AIDS e a Aparetša Afrika

“Re lebeletšane le boemo bjo kotsi kudu bja mehleng yeno.”

MANTŠU ao a Stephen Lewis, e lego motseta yo a kgethegilego wa United Nations bakeng sa HIV/AIDS Afrika, a bontšha go tshwenyega ga batho ba bantši mabapi le boemo bja AIDS dinageng tša Afrika ya ka Borwa bja Sahara.

Go akaretšwa dilo tše dintši tabeng ya go aparetša ga twatši ya HIV. AIDS le yona e gakaditše mathata a mangwe. Maemo ao a apareditšego dinageng tše dingwe tša Afrika le dikarolong tše dingwe tša lefase moo AIDS e aparetšago gantši a tswalanywa le tše di latelago.

Boitshwaro. Ka ge go kopana ka tša botona le botshadi e le mokgwa o mogolo wa go fetetša twatši ya HIV, go hlokega ga ditekanyetšo tša boitshwaro tšeo di kwagalago  go molaleng gore go godiša go aparetša ga bolwetši. Lega go le bjalo, ba bantši ba nagana gore go kgothaletša go se be le dikopano tša botona le botshadi bathong bao ba sa nyalanago ga se mo go šomago. Francois Dufour o ngwala ka go The Star, e lego kuranta ya Johannesburg, Afrika Borwa, gore: “Go fo lemoša bafsa gore ba se ke ba ba le dikopano tša botona le botshadi go ka se atlege. Letšatši le letšatši ba bona diswantšho tša tša botona le botshadi tša kamoo ba swanetšego go lebelelega ka gona le kamoo ba swanetšego go itshwara ka gona.”

Tsheka-tsheko ye go bonagala e kgonthišetšwa ke boitshwaro bja bafsa. Ka mohlala, nyakišišo nageng e nngwe e bontšhitše gore mo e ka bago tee-tharong ya bafsa ba nywaga ya magareng ga 12 le 17 ba bile le dikopano tša botona le botshadi.

Go kata go hlalositšwe e le boemo bja tšhoganetšo bja naga Afrika Borwa. Pego ya ditaba kuranteng ya Citizen ya Johannesburg e boletše gore “go atile kudu moo e lego gore go feta kotsi le ge e le efe ya tša maphelo yeo basadi ba naga ye ba nago le yona, ka mo go swanago le go bana ba yona ka mo go tšwelago pele.” Sehlogo sona seo se boletše gore: “Go katwa ga bana go ipoeleditše gabedi mehleng ya morago bjale . . . Go bonagala ditiro tše di dirwa ka baka la go kgomarela nonwane ya gore motho yo a nago le twatši ya HIV yo a katago kgarebe o tla fola.”

Malwetši ao a fetetšwago ka dikopano tša botona le botshadi. Go na le tekanyo e kgolo kudu ya malwetši ao tikologong. South African Medical Journal e boletše gore: “Go ba gona ga malwetši ao a fetetšwago ka dikopano tša botona le botshadi go oketša kotsi ya  go fetelwa ke mohuta wa twatši ya HIV-1 ka makga a ipoeleditšego ga 2 go ya go 5.”

Bodiidi. Dinaga tše dintši Afrika di katana le bodiidi, gomme se se baka boemo bjo bo swanetšego bakeng sa go aparetša ga AIDS. Dilo tšeo di ka lebelelwago e le tša motheo dinageng tšeo di hlabologilego ga di gona dinageng tše dintši tšeo di hlabologago. Dihlopha tše dikgolo tša batho ga di na mohlagase gomme ga di kgone go hwetša meetse ao a hlwekilego. Metseng e mentši ya magaeng ga go na ditsela tšeo di lekanego goba di no se be gona. Badudi ba bantši ba tlaišwa ke phepo-mpe goba ba na le meago ya tša kalafo yeo e sego kae.

AIDS e na le mafelelo a mabe kgwebong le intasetering. Ge bašomi ba bantši ba le gare ba fetelwa, dikhamphani tša meepo di lebeletšana le mafelelo a tšweletšo yeo e theogilego. Dikhamphani tše dingwe di naganišiša ka ditsela tša go diriša metšhene bakeng sa mediro e itšego e le gore di kgone go thiba sekgoba sa go lahlegelwa ke bašomi. Go akanyeditšwe gore moepong o mongwe wa platinum ngwageng wa 2000, palo ya bao ba swerwego ke AIDS gare ga bašomi e be e nyakile e ipoeleditše gabedi, gomme mo e ka bago 26 lekgolong ya bašomi e be e fetetšwe ke twatši.

Mafelelo a nyamišago a AIDS ke palo e kgolo ya bana bao ba fetogago ditšhiwana ge batswadi ba bona ba bolawa ke bolwetši. Go tlaleletša go lahlegelweng ke batswadi le tšhireletšego ya tša ditšhelete, bana ba ba swanelwa ke go kgotlelela leswao le lebe leo le kgomareditšwego AIDS. Ditho tša ba leloko goba dihlopha tša batho gantši ke tšeo di diilago kudu go ka nea thušo goba ke tšeo di sa ikemišetšago go dira bjalo. Ditšhiwana tše dintši di tlogela sekolo. Tše dingwe di retologela modirong wa go gweba ka mmele gomme ka go dira bjalo di oketša go aparela ga bolwetši. Dinaga tše dintši di na le mananeo a hlomilwego a mmušo goba a batho bakeng sa go nea thušo go ditšhiwana tše.

Go hloka tsebo. Palo e kgolo ya bao ba fetetšwego ke twatši ya HIV ga e tsebe seo. Ba bantši ga ba nyake go dirwa diteko ka baka la leswao le lebe leo le kgomareditšwego bolwetši bjo. Kuranta e lokolotšwego ya Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo le Lenaneo le le Tlemagantšwego la Ditšhaba tše Kopanego la HIV/AIDS (UNAIDS) e boletše gore: “Batho bao ba nago goba bao ba gononelwago gore ba na le twatši ya HIV ba ka tingwa kalafo mafelong a tša tlhokomelo ya tša maphelo, ba tingwa dintlo le mošomo, ba širogwa ke bagwera ba bona le bao ba šomago le bona, ba ganetšwa go hwetša tefelo e feletšego ya tša phemelo goba ba ganetšwa go tsena dinageng dišele.” Ba bangwe ba ile ba ba ba bolawa ge go utollwa gore ba na le twatši ya HIV.

Setšo. Ditšong tše dintši tša Afrika, basadi gantši ga ba boemong bja go ka botšiša balekane ba bona ka dikopano tša botona le botshadi tša ka ntle ga lenyalo, go gana go ba le dikopano tša botona le botshadi le bona goba go šišinya mekgwa e šireletšegilego ya tša kopano ya botona le botshadi. Ditumelo tša setšo gantši di bonagatša go hloka tsebo le go gana therešo ya  go ba gona ga AIDS. Ka mohlala, bolwetši bo ka pharwa boloing gomme gwa tsongwa thušo dingakeng tša ditaola.

Mafelo a hlaelelago a tša kalafo. Mafelo ao e dutšego e le a manyenyane a tša kalafo a ile a lefišwa motšhelo o montši kudu ka baka la AIDS. Dipetlele tše pedi tše dikgolo di bega gore ka godimo ga seripa-gare sa balwetši bao ba alafšago ba ba robetšego sepetlele ba na le twatši ya HIV. Molaodi yo mogolo wa tša kalafo go se sengwe sa dipetlele tša KwaZulu-Natal o boletše gore diphapoši tša gagwe tša bookelong di šoma ka palo ya tekanyo ya 140 lekgolong. Ka dinako tše dingwe balwetši ba babedi ba swanelwa ke go robala bolaong bjo tee gomme wa boraro o tla robala lebatong ka tlase ga bjona!—South African Medical Journal.

Le ge boemo Afrika e le bjo bo nyamišago, dipontšho di bontšha gore bo ka befela pele. Peter Piot wa UNAIDS o boletše gore: “Re sa dutše re le mathomong a leuba.”

Go molaleng gore dinageng tše dingwe go dirwa maiteko a go lwantšha bolwetši. Le gona e le lekga la pele, ka June 2001 Lekgotla-kakaretšo la Ditšhaba tše Kopanego le ile la swara seboka se se kgethegilego bakeng sa go ahla-ahla HIV/AIDS. Na maiteko a batho a tla atlega? Na go bolaya mo go tšwelago pele ga AIDS go tla thibelwa neng la mafelelo?

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 5]

Seokobatši Sa Aids E Lego Nevirapine Le Tlalelo Ya Afrika Borwa

Nevirapine ke’ng? Go ya ka mongwadi wa ditaba Nicole Itano, ke “seokobatši sa go lwantšha twatši ya mohuta wa RNA seo diteko di bontšhitšego gore se ka kgona go fokotša ka tekanyo ya seripa-gare kgonagalo ya gore AIDS e fetišetšwe [go tloga go mma] go ya ngwaneng wa gagwe.” Khamphani ya Jeremane ya diokobatši e ile ya ithapela go se abela Afrika Borwa ka ntle le tefo lebakeng la nywaga e mehlano e tlago. Lega go le bjalo, ka August 2001, mmušo o be o se wa hlwa o amogela mpho yeo. Bothata ke’ng?

Afrika Borwa e na le batho ba dimilione tše 4,7 bao ba fetetšwego ke twatši ya HIV, go feta naga le ge e le efe e nngwe lefaseng. The Economist ya London e begile ka February 2002 gore Mopresidente Thabo Mbeki wa Afrika Borwa “o belaela pono yeo e amogelwago ka bophara ya gore twatši ya HIV e baka AIDS” gomme “o gononelwa ditshenyagalelo, go šireletšega le go šoma gabotse ga diokobatši tša go lwantšha AIDS. Ga se a di thibela, eupša dingaka tša Afrika Borwa ga di kgothaletšwe go di diriša.” Ke ka baka la’ng se e le lebaka le legolo la go tshwenyega? Ka gobane bana ba dikete ba belegwa ba e-na le twatši ya HIV ngwageng o mongwe le o mongwe Afrika Borwa gomme 25 lekgolong ya basadi ba baimana e na le twatši.

Ka baka la go thulana mo ga dipono, molato wa tša molao o ile wa išwa dikgorong tša tsheko bakeng sa go gapeletša mmušo gore o abe nevirapine. Kgoro ya Tsheko ya Molao-theo ya Afrika Borwa e ile ya ntšha pono ya yona ka April 2002. Go ya ka Ravi Nessman, ge a ngwala ka go The Washington Post, kgoro e phethile ka gore “mmušo o swanetše go dira gore seokobatši se hwetšagale mafelong a tša kalafo ao a kgonago go se aba.” Le ge mmušo wa Afrika Borwa o be o dutše o aba seokobatši mafelong a 18 a boitekelo nageng ka bophara, go thwe molao wo o mofsa o neile kholofelo go basadi ka moka ba baimana bao ba nago le twatši ya HIV nageng.

 [Lepokisi/Seswantšho go letlakala 6]

Twatši Ya Maano E Hlalefetša Sele

Tšea lebakanyana o le lefaseng la human immunodeficiency virus (HIV [twatši e fokodišago tshepedišo ya mmele ya go lwantšha malwetši]). Rathutamahlale o itše: “Ka morago ga nywaga e mentši kudu ya go lebeledišiša dikarolwana tša twatši ka maekrosekopo wa electron, ga se ka kgaotša go makatšwa le go kgahlwa ke go nepagala le go raragana ga tlhamo mo go lego selong se sengwe se senyenyane kudu.”

Twatši ke e nyenyane go paketheria, yeo yona e lego e nyenyane go sele e tlwaelegilego ya motho. Go ya ka puku e nngwe, twatši ya HIV ke e nyenyane kudu moo e lego gore “[dikarolwana tša twatši ya HIV] tše dimilione tše 230 di ka lekana godimo ga khutlo yeo e lego mafelelong a lefoko le.” Twatši e ka se kgone go ikatiša ka ntle le ge e ka tsena seleng yeo e ka e amogelago gomme ya thoma go laola methopo ya kabo ya sele.

Ge twatši ya HIV e hlasela mmele wa motho, e swanelwa ke go katana le mašole a mantši ao a lego tshepedišong ya mmele ya go lwantšha malwetši. * Tshepedišo ya tša go iphemela yeo e bopšago ke disele tše ditšhweu tša madi e tšweletšwa ka gare ga moko wa marapo. Disele tše ditšhweu tša madi di akaretša mehuta e mebedi e megolo ya di-lymphocyte, yeo e tsebjago e le disele tša mohuta wa T le disele tša mohuta wa B. Disele tše dingwe tše ditšhweu tša madi di bitšwa di-phagocyte goba “diji tša disele.”

Magoro a fapa-fapanego a disele tša mohuta wa T a na le mešomo e sa swanego yeo a e abetšwego. Tšeo di bitšwago disele tša mohuta wa T tša bathuši di bapala karolo e kgolo taolong ya tša bohlabani. Disele tša mohuta wa T tša bathuši di thuša tabeng ya go hlaola bahlasedi ba šele le go ntšha ditaelo bakeng sa go tšweletšwa ga disele tšeo di hlaselago le go fediša lenaba. Ge e hlasela, twatši ya HIV e hlasela ka mo go kgethegilego disele tše tša mohuta wa T tša bathuši. Disele tša mohuta wa T tšeo di bolayago di hlohleletšwa gore di fediše disele tša mmele tšeo di hlasetšwego. Disele tša mohuta wa B di tšweletša dilwantšha-malwetši tšeo di dirišwago ntweng ya go lwantšha malwetši.

Ntwa ya Maano

Twatši ya HIV e bewa legorong la retrovirus. Thulaganyo ya tša leabela ya twatši ya HIV e ka sebopego sa RNA (ribonucleic acid) gomme e sego DNA (deoxyribonucleic acid). Twatši ya HIV e wela sehlotswaneng sa ditwatši tša retro tšeo di tsebjago e le di-lentivirus ka gobane e ka khuta lebaka le letelele pele ditšhupo tše dikgolo tša bolwetši di ka bonagala.

Ge twatši ya HIV e šetše e kgonne go tsena ka gare ga sele yeo e e amogelago, e kgona go diriša mokgwa woo sele e šomago ka gona bakeng sa go phetha morero wa yona. E “rulaganya lefsa” DNA ya sele bakeng sa go tšweletša ditwatši tše dintši tša HIV. Eupša pele ga ge e ka dira se, twatši ya HIV e swanetše go diriša “leleme” le le fapanego. E swanetše go fetolela RNA ya yona go DNA e le gore e kgone go balwa le go kwešišwa ke tshepedišo ya sele yeo e e amogetšego. Bakeng sa go dira se, twatši ya HIV e diriša enzyme ya ditwatši yeo e bitšwago reverse transcriptase. Ge nako e dutše e e-ya, sele e a hwa, ka morago ga go thoma ka go tšweletša dikarolwana tše difsa tše dikete tša twatši ya HIV. Dikarolwana tše tšeo di sa tšwago go tšweletšwa di fetetša disele tše dingwe.

Ge palo ya disele tša mohuta wa T e šetše e theogile kudu, mašole a mangwe a ka hlasela mmele ka ntle le go boifa go hlaselwa. Mmele o hlaselwa ke mehuta ka moka ya malwetši le malwetši a go fetela. Motho yo a fetetšwego o mogatong wa go swarwa ke AIDS yeo e feletšego. Twatši ya HIV e atlegile tabeng ya go golofatša tshepedišo ka moka ya mmele ya go lwantšha malwetši.

Ye ke tlhaloso e nolofaditšwego. Go swanetšwe go gopolwa gore go na le mo gontši moo banyakišiši ba sa go tsebego, bobedi ka tshepedišo ya mmele ya go lwantšha malwetši le mabapi le kamoo twatši ya HIV e šomago ka gona.

Mo e nyakilego go ba lebaka la nywaga-some e mebedi, twatši ye e nyenyane e ile ya dira gore banyakišiši bao ba etelelago pele ba tša kalafo lefaseng ka moka ba diriše matla a bona a monagano le a mmele, e lego seo se ilego sa feleletša ka ditshenyagalelo tše di phagamego tša tša ditšhelete. Ka baka leo, go ithutilwe mo gontši mabapi le twatši ya HIV. Dr. Sherwin B. Nuland yo e lego mmui, o ile a hlalosa nywageng e fetilego gore: “Tekanyo ya tsebišo yeo e . . . kgobokeditšwego mabapi le twatši e fokodišago tshepedišo ya mmele ya go lwantšha malwetši gotee le kgatelopele yeo e dirilwego tabeng ya go aga tsela ya go iphemela malebana le ditlhaselo tša yona ke yeo e makatšago e le ka kgonthe.”

Lega go le bjalo, go bolaya ga AIDS ka mo go tšwelago pele go tšwela pele ka lebelo le le tšhošago.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Seswantšho]

Twatši ya HIV e hlasela di-“lymphocyte” tša tshepedišo ya mmele ya go lwantšha malwetši le go di rulaganya lefsa bakeng sa go tšweletša twatši ya HIV

[Mothopo]

CDC, Atlanta, Ga.

[Seswantšho go letlakala 7]

Bafsa ba dikete ba kgomarela ditekanyetšo tša Beibele