Dika Tšeo di Bonagalago tša Histori e Kgahlišago ya Siria

BAPALA

Dika Tšeo di Bonagalago tša Histori e Kgahlišago ya Siria

E BE e le go a mangwe a magahlano a ditsela a lefaseng la bogologolo—e lego lefelo leo go lona ditsela tšeo go bego go sepela melokeloke tše di tlogago Mediterranean go ya China le go tloga Egipita go ya Anatolia di kilego tša gahlana gona. Madira a Akkad, Babele, Egipita, Peresia, Gerika le Roma a ile a phatša gona. Nywaga-kgolo ka morago, ma-Turkey le Bahlabani ba Bodumedi ba ile ba phatša go yona. Mehleng ya lehono, madira ao a tšwago Fora le Brithania a ile a lwela go e buša.

Lehono karolo ya tikologo yeo e sa dutše e bitšwa ka leina leo e bego e tsebja ka lona nywageng e dikete e fetilego—e lego Siria. Le ge tikologo yeo e bile le diphetogo tše dintši, go sa dutše go e-na le dika tša histori tšeo di hwetšwago go yona. Ke naga yeo barutwana ba Beibele ba e kgahlegelago ka mo go kgethegilego, ka ge Siria e ile ya tšea karolo historing ya Beibele.

Damaseko—Motse wa Bogologolo

Anke re tšee ka mohlala, Damaseko, e lego motse-mošate wa Siria. Go thwe ke o mongwe wa metse ya kgale-kgale lefaseng woo o ilego wa dulwa ka mo go tšwelago pele ga e sa le o thewa. Ka ge e le patogeng ya moloke-loke wa dithaba tša Anti-Lebanon, gomme e selaganywa ke Noka ya Barada, ka nywaga-kgolo e mentši Damaseko e bile lefelo le le lapološago le le lego magomong a Leganata le legolo la Siria leo yo mongwe le yo mongwe a ratago go le bona. Go ka direga gore mopatriareka Aborahama o ile a phatša motseng wo ge a be a lebile ka borwa go ya Kanana. Le gona o ile a amogela Eleasara, ‘monna wa Damaseko,’ ka ngwakong wa gagwe e le mohlanka wa gagwe.—Genesi 15:2.

Mo e nyakilego go ba nywaga e sekete ka morago, dikgoši tša Siria tša motse wa Tsoba di ile tša lwantšha kgoši ya pele ya Isiraele, e lego Saulo. (1 Samuele 14:47) Kgoši ya bobedi ya Isiraele, e lego Dafida, le yona e ile ya lwa le dikgoši tša motse wa Arama (e lego leina la Sehebere bakeng sa Siria), ya di fenya, gomme ya ‘bea bakgoma ba Siria ya Damaseko.’ (2 Samuele 8:3-8) Ka go rialo Isiraele le Siria di ile tša fetoga manaba ka nako e telele.—1 Dikxoši 11:23-25.

Lekgolong la pele la nywaga C.E., go bonagala bonaba magareng ga ba-Siria le ba-Juda bo ile bja fokotšega. Gape go be go e-na le disinagoge tše dintši tša ba-Juda kua Damaseko ka nako yeo. Mo gongwe o ka ba o gopola gore Saulo (yo ka morago e ilego ya ba Paulo) wa Tareso o be a le tseleng ya go tloga Jerusalema go ya Damaseko ge a be a sokologela Bokristeng.—Ditiro 9:1-8.

Damaseko ya mehleng yeno ga e-na bohlatse bja go phatša ga Aborahama lefelong le goba phenyo ya Dafida. Eupša go na le mašaledi a motse wa bogologolo wa Roma gotee le tsela e kgolo yeo e phatšago motse wa kgale yeo e sepelago ka tsela ya kgale ya Via Recta (Mokgotha wa go Loka) ya Roma. Anania o ile a hwetša Saulo ntlong yeo e bego e le setarateng se, ka morago ga go sokologela ga Saulo Bokristeng ka tsela ya mohlolo ka ntlenyana ga Damaseko. (Ditiro 9:10-19) Le ge setarata se lehono e le se se fapanego kudu le kamoo se bego se le ka gona mehleng ya Roma, ke gona mo moo moapostola Paulo a ilego a thoma mošomo wa gagwe o mogolo. Mokgotha wa go Loka o felela kgorong ya Bab-Sharqi ya Roma. Maboto a motse ao go agilwego dintlo godimo ga ona, a re thuša go kwešiša kamoo Paulo a ilego a kgona go ngwega ka go theošwa ka seroto ka go ntšhwa ka lešoba leo le bego le le lebotong.—Ditiro 9:23-25; 2 Ba-Korinthe 11:32, 33.

Palmyra—Lefelo le Lapološago la Histori

Mo e ka bago leeto la diiri tše tharo ka koloi go leba ka leboa-bohlabela la Damaseko go na le lefelo la boepi bja marope leo le lemogegago e lego: Palmyra, yeo e bitšwago Thadimoro ka Beibeleng. (2 Koronika 8:4) Ka ge le le bogareng bja tsela magareng ga Lewatle la Mediterranean le Noka ya Eforate, lefelo le le lapološago le nošetšwa ke didiba tša ka tlase ga mobu tšeo di tšwelelago mo go tšwa dithabeng go ya ka leboa. Tsela ya bogologolo ya kgwebo magareng ga Mesopotamia le dinaga tša ka bodikela e be e bapile le Naga e Nonnego (Fertile Crescent) gomme ka go rialo e e-ya ka leboa-boa la Palmyra. Lega go le bjalo, lekgolong la pele la nywaga B.C.E., go teka-teka ga maemo a tša dipolitiki ka leboa go ile gwa dira gore tsela e kgaoletšago yeo e lego ka borwa e be e ratwago kudu. Ka baka leo Palmyra e ile ya thoma go atlega kudu.

Ka ge e be e dirišwa ke Roma e le tšhireletšo dikarolong tša ka ntle tše di lego ka bohlabela tša mmušo wa yona, Palmyra e ile ya kopanywa le profense ya Roma e lego Siria, eupša mafelelong e ile ya phatlalatšwa e le motse wo o ikemetšego. Ditempele tše dikgolo, meago ya seka-sediko e kgahlišago, dipafo le lefelo la dipontšho di be di agile setarateng se se kgahlišago se se arotšwego ka dikarolo tše di lekanago. Mathudi a mathokong ka bobedi a setarata a be a adilwe bakeng sa batho bao ba sepelago ka maoto, eupša setarata se segolo ka bosona se be se tlogetšwe se sa alwa bakeng sa go nolofatša leeto la meloke-loke ya dikamela yeo e bego e phatša moo. Meloke-loke ya dikamela yeo e bego e sepela tseleng ya kgwebo magareng ga China le India ka Bohlabela le dinageng tša Gerika le Roma ka Bodikela di be di ema kua Palmyra. Moo bao ba bego ba sepela ka dikamela ba be ba gapeletšwa go lefa metšhelo yeo e lefišwago bakeng sa silika, dinoko le dithoto tše dingwe tšeo ba bego ba di rwele.

Nakong ya katlego ya yona e kgolo lekgolong la boraro la nywaga C.E., Palmyra e be e-na le baagi ba ka bago 200 000. E bile nakong ye moo Kgošigadi ya gona Zenobia yo a ratago maemo a ilego a lwa le Roma gomme mafelelong a fenywa ka 272 C.E. Ka tsela ye, Zenobia ka go se tsebe o ile a phethagatša karolo ya boporofeta bjo bo bego bo ngwadilwe ke moporofeta Daniele nywageng e ka bago 800 pele ga moo. * (Daniele, kgaolo 11) Ka morago ga go fenywa ga Zenobia, Palmyra e ile ya tšwela pele e le gona ka lebakanyana e le lefelo la ntwa la Mmušo wa Roma, eupša le ka mohla ga se ya ka ya boelwa ke matla le letago tšeo e bego e e-na le tšona.

Go Tshelela Eforate

Go ya ka leboa-bohlabela go phatša leganateng ka morago ga leeto la diiri tše tharo ka koloi go na le toropo ya Dayr az Zawr, moo Noka e kgolo ya Eforate e ka bonwago gona. Moela wo wa meetse wa histori o thoma dithabeng tša Anatolia (Asian Turkey) ya ka bohlabela, e tepogela ganyenyane ka Siria ka godingwana ga leboa la Karakemisi, gomme e elelela go ya ka borwa-bohlabela go phatša Siria e tsena ka Iraq. Kgaufsinyana le mollwane wa Iraq go na le mašaledi a metse e mebedi ya bogologolo ya Siria.

Monabong wa dikhilomithara tše 100 go ya borwa-bohlabela, mothinyeng wa Noka ya Eforate, go na le marope a motse wa sebo wa bogologolo wa Dura-Europos. Monabong o mongwe wa dikhilomithara tše 25 go ya ka borwa-bohlabela go na le lefelo la Mari. E kile ya ba motse o atlegilego wa tša kgwebo, gomme wa senywa ke Kgoši Hammurabi wa Babele lekgolong la bo-18 la nywaga B.C.E. Dipolokelong tša dipego tša yona tša ka mošate go ile gwa utollwa matlapa a letsopa ao a ngwadilwego a ka bago 15 000—e lego dingwalwa tšeo di utolotšego tsebišo e ntši mabapi le histori.

Nakong ya ge madira a Hammurabi a be a senya motse woo, a ile a phušola maboto a ka godimo gomme seo sa dira gore diphapoši tša ka tlase di tlale ka ditena le mobu. Se se ile sa feleletša ka go šireletšwa ga diswantšho tša wona tša mabotong, dihlwa-dieme, dilo tšeo di bopilwego ka ceramic le dilo tše dingwe tše dintši tša bokgabo go fihlela ge sehlopha sa baepi ba marope sa Mafora se utolla lefelo le ka 1933. Dilo tše di ka bonwa dimusiamong tša Damaseko le Aleppo gotee le kua Louvre, yeo e lego Paris.

Metse ya Bogologolo ya ka Leboa-bodikela bja Siria

Go latela noka ya Eforate ka leboa-bodikela go lebiša motho Aleppo (Haleb). Aleppo, ka go swana le Damaseko, e ipolela e le o mongwe wa metse ya bogologolo yeo e ilego ya dulwa ka mo go tšwelago pele lefaseng. Mebaraka ya Aleppo goba mafelo a kgwebo ao a ageleditšwego, e gare ga dilo tšeo di bogegago kudu kua Bohlabela bja Magareng.

Ka borwa bja Aleppo go na le Tell Mardikh, e lego lefelo la motse-mogolo wa bogologolo wa Ebla. Ebla e be e le motse o matla wa tša kgwebo wo o ilego wa laola karolo ya ka leboa ya Siria go ya bofelong bja karolo ya bobedi ya ngwaga-kete wa boraro B.C.E. Go epša ga lefelo leo go ile gwa utolla mašaledi a tempele yeo e bego e neetšwe modimogadi wa Babele e lego Ishtar. Se sengwe seo se ilego sa utollwa e bile mošate wo diphapoši tša polokelo ya wona ya dipego di bego di e-na le matlapa a letsopa a fetago 17 000. Dilo tša bokgabo tše di tšwago Ebla di ka bonwa musiamong wa Idlib, e lego torotswana e lego bokgole bja dikhilomithara tše 25 go tloga lefelong leo.

Ka borwa tseleng ya Damaseko go na le Hama, yeo ka Beibeleng e bitšwago Hamathi. (Numeri 13:21) Noka ya Orontes e sepela ka tsela ya manyoke-nyoke go phatša Hama, e lego yeo e dirago gore e be o mongwe wa metse e kgahlišago kudu ya Siria. Ke moka go latela Ras Shamra, e lego lefelo leo motse wa bogologolo wa Ugarit o bego o le go lona. Nywaga-keteng wa bobedi le wa boraro B.C.E., Ugarit e be e le boema-kepe bjo bo atlegago bja tša kgwebo bjo bo bego bo nweletše borapeding bja Baali le Dagoni. Ga e sa le go tloga ka 1929, baepi ba marope ba Mafora ba ile ba epolla matlapa a mantši a letsopa gotee le di-bronze tše di ngwadilwego tšeo di ilego tša utolla mo gontši mabapi le go goboga ga borapedi bja Baali. Se se re thuša go kwešiša gakaone lebaka leo ka lona Modimo a ilego a ahlolela ba-Kanana bao ba bego ba rapela Baali gore ba fedišwe.—Doiteronomio 7:1-4.

Ee, go Siria ya mehleng yeno, motho o sa dutše a ka bona dika tšeo di bonagalago tša histori e kgahlišago.

[Mongwalo wa ka tlase]

^ ser. 12 Bona sehlogo se se rego “Mohumagadi wa Moriri o Moso wa Leganateng la Siria,” tokollong ya Morokami ya January 15, 1999, yeo e gatišitšwego ke Dihlatse tša Jehofa.

[Mmapa go letlakala 28, 29]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

LEWATLE LA MEDITERRANEAN

․․ Mellwane yeo e bego e lwelwa

EGIPITA

ISIRAELE

JORODANE

LIBANONI

SIRIA

DAMASEKO

Barada

Orontes

Hama (Hamathi)

Ugarit (Ras Shamra)

Ebla (Tell Mardikh)

Aleppo (Haleb)

Karakemisi (Jerablus)

Eforate

Zenobia

Dayr az Zawr

Dura-Europos

Mari

Palmyra (Thadimoro)

IRAQ

TURKEY

[Diswantšho go letlakala 28]

Damaseko (ka tlase) le Mokgotha wa go Loka (ka godimo)

[Seswantšho go letlakala 29]

Magae a sebopego sa diphago tša dinose

[Seswantšho go letlakala 29]

Ugarit

[Seswantšho go letlakala 29]

Hama