Ntwa e Telele Malebana le Bokgoba

“Se ke seo se bolelwago ke go ba lekgoba: go swarwa gampe gomme o go kgotlelele, go gapeletšwa ka bošoro gore o kgotlelele go swarwa gampe.”—Euripides, mongwadi wa ditiragatšo wa mo-Gerika wa lekgolong la bohlano la nywaga B.C.E.

BOKGOBA bo na le histori e telele le yeo gantši e lego e sa kgahlišego. Go tloga nakong ya ditšhaba tša pele kua Egipita le Mesopotamia, dinaga tše matla kudu di ile tša dira dinaga tše di fokolago tše di agišanego le tšona mathopša. Ka go rialo go ile gwa thongwa go ngwalwa e nngwe ya dinonwane tšeo di kwešago bohloko kudu tša go hloka toka ga batho.

Ngwaga-keteng wa bobedi B.C.E., Egipita e ile ya dira setšhaba ka moka sa batho ba e ka bago ba dimilione tše mmalwa makgoba. (Ekisodo 1:13, 14; 12:37) Ge Gerika e be e buša Mediterranean, malapa a mantši a ba-Gerika a be a e-na le bonyenyane lekgoba le tee—go fo swana le ge lapa le le tlwaelegilego dinageng tše dingwe lehono le ka ba le koloi e tee. Radifilosofi wa mo-Gerika Aristotle o ile a lokafatša mokgwa wo ka go bolela gore batho ba arotšwe ka dihlopha tše pedi e lego sa marena le sa makgoba, gomme ba sa pele ke bona ba nago le tshwanelo ya go laola, mola ba sa mafelelo ba belegetšwe feela go kwa.

Ba-Roma ba ile ba bolelela bokgoba go feta kamoo go ilego gwa dira ba-Gerika ka gona. Mehleng ya moapostola Paulo, mohlomongwe seripa-gare sa baagi ba motse wa Roma—mohlomongwe batho ba dikete tše makgolo—e be e le makgoba. Go bonagala Mmušo wa Roma o ile wa swanelwa ke gore o hwetše makgoba a milione ngwageng o mongwe le o mongwe bakeng sa go aga dimonyumente, go šoma meepong, go lema mašemo le go šoma nywakong ya bahumi. * Bao ba thopilwego ntweng ba be ba dirišwa ka mo go tlwaelegilego bjalo ka makgoba, ka gona go nyaka mo go sa kgotsofatšwego ga Roma makgoba a oketšegilego go swanetše go ba e be e le tlhohleletšo e matla go mmušiši gore a tšwele pele a e-lwa.

 Le ge bokgoba bo ile bja fokotšega ka tsela e itšego ka morago ga go wa ga Mmušo wa Roma, mokgwa wo o ile wa tšwela pele. Go ya ka Puku ya Domesday (1086 C.E.) makgoba a be a bopa 10 lekgolong ya bašomi ba Engelane ya mehleng ya magareng. Makgoba a be a sa dutše a hwetšwa ka go thopša. Lentšu la Seisemane “slave” le tšwa go lentšu “Slav,” ka ge batho ba ma-Slavic ba be ba bopa karolo e kgolo ya baagi ba makgoba kua Yuropa nywageng ya pele ya Mehleng ya Magareng.

Lega go le bjalo, ga e sa le go tloga mehleng ya Kriste ga go na kontinente yeo e ilego ya tlaišwa ke ditlhaselo tša kgwebo ya makgoba go swana le Afrika. Le pele ga mehla ya Jesu, ba-Egipita ba kgale ba be ba gweba ka makgoba a ma-Ethiopia. Lebakeng la nywaga e ka bago 1 250, ma-Afrika ao a akanyetšwago go dimilione tše 18 a ile a išwa Yuropa le Bohlabela bja Magareng e le go kgotsofatša go nyakega ga makgoba mafelong ao. Ka go dirwa ga dinaga tša Amerika dikoloni go thoma ngwaga-kgolong wa bo-16, mmaraka o mofsa wa makgoba o ile wa bulega gomme kgwebo ya makgoba go phatša Atlantic kapejana e ile ya fetoga kgwebo e nago le tšhelete e ntši kudu lefaseng. Bo-radihistori ba akanyetša gore magareng ga 1650 le 1850, go ile gwa tšewa makgoba a ka godimo ga dimilione tše 12 Afrika. * A mantši a ile a rekišwa mebarakeng ya makgoba.

Dintwa Malebana le Bokgoba

Go theoša le makgolo a nywaga, batho ka o tee ka o tee gotee le ditšhaba ba ile ba lwa bakeng sa go itokolla bokgobeng. Ngwaga-kgolong wa pele ga mehla ya Kriste, Spartacus o ile a etelela pele bahlabani ba 70 000 ba makgoba a Roma go yo lwa ntwa yeo e ilego ya folotša ya go lwela tokologo. Phetogelo ya makgoba a ma-Haiti mo e ka bago nywaga-kgolong e mebedi e fetilego, e ile ya atlega kudu gomme ya feleletša ka go hlongwa ga mmušo o ikemetšego ka 1804.

Ee, bokgoba bo ile bja tšwela pele ka nako e telele kudu kua United States. Go be go e-na le makgoba ao a ilego a lwa ka matla bakeng sa go itokolla le go  lokolla baratiwa ba ona. Le gona go be go e-na le batho bao ba bego ba lokologile bao ba ilego ba lwa go tšwa pelong malebana le bokgoba ka go bolelela go fedišwa ga bjona goba ka go thuša makgoba ao a tšhabilego. Lega go le bjalo, bo ile bja tšwela pele go ba go fihla mafelelong a lekgolo la bo-19 la nywaga moo mokgwa wo mafelelong o ilego wa iletšwa nageng ka moka. Lega go le bjalo, go thwe’ng ka lehono?

Na Dintwa tše e Bile tša Lefeela?

Universal Declaration of Human Rights e bolela gore: “Ga go na motho yo a ka swarwago bokgobeng goba bohlankeng; bokgoba le kgwebo ya makgoba di tla thibelwa ka dibopego tša tšona ka moka.” Pakane yeo e ilego ya tsebatšwa ka phišego ka 1948, ka kgonthe ke e kgolo. Batho ba bantši ba dipelo tšeo di ratago ba gafile nako ya bona, matla le dithušo bakeng sa go fihlelela pakane yeo. Lega go le bjalo, katlego ga e hwetšwe gabonolo.

Bjalo ka ge sehlogo se se fetilego se bontšha gore, batho ba dimilione ba sa dutše ba šomela lefeela maemong a boifišago gomme ba bantši ba bona ba rekilwe goba go rekišwa ba sa rate. Go sa šetšwe maiteko a mabotse a go fediša bokgoba—le go saenwa ga dikopano tša ditšhaba-tšhaba bakeng sa gore bo iletšwe—tokologo ya kgonthe bakeng sa bohle e sa dutše e le pakane yeo go lego thata go e fihlelela. Boemo bja tša boiphedišo bja lefase ka bophara bo dirile gore kgwebo ya makgoba ya ka sephiring e be yeo e tlišago tšhelete e ntši kudu. Ka mo go fapanego, go bonagala bokgoba bo tiiša taolo ya bjona dikarolong tša batho. Na boemo bjo ke bjoo bo hlokago kholofelo? Anke re boneng.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Diswantšho go letlakala 20, 21]

Bao ba tlišitšwego ka dikepe tša makgoba go tšwa Afrika (ka mo godimo) nakong e fetilego ka mo go tlwaelegilego ba be ba rekišwa mebarakeng ya ma-Amerika ya makgoba

[Methopo]

Godo-Foto

Archivo General de las Indias