Diphoofolo—Mpho e Tšwago go Modimo

NA O kile wa etela serapa sa diphoofolo goba disorokisi? Na o ile wa kganyoga go swara goba go phophola ka boleta e nngwe ya diphoofolo tše dibotse—mohlomongwe tau e kgolo goba nkwe e kgolo ya Siberia? O ka ba o ile wa thabišwa kudu ke go bona motlwaetši goba mohlokomedi wa diphoofolo a dira bjalo. Ka kgonthe, nywageng e ka bago 2 000 e fetilego mongwadi wa Beibele o ile a re: “Diphôôfôlô, le dinonyana, le dixaxabi, le tša lewatleng, ka mo di bopilwexo ka xôna di a thapišwa, di bile di thapišitšwe [ka matla a motho ao a bopilwego a e-na le ona, PK].”—Jakobo 3:7.

Diphoofolo tša mehuta ka moka di arabela ge di bontšhwa tlhokomelo e lerato le ge dinyakwa tša tšona di elwa hloko. E ka ba mo go thabišago e le ka kgonthe go bona di tlwaelana le batho bao ba di kgahlegelago bao ba di tlwaeditšego. Mongwadi wa mo-Roma e lego Pliny yo a ngwadilego ka nako yeo e nyakilego e swana le yeo mongwadi wa Beibele Jakobo a ngwadilego ka yona, o boletše ka go thapiša ditlou, ditau, dinkwe, dintšhu, dikwena, dinoga gaešita le dihlapi.

Ge e le gabotse, go thapiša diphoofolo moo di feleletšago e le diruiwa go thomile dinakong tša kgale kudu. Nako e telele pele ga ge Jakobo le Pliny ba ka ngwala, ba-Egipita ba be ba šetše ba thapišitše diphoofolo tša lešoka gomme ba di dirile diruiwa. Diphoofolo tše dintši tšeo lehono o ka di hwetšago serapeng sa diphoofolo di ka hwetšwa gape le ka gae dinageng tše dingwe.

Tswalano ya Kgale le Batho

Beibele, e lego pego ya kgale ya histori ya batho e bega gore motho wa pele e lego Adama o ile a rea diphoofolo maina. Beibele e re: “Lentšu le motho a tl’o xo bitša se se phelaxo ka lôna, e bê lôna leina la sôna. Diruiwa ka moka, le ’nonyana tša xodimo, le tšohle diphôôfôlô tša naxa, motho ó di reetše maina.” (Genesi 2:19, 20) Go molaleng gore Adama o ile a tlwaelana gabotse le diphoofolo e le gore a di ree maina ka mo go swanetšego. Eupša o be a sa nyake go šireletšwa—gaešita le diphoofolong tša lešoka. Di be di le khutšong le yena gomme o swanetše go ba a ile a thabišwa kudu gakaakang ke go ba kgaufsi le tšona!

Modimo o ile a rweša Adama gotee le mosadi wa gagwe Efa boikarabelo bja go hlokomela diphoofolo. Go ya ka morero wa Modimo bjalo ka ge o hlalositšwe ka Beibeleng, batho ba be ba reretšwe gore ba “bušê dihlapi  tša lewatlê le ’nonyana tša xodimo, le diruiwa, le lefase ka moka, le dixaxabi ka moka tse di xaxabaxo lefaseng.”—Genesi 1:26.

Tswalano ya Kgaufsi Yeo e Swarelelago

Ge batho ba buša diphoofolo ka tsela e swanetšego, mafelelo e ka ba a kgotsofatšago kudu. Phoofolo yeo e ratwago e ka lebelelwa e le mogwera yo bohlokwa, gaešita le go ba setho sa lapa. Ntlha ya gore se e be e le sa therešo nywageng e dikete e fetilego e bonagala pegong ya Beibele mabapi le “kwanyana e tee ya thsatšana” ya monna wa modiidi. Moporofeta Nathane o ile a botša Kgoši Dafida ka kwana, a bolela mabapi le monna wa modiidi gore: “[Kwana] ya e ja boxôbyana bya xaxwe, ya nwa ka senwêlô sa xaxwe, ya rôbala difarong tša xaxwe. A e dira byalo ka e ke ké ngwananyana wa xaxwe.” (Mongwalo o sekamego ke wa rena.) —2 Samuele 12:1-3.

Batho ba bantši lehono ba kwešiša lebaka leo ka lona phoofolo e ka bago mogwera yo a rategago, bjalo ka setho sa lapa. Ela hloko lapa leo le dulago kua Harare, e lego motse-mošate wa Zimbabwe. Batswadi ba ile ba rekela yo mongwe le yo mongwe wa bana ba bona mpša yeo e bego e tla ba bjalo ka mogwera. Ge yo mongwe wa bašemane yo a bego a e-na le nywaga e seswai ka nako yeo a be a sepela le mpša ya gagwe, noga e nago le mpholo ya mokopa e ile ya wa godimo ga mohlare e wela pele ga gagwe go sa letelwa. Mokopa o ile wa hlasela, eupša ka ponyo ya leihlo mpša e ile ya tsena ditaba gare gomme ya phološa bophelo bja ngwana. Na o ka nagana ka tsela yeo mpša yeo e bego e le ya bohlokwa ka gona ka lapeng?

Difoa di tšea dimpša tšeo di tlwaeleditšwego go di thuša e le tša bohlokwa kudu. Mosadi yo mongwe o laodiša ka gore: “Ge Twinkie e e-kwa tšhipi ya kua mojako, e a batamela gomme e nkgwatha mo leotong le go ntlhahla go ya mojakong wa ka pele. Ka mo go swanago, ge Twinkie e e-kwa sešupanako sa onto se lla, e kitimela go nna gomme ke a e latela. Twinkie e ile ya tlwaetšwa go goga tlhokomelo ya-ka nakong ya ge go e-na le muši goba mokgoši wa go lemoša ka mollo le gore e robale bakeng sa go bontšha gore go ka no direga kotsi.”

Se se lemogwago ka mo go kgethegilego ke tswalano e holago magareng ga difofu le dimpša tša tšona tše di di hlahlago. Motlwaetši wa dimpša tša go hlahla difofu le mongwadi wa The Eyes That Lead e lego Michael Tucker, o dumela gore mpša yeo e hlahlago e ka bulela sefofu dibaka tše difsa, ya se nea “tokologo, go ikemela, go sepe-sepela le segwera.” Ke therešo gore gantši tswalano magareng ga dimpša tše bjalo le beng ba tšona ke selo se se thabišago seo se ka bogelwago!

Boemo ke bjo bo swanago le ka bao ba golofetšego ka ditsela tše dingwe gomme ba e-na le mpša yeo e sepelago le bona. Mpša ya mosadi yo a dirišago setulo sa digole e ile ya rutwa go topa mogala ge o lla le go tlotša setempe sa poso ka mare! Mpša e nngwe e arabela ditaelong tše 120, gaešita le go tšea ditšhitswana tša dijo le diphuthelwana dišelofong tša lebenkele. Mong wa yona yo a golofetšego o diriša sedirišwa sa elektroniki seo se nago le lebone leo le kgonago go boneša dilo tšeo a di nyakago gomme mpša ya gagwe e mo tlišetša tšona.

Diruiwa di hola le batšofadi ka mo go swanago. Ngaka ya diphoofolo e boletše gore diphoofolo tšeo e lego diruiwa, go akaretša dimpša, “di dira gore bophelo bo be le morero gaešita le go ba le seo bo se bolelago nakong ya ge setšhaba se se na taba le batšofadi.” The Toronto Star e begile gore: “Diphoofolo tšeo di gweranego le batho di dira gore kgateletšego ya bona e fokotšege, maeto a go ya ngakeng a fokotšege gaešita le go ba dira gore ba ikwe ba le kaone ka morago ga ditlhaselo tša bolwetši bja pelo.”

The New Encyclopædia Britannica e bolela ka mo go kgahlišago gore: “Go hlokomela diruiwa go tšweletša sebaka sa go ruta bana gore e le gore motho a tle a thabele ditokelo tše oketšegilego o swanetše go bontšha gore o kgona go rwala boikarabelo gotee le go ba ruta se sengwe ka dikopano tša botona le botshadi. Go se go ye kae ba di bona ge  di e-ba le dikopano tša botona le botshadi, gomme gwa latelwa ke dilo tše bjalo ka dinako tša go gampa le mathata a fapa-fapanego ao a akaretšwago go tswalweng le go hlokomelweng ga diruiwa tše dinyenyane.”

Go Ineela Diruiweng

Potego e sa kwanantšhego e lemogegago ya diphoofolo ge e le gabotse e dira gore batho ba bangwe ba be le lerato le matla diruiweng tša bona go feta leo ba nago le lona dithong tša malapa a bona. Ditabeng tša tlhalo, go hlokomela seruiwa ka dinako tše dingwe go lebelelwa e le karolo ya tumelelano yeo e fihleletšwego tabeng ya go lwela dithoto. Le gona batho ba ile ba akaretša diruiwa lengwalong la bona la go aba dithoto e le majabohwa a lehumo le legolo.

Ga go makatše ge dikgwebo tše di tswalanago le go hlokomelwa ga diruiwa di boelwa gakaakaa lehono! Go na le dipuku le dimakasine tšeo di neago keletšo mabapi le taba e nngwe le e nngwe yeo e tswalanago le diruiwa. Dikgwebo di nea selo le ge e le sefe seo beng ba diruiwa ba se nyakago ka go lemoga gore batho ba bangwe bao e lego beng ba diruiwa ba ikemišeditše go nea diruiwa tša bona matsaka a feteletšego.

Ka mohlala, motho a ka etela dingaka tšeo e lego ditsebi tše dikgolo tšeo di alafago mehuta ka moka ya malwetši a diruiwa. Go na le dingaka tša monagano tša diruiwa tšeo di tlago go go nea seokobatši seo se dirišetšwago go thibela goba go fokotša kgateletšego ya seruiwa. Go oketša moo, go na le bo-ramolao ba diruiwa le baboleledi ba tša phemelo gotee le ditirelo tša go hlwekiša le go beakanya gaešita le mafelo a tlwaetšo. Go swarwa dipoloko bakeng sa diruiwa. Le gona go dirwa ditokišetšo bakeng sa go tšweletša ka tsela yeo e sego ya tlhago seruiwa seo se swanago tlwaa le seo se hwilego—ee, tše ka moka di dirwa ka tšhelete e ntši kudu!

Go molaleng gore diruiwa di ratwa gohle. Ka pukung ya gagwe e bitšwago The Animal Attraction, Dr. Jonica Newby o phetha ka gore: “Ge mpša e re kitimela, e tswikinya mosela wa yona le go re latswa bjalo ka ge eka go boa ga rena gae e be e le selo se se di phalago tšohle seo se e diragaletšego letšatši ka moka, go bonagala e le mo go swanetšego go bitša tiragalo e bjalo gore ke ‘lerato.’” Ka kgonthe ke mo go kwagalago gore beng ba diruiwa ba bantši ba tutueletšega go bontšha “lerato” le bjalo ka mo go swanago.

 Lega go le bjalo, maiteko a go swara diruiwa bjalo ka batho a ka ba le mafelelo a kotsi. Go ba gona, seruiwa se ka se kgotsofatše dinyakwa tša motho go swana le kamoo batho ba ka dirago ka gona. Go oketša moo, go tlwaelana le bophelo bjo bofsa ga diruiwa—e lego, bophelo bja ditoropong—go baka mathata go diruiwa tše dingwe le beng ba tšona. Re tla ahla-ahla dintlha tše bjalo sehlogong se se latelago.

[Seswantšho go letlakala 11]

Go thapišwa ga diphoofolo tša lešoka go na le histori e telele

[Mothopo]

A detail from The Great King of the Parthians Hunts With His Tame Panthers by Giovanni Stradanno: © Stapleton Collection/CORBIS

[Seswantšho go letlakala 12]

Badiši ba ba-Isiraele ba be ba swara dikwana ka tlhokomelo e lerato

[Diswantšho go letlakala 13]

Diruiwa di ka thuša bao ba golofetšego le bao ba tsofetšego