Dilo Tšeo Masea a di Nyakago le Tšeo a di Ratago

GO TLOGA go belegweng ga lona, lesea leo le sa tšwago go belegwa le nyaka tlhokomelo e lerato, go akaretša go phophola ka boleta le go kgomana ka letlalo. Dingaka tše dingwe tša kalafo di dumela gore diiri tša pele tše 12 ka morago ga pelego ke tša bohlokwa kudu. Di bolela gore seo mma le ngwana ba se nyakago le seo ba se ratago kudu kapejana ka morago ga pelego “ga se go robala goba dijo, eupša ke go phopholana ka boleta le go gokarelana gaešita le go lebelelana le go theetšana.” *

Ke ga tlhago gore batswadi ba nyake go swara, go gokarela ka borutho le go phophola lesea la bona. Ke moka, lesea le gomarela batswadi ba lona ka go ikwa le šireletšegile gomme le arabela tlhokomelong ya bona. Matla a tlemagano ye a tiile kudu mo e lego gore batswadi ba ka ikgafela go hlokomela lesea ba sa lape.

Ka lehlakoreng le lengwe, ka ntle le go ba le tlemagano e lerato le batswadi ba lona, lesea le ka thoma go fokola e le ka kgonthe gomme la hwa. Ka baka leo, dingaka tše dingwe di dumela gore go bohlokwa gore ngwana a newe mmagwe gatee-tee ka morago ga go belegwa. Di šišinya gore bonyenyane metsotso e 30 go ya go e 60 ya go kgomana ga mathomo e swanetše go newa motswadi le lesea.

Gaešita le ge batho ba bantši ba gatelela taba ya tlemagano, go kgomana ga mathomo go ka ba thata goba gaešita le go se kgonege dipetleleng tše dingwe. Gantši masea ao a sa tšwago go belegwa a aroganywa le bo-mmago wona ka baka la kotsi ya gore lesea le ka fetelwa ke malwetši. Lega go le bjalo, bohlatse bjo bongwe bo bontšha gore ge e le gabotse tekanyo ya malwetši a bolayago e ka theoga ge masea a ka dula le bo-mmago wona. Ka baka leo, dipetlele tše dintši ka mo go oketšegago di dumelela mma le ngwana go ba le nako e oketšegilego ya go kgomana.

 Go Tshwenyega ka Tlemagano

Bo-mma ba bangwe ga ba be le maikwelo a tseneletšego ka bana ba bona ge ba ba bona la mathomo. Ka baka leo ba ipotšiša gore, ‘Na ke tla ba le bothata bja go bopa tlemagano?’ Ke therešo gore ga se bo-mma ka moka bao ba ikwago ba rata bana ba bona ge ba sa thoma go ba bona. Lega go le bjalo, ga go na lebaka la go tšhoga.

Gaešita le ge go ba ga mma le maikwelo a tseneletšego ka lesea go ka diega, go ka gola ka mo go tletšego nakong e latelago. Mma yo mongwe yo a nago le phihlelo o bolela gore: “Ga go na boemo bja pelego bjo bo bontšhago gore o tla atlegiša goba go senya tswalano ya gago le ngwana wa gago.” Lega go le bjalo, ge e ba o le moimana e bile o tshwenyegile, e ka ba gabohlale go boledišana e sa le pele le ngaka ya gago e belegišago basadi. Hlalosa dikganyogo tša gago gabotse mabapi le gore o nyaka go tšea nako e kaakang o e-na le lesea la gago.

“Bolela le Nna!”

Go bonagala go e-ba le dinako tše itšego tšeo ka tšona masea a arabelago ka mo go kgethegilego dilong tše itšego tšeo di a tutuetšago. Dinako tše bjalo di a fela ka morago ga lebaka le itšego. Ka mohlala, bjoko bja ngwana yo monyenyane bo kgona go swara leleme gabonolo, gaešita le maleme a fetago letee. Eupša go bonagala nako ya go kgona go ithuta leleme e thoma go fela mo e ka bago ngwageng wa bohlano.

Ka morago ga gore ngwana a fihle ngwageng wa bo-12 go ya go wa bo-14, go ithuta leleme e ka ba tlhohlo e kgolo. Go ya ka ngaka ya malwetši a bana yeo e lego setsebi sa tshepedišo ya megala-tšhika e lego Peter Huttenlocher, yeo ke nako ye “palo le tekanyo ya di-synapse dikarolong tša bjoko tša polelo di theogago.” Go molaleng gore nywaga e mmalwa ya mathomo ya bophelo ke nako e bohlokwa bakeng sa go kgona go bolela leleme!

Masea a fihlelela bjang modiro wa go ithuta go bolela, woo e lego o bohlokwa bakeng sa go gola ga ona monaganong? A kgona se kudu-kudu ka go kwa ge batswadi ba boledišana le ona. Masea ka mo go kgethegilego a arabela tutuetšong ya batho. Barry Arons wa Massachusetts Institute of Technology o re: “Lesea . . . le ekiša lentšu la mmago lona.” Lega go le bjalo, se se kgahlišago ke gore bana ga ba ekiše medumo ka moka. Go etša ge Arons a bolela, lesea “ga le theetše medumo e tswinyago yeo e diregago sammaletee nakong ya ge mma a bolela.”

Batswadi ba ditlogo tša ditšo tše di fapa-fapanego ba bolela le bana ba bona ba diriša polelo ya go thelela ka tsela e swanago. Ge motswadi a bolela ka tsela e lerato, lebelo leo ka lona pelo ya ngwana e bethago le a oketšega. Go dumelwa gore se se thuša go akgofiša kgokagano magareng ga mantšu le dilo tšeo a di bontšhago. Le sa bolele ka molomo, go ba bjalo ka ge eka lesea le re go mmago lona: “Bolela le Nna!”

“Ntebelele!”

Go lemogilwe gore ngwageng wa mathomo goba go feta moo, lesea le thoma go ba le kgokagano ya maikwelo le motho yo a le hlokomelago, yoo gantši e lego mmago lona. Ge le ikwa le šireletšegile tlemaganong ye, lesea le tlwaelana gakaone le ba bangwe go feta bana bao ba sa thabelego tšhireletšego ya tlemagano ya bona le batswadi. Go dumelwa gore tlemagano e bjalo le mmago lona e swanetše go ba e šetše e le gona ge ngwana a e-na le nywaga e meraro.

Go ka direga’ng ge e ba ngwana a hlokomologwa nakong ye e bohlokwa ya ge monagano wa gagwe o kgona go amogela gabonolo kudu ditutuetšo tša ka ntle? Martha Farrell Erickson yo a ilego a latišiša kgolo ya bo-mma ba 267 le bana ba bona ka nywaga ya ka godimo ga e 20, o bolela kgopolo ye: “Go hlokomologa go ka fo fokodiša le go senya matla a ngwana ganyenyane-ganyenyane go ba go fihla ge [ngwana] a e-na le kganyogo e nyenyane ya go tlwaelana le ba bangwe goba go tlwaelana le lefase.”

Boitekong bja go leka go bontšha pono ya gagwe mabapi le mafelelo a kotsi a go hlokomologwa maikwelong, Dr. Bruce Perry wa Sepetlele sa Bana sa Texas o re: “Ge o be o ka nkgopela go tšea lesea la  dikgwedi tše tshela gomme wa re ke kgethe magareng ga go roba lerapo le lengwe le le lengwe mmeleng wa lona goba go le hlokomologa maikwelong ka dikgwedi tše pedi, ke nagana gore lesea le be le tla ba le le boemong bjo bokaone ge o be o ka roba lerapo le lengwe le le lengwe mmeleng wa lona.” Ka baka la’ng? Go ya ka pono ya Perry, “marapo a ka fola, eupša ge ngwana a ka lahlegelwa ke dikgwedi tše pedi tša tutuetšo e bohlokwa bjokong, o tla dula a e-na le bjoko bjo bo raraganego.” Ga se bohle bao ba dumelago gore tshenyo e bjalo ga e lokišege. Lega go le bjalo, dinyakišišo tša tša thutamahlale di bontšha gore tikologo e humišago maikwelong e bohlokwa bakeng sa monagano wa lesea.

Puku ya Infants e re: “Ka boripana, [masea] a ikemišeditše go rata le go ratwa.” Ge lesea le lla, gantši le ba le kgopela motswadi wa lona gore: “Ntebelele!” Go bohlokwa gore batswadi ba arabele ka tsela e botho. Ka go kgokagana ka tsela e bjalo, ngwana o thoma go lemoga gore o kgona go dira gore dinyakwa tša gagwe di tsebje ke ba bangwe. O ithuta go aga tswalano ya bogwera le ba bangwe.

‘Na Nka se Senye Ngwana?’

Mohlomongwe o ka botšiša gore: ‘Na nka se senye ngwana ge nka arabela sellong se sengwe le se sengwe sa gagwe?’ Mohlomongwe. Dipono mabapi le potšišo ye di fapana kudu. Ka ge ngwana yo mongwe le yo mongwe e le yo a fapanego, ka kakaretšo batswadi ba swanetše go bona gore ba ka mo swara ka tsela efe e kaone. Lega go le bjalo, nyakišišo ya morago bjale e bontšha gore ge lesea leo le sa tšwago go belegwa le swerwe ke tlala, le sa iketla goba le nyamile, ditshepedišo tša lona tša go arabela kgateletšegong di lokolla dihomoune tša kgateletšego. Le bontšha go se iketle ga lona ka go lla. Go thwe ge motswadi a arabela le go kgotsofatša dinyakwa tša lesea, o thoma go bjala tshepedišo ya disele ka bjokong bja lesea yeo e le thušago gore le ikhomotše. Gape go ya ka Dr. Megan Gunnar, ngwana yo a ilego a hwetša tlhokomelo ya go šetšwa o tšweletša dihomoune tše dinyenyane tša kgateletšego tša cortisol. Le gona gaešita le ge a ka nyama, o kgaotša karabelo ya kgateletšego kapejana.

Erickson o re: “Ge e le gabotse, bana bao go lla ga bona go ilego gwa elwa hloko kapejana le ka mo go tšwelago pele, kudu-kudu dikgweding tše tshela go ya go tše seswai tša mathomo tša bophelo, ga ba lle kudu go swana le bana bao ba ilego ba tlogelwa gore ba lle ba sa elwe hloko.” E bile go bohlokwa go dira gore ditsela tša gago tša go arabela di se swane. Ge e ba o arabela ka tsela e swanago boemong bjo bongwe le bjo bongwe, go swana le go le nea dijo goba go le kuka, le ka senyega e le ka kgonthe. Ka dinako tše dingwe, go arabela sellong sa lona ka go bolela selo se itšego e ka ba mo go lekanego. Goba go batamela kgaufsi le lesea le go bolela ka boleta ka tsebeng ya lona go ka šoma. Ka lehlakoreng le lengwe, go fo swara mokokotlo wa lona goba mpa ka seatla sa gago e ka ba feela seo se nyakegago.

 “Go lla ke mošomo wa ngwana.” Ye ke polelwana ya kua Bohlabela. Go lla ke tsela e kgolo ya ngwana ya go bolela seo a se nyakago. O be o tla ikwa bjang ge o be o ka hlokomologwa nako le nako ge o kgopela selo se itšego? Ka gona, ngwana wa gago yo a sa kgonego go itirela dilo ka ntle le mohlokomedi, o be a ka ikwa bjang ge e ba a be a tshedišwa mahlo ka mehla ge a hlologetšwe go bontšhwa tlhokomelo? Lega go le bjalo, ke mang yo a swanetšego go arabela sellong sa gagwe?

Ke Mang yo a Swanetšego go Hlokomela Ngwana?

Go balwa ga batho ga morago bjale kua United States go utolotše gore 54 lekgolong ya bana go tloga go belegweng go fihla nakong ya ge ba e-na le nywaga e seswai goba e senyane, ka mehla ba hwetša mohuta o itšego wa tlhokomelo ya bana go batho ba bangwe go e na le batswadi ba bona. Malapa a mantši a ka nyaka megolo e mebedi e le gore a fihlelele dinyakwa tša ona. Le gona bo-mma ba bantši ba tšea nako ya go khutša nakong ya go belega, ya lebaka la dibeke tše mmalwa goba dikgwedi ge go kgonega, bakeng sa go hlokomela masea a bona. Eupša ke mang yo a tlago go hlokomela ngwana ka morago ga moo?

Ke therešo gore ga go na melao e thata yeo e swanetšego go laola diphetho tše bjalo. Lega go le bjalo, ke mo gobotse go gopola gore ngwana o sa dutše a ka hlaselega gabonolo nakong ye e bohlokwa ya bophelo bja gagwe. Batswadi ka bobedi ba swanetše go ela hloko taba ye ka mo go tseneletšego ba le gotee. Ge ba dira phetho mabapi le seo ba tlago go se dira, ba swanetše go nagana ka kelohloko dilo tše dingwe tšeo go ka kgethwago go tšona.

Dr. Joseph Zanga wa American Academy of Pediatrics o re: “Go thoma go ba molaleng kudu gore go dumelela mananeo a maemo a godimo a go hlokomela bana a godiša bana ba rena ga go tšee legato la nako yeo bana ba e nyakago go bo-tatago bona le go bo-mmago bona.” Ditsebi tše dingwe di ile tša bontšha go tshwenyega ka gore masea a lego mafelong a tlhokomelo ya bana ga a kgone go tlwaelana le mohlokomedi go ya kamoo a nyakago ka gona.

Ka baka la go lemoga dinyakwa tše bohlokwa tša bana ba bona, bo-mma ba bangwe bao ba šomago ba ile ba phetha ka gore ba tla dula gae go e na le gore motho yo mongwe a hlokomele dinyakwa tša maikwelo tša bana ba bona. Mosadi yo mongwe o boletše gore: “Ke šegofaditšwe ka kgotsofalo yeo ke dumelago e le ka kgonthe gore ga go na mošomo le ge e le ofe o mongwe woo o bego o ka mpha yona.” Ke therešo gore dikgateletšo tša boiphedišo di šitiša bo-mma ba bantši go dira dikgetho tše bjalo. Batswadi ba bantši ga ba na boikgethelo ge e se go diriša mafelo a tlhokomelo ya bana, ka gona ba dira boiteko bjo bogolwanyane bja go nea bana ba bona tlhokomelo le lerato ge ba e-na le bona. Ka mo go swanago, batswadi ba bantši bao ba se nago balekane ga ba na boikgethelo tabeng ye gomme ba dira maiteko a kgethegilego a go godiša bana ba bona—gomme ba ba le mafelelo a mabotse.

Go ba motswadi e ka ba modiro o kgahlišago le o tletšego lethabo. Lega go le bjalo, ke modiro o hlohlago le o nyakago mo gontši. O ka atlega bjang?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 22]

Bana Bao ba Homotšego

Dingaka tše dingwe kua Japane di bolela gore go na le koketšego palong ya bana bao ba sa llego goba go myemyela. Satoshi Yanagisawa yo e lego ngaka ya malwetši a bana o ba bitša bana bao ba homotšego. Ke ka baka la’ng bana ba kgaotša go bontšha maikwelo a bona? Dingaka tše dingwe di dumela gore boemo bjo bo tšwelela ka gobane bana ba tingwa go ba le kgokagano le batswadi. Boemo bjo bo bitšwa go se kgone go itirela mo go sa phemegego. Kgopolo e nngwe e šišinya gore ge go nyakega ga poledišano go hlokomologwa ka mehla goba go lebelelwa ka kgopolo e fošagetšego, lesea le ka feleletša ka go kgaotša go leka gape.

Dr. Bruce Perry yoo e lego molaodi wa tša kalafo ya malwetši a monagano kua Sepetleleng sa Bana sa Texas, o šišinya gore ge e ba ngwana a sa newe dilo tše di mo tutuetšago ka nako e swanetšego, karolo ya bjoko bja gagwe yeo e mo dirago gore a be le kwelobohloko e ka no se gole. Maemong ao go ona ngwana a hlokomologwago maikwelong ka mo go feteletšego, bokgoni bja gagwe bja go bontšha kwelobohloko bo ka lahlegela sa ruri. Dr. Perry o dumela gore maemong a mangwe go dirišwa gampe ga dilo le bošoro bja nywageng ya mahlalagading di ka tswalanywa le diphihlelo tše bjalo tša mathomo tša bophelo.

[Seswantšho go letlakala 23]

Tlemagano magareng ga motswadi le lesea e tšwela pele e tia ge ba dutše ba boledišana