloswa ka kgahlego e makatšago ka go dumelelana le molao wa tlhago, woo o utollago bohlale bja bophagamo mo e lego gore, ge go bapišwa le bohlale bjo bjalo, mekgwa ka moka ya thulaganyo ya go nagana le go dira dilo ya batho ke go ekišetša mo gonyenyane kudu ka mo go feletšego.” Lega go le bjalo, boemo bjo bja kgopolo bja tlhompho ga se gore bo dira gore bo-rathutamahlale ba dumele go Mmopi, Modimo yo e lego motho.

 Mellwane ya Thutamahlale

Ke mo go swanetšego go ba le tlhompho e swanetšego ya go hlompha tsebo ya tša thutamahlale le tšeo e di fihleletšego. Lega go le bjalo, ba bantši ba tla dumela gore le ge thutamahlale e akaretša tsela ya go ba le tsebo, ga se yona mothopo o nnoši wa tsebo. Morero wa thutamahlale ke go hlalosa ditiragalo lefaseng la tlhago le go thuša tabeng ya go araba kamoo ditiragalo tše di diregago ka gona.

Thutamahlale e re nea kwešišo yeo e tseneletšego mabapi le legohle la kgonthe, seo se bolelago gore dilo ka moka tšeo di ka bonwago. Eupša go sa šetšwe bokgole bjoo nyakišišo ya tša thutamahlale e ka bo fihlelelago, le ka mohla e ka se ke ya araba potšišo ya morero—lebaka leo ka lona legohle le bilego gona le mathomong.

Mongwadi Tom Utley o re: “Go na le dipotšišo tše dingwe tšeo bo-rathutamahlale ba ka se kgonego go di araba le ka mohla. E ka ba e le gore go thuthupa mo gogolo go diregile nywageng e dikete tše dimilione tše sekete e fetilego. Eupša ke ka baka la’ng go diregile? . . . Go tlile bjang gore dikarolwana di be gona le mathomong? Go be go e-na le eng moo pele?” Utley o phetha ka gore: “Go bonagala . . . gabotse go feta pele gore thutamahlale e ka se tsoge e kgotsofaditše tlhologelo ya batho ya go nyaka go tseba dikarabo.”

Tsebo ya tša thutamahlale yeo e hweditšwego ka go fagahlela go nyaka go tseba mo go bjalo, yeo le gatee e sa hlatselego go nyakega ga Modimo e le phošo, e kgonthišeditše feela gore lefase leo re phelago go lona ke leo le raraganego kudu, leo go lego thata go le kwešiša le leo le boifišago. Batho ba bantši bao ba naganago ba hwetša e le mo go kwagalago go phetha ka gore melao ya tlhago le go fetoga ga dikhemikhale gotee le DNA le mehuta-huta e makatšago ya diphedi ka moka di šupa go ba gona ga Mmopi. Bohlatse bja gore ga go na Mmopi ga bo gona.

‘Tumelo e na le Therešo’

Ge e ba go e-na le Mmopi yo a dirilego legohle, re ka se ke ra lebelela gore re mo kwešiše goba gona go kwešiša merero ya gagwe ka go diriša dithelesekopo, dimaekrosekopo goba didirišwa tše dingwe tša thutamahlale. Nagana ka mmopi wa letsopa le sebjana sa letsopa seo a se dirilego. Ga go na tsheka-tsheko le ge e le efe e tseneletšego ya sebjana sa letsopa ka bosona yeo e ka neago karabo ya lebaka leo ka lona se dirilwego. E le go hwetša karabo, re swanetše go botšiša mmopi wa sona ka boyena.

Rathutaphedi wa dimolekule Francis Collins o hlalosa kamoo tumelo le boemo bja moya di ka thušago go tlatša sekgoba seo thutamahlale e se tlogelago: “Nka se ke ka lebelela gore bodumedi e be sedirišwa seo se swanetšego bakeng sa go nea tatelelano ya dikarolwana tša leabela gomme ka mo go swanago ke be nka se ke ka lebelela thutamahlale gore e be tsela ya go hwetša tsebo ka matla ao a phagametšego a tlhago. Eupša mabapi le dipotšišo tše bohlokwa ka go fetišiša, tše bjalo ka ‘Ke ka baka la’ng re le gona?’ goba ‘Ke ka baka la’ng batho ba e-na le tlhologelo ya go ba le boemo bja moya?,’ ke hwetša thutamahlale e sa nee dikarabo tše di kgotsofatšago. Go bile le ditumela-khwele tše dintši ke moka ka morago tša timelela. Tumelo ga se ya timelela, e lego seo se bontšhago gore e na le therešo.”

Go Hlalosa Lebaka

Bodumedi bja therešo ge bo araba potšišo yeo e lego mabapi le lebaka gotee le go ahla-ahla morero wa bophelo, bo nea boemo bakeng sa ditekanyetšo, boitshwaro bjo bobotse le mekgwa ya setho gotee le tlhahlo bophelong. Rathutamahlale Allan Sandage o ile a e hlalosa ka tsela ye: “Ga ke ye pukung ya thutaphedi e le gore ke ithute kamoo ke swanetšego go phela ka gona.”

Dimilione tša batho go dikologa lefase ba nagana gore ba hweditše moo ba ka yago gona bakeng sa go ithuta kamoo ba swanetšego go phela ka gona. Ba bile ba nagana gore ba hweditše dikarabo tšeo di kgotsofatšago e le ka kgonthe mabapi le dipotšišo tše: Ke ka baka la’ng re le gona? Le gore, re ya kae? Dikarabo di gona. Eupša kae? Ka pukung ya kgale kudu e kgethwa le yeo e abjago ka bophara lefaseng, Beibele.

Beibele e re botša gore Modimo o lokišitše lefase ka mo go kgethegilego a le reretše batho. Jesaya 45:18 e bolela mabapi le lefase gore: ‘Modimo . . . a se le bope ya ba la lefêla, [eupša] a le dirêla xo dulwa ke batho.’ O hlamile lefase ka dilo tšohle tšeo batho ba bego ba tla di nyaka, e sego feela bakeng sa go phela eupša bakeng sa go thabela bophelo ka mo go tletšego.

Batho ba be ba neilwe bolaki lefaseng, “xore [ba le] lemê, [ba le] dišê.” (Genesi 2:15) Beibele gape e hlalosa gore tsebo le bohlale ke dimpho tšeo di tšwago go Modimo le gore re swanetše go bontšhana lerato le toka le ba bangwe. (Jobo 28:20, 25, 27; Daniele 2:20-23) Ka gona, batho ba ka hwetša morero le bohlokwa bophelong ge feela ba utolla le go amogela morero wa Modimo bakeng sa bona. *

Motho wa mehleng yeno yo a naganago a ka fenya bjang seo go bonagalago eka ke legaga magareng ga bohlale bja tša thutamahlale le tumelo ya bodumedi? Ke melao efe ya motheo e hlahlago yeo e ka thušago motho go fihlelela seo?

[Mengwalo ya ka tlase]

 [Lepokisi/Diswantšho go letlakala 7]

Seo se Bolelwago ke Bo-rathutamahlale ba Bangwe

Batho ba bangwe ba nagana gore bo-rathutamahlale ba bantši ba phema go bolela ka ditaba tša moya le tša thutatumelo ka ge e se bao ba sekametšego bodumeding goba ba sa kganyoge go tšea karolo ngangišanong ya thutamahlale malebana le bodumedi. Seo se hlalosa bo-rathutamahlale ba bangwe eupša e sego ka moka ga bona. Hlokomela seo bo-rathutamahlale ba ba latelago ba ilego ba se bolela.

“Legohle le bile le mathomo eupša seo bo-rathutamahlale ba sa kgonego go se hlalosa ke lebaka leo ka lona go lego bjalo. Karabo ke Modimo.” “Ke lebelela Beibele e le puku ya therešo le yeo e buduletšwego ke Modimo. Go swanetše go ba go e-na le yo bohlale yo a dirilego go raragana mo ga bophelo.”—Ken Tanaka, rathutafase wa dipolanete wa U.S. Geological Survey.

“Monga woo o lego gona magareng ga mehuta e fapa-fapanego ya tsebo (ya tša thutamahlale le ya tša bodumedi) ga se wa kgonthe. . . . Tsebo ka Mmopi le tsebo ka tlholo di tswalane kgaufsi.”—Enrique Hernández, monyakišiši le moprofesara kua Department of Physics and Theoretical Chemistry, National Autonomous University of Mexico.

“Ge re dutše re godiša tsebo ye ka moka [mabapi le dikarolwana tša motho tša leabela], e tla utolla go raragana le go ithekga ga diphedi tša mehuta ka moka ka tše dingwe. E tla šupa mathomo e le selo seo se tšweleditšwego ke Mmopi yo bohlale, e lego yo a bakago go ba gona.”—Duane T. Gish, e lego setsebi sa tshepedišo ya dikhemikhale ya mmele.

“Ga go na go se dumelelane magareng ga thutamahlale le bodumedi. Bobedi bja tšona di nyaka therešo e swanago. Thutamahlale e bontšha gore Modimo o gona.”—D.H.R. Barton yo e lego moprofesara wa thuto ya dikhemikhale kua Texas.

[Methopo]

NASA/U.S. Geological Survey

Photo: www.comstock.com

NASA and The Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

[Diswantšho go letlakala 5]

Na nyakišišo ya tša thutamahlale e ka kgona go hlalosa lebaka leo ka lona re lego mo?

[Mothopo]

Courtesy Arecibo Observatory/David Parker/Science Photo Library

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 6]

Stars on pages 2, 3, 5, and top of page 7: National Optical Astronomy Observatories