Ntwa ya Nuclear—Na e sa Dutše e le Tšhošetšo?

Ka mongwadi wa Phafoga! kua Japane

“Motho yo mongwe le mongwe yo a nago le tlhaologanyo o boifa ntwa ya nuclear, gomme naga e nngwe le e nngwe ye e šomago ka tša thekinolotši e rulaganyetša ntwa ya nuclear. Yo mongwe le yo mongwe o a tseba gore ke ntwa ya bošilo gomme setšhaba se sengwe le se sengwe se na le lebaka la go dira gore e amogelege.”—Seithuti sa tša dinaledi e lego Carl Sagan.

KA AUGUST 6, 1945, sefofane sa ntwa sa Amerika se ile sa lahlela pomo ya athomo kua Hiroshima, Japane, gomme ka ponyo ya leihlo ya bolaya batho ba bantši le go senya dithoto tše dintši. Ye e be e le pomo ya mathomo ya athomo ye e ilego ya dirišwa ntweng. Mothuthupo o ile wa senya ka mo go feletšego disekwere-khilomithara tše 13 tša toropo yeo e bego e e-na le badudi ba 343 000. Go ile gwa senywa meago ya toropo ya ka godimo ga pedi-tharong, gwa hwa batho ba ka bago 70 000 gomme gwa gobala ba 69 000. Ka morago ga matšatši a mararo go ile gwa lahlelwa pomo ya bobedi, lebakeng le e lahlelwa kua Nagasaki; gwa hwa batho ba 39 000 gomme gwa gobala ba 25 000. Tekanyo ya mo e ka bago seripa-gare sa meago ya toropo e be e phušotšwe goba e sentšwe. Go be go se gwa ka gwa ba le mohla woo ka wona historing ya batho sebetša se bjalo se kilego sa dirišwa. Lefase le be le fetogile. Le be le tsene mehleng ya nuclear. Lebakeng la nywaga e sego kae feela, United States, le naga yeo e kilego ya ba Soviet Union, Great Britain, Fora le China di ile tša tšweletša pomo ya hydrogen yeo e senyago kudu le go feta.

Ntwa ya Molomo—phenkgišano magareng ga ditšhaba tša Makomanisi le tšeo e sego tša Makomanisi—e ile ya hlohleletša go dirwa ga dibetša tše maatla tša nuclear le ditshepedišo tša go romelwa ga tšona. Lefase le ile la aparelwa ke poifo ge di-ICBM (intercontinental ballistic missiles [dibetša tšeo di fofago go phatša dikontinente]) di be di tšweletšwa e le tšeo di ka dirago gore nuclear e hlasele mo e swanetšego go hlasela gona dinageng tšeo di lego bokgole bja go feta dikhilomithara tše 5 600 lebakeng la metsotso go e na le diiri. Dikepe tša ka tlase ga meetse di ile tša rwešwa dibetša tše di lekanego tša nuclear gore di thuthupiše mafelo a fapa-fapanego a 192 ao a reretšwego go hlaselwa. Lebakeng le lengwe go ile gwa akanyetšwa gore mokgobo wa dibetša tša nuclear o be o fihla go palo ya dithuthupi tše 50 000! Nakong ya Ntwa ya Molomo go be go šetše ganyenyane feela gore batho ba tsene go seo ba bangwe ba bego ba se bitša Haramagedone ya nuclear—ntwa yeo e se nago bafenyi.

Go Fela ga Ntwa ya Molomo

The Encyclopædia Britannica e hlalosa gore kgohlano ya Ntwa ya Molomo e ile ya kokobetšwa nywageng ya bo-1970 “go etša ge go bontšhitšwe ditumelelanong tša SALT [Strategic Arms Limitation Talks] I le II, tšeo go tšona dinaga tše pedi tše matla ka go fetišiša di ilego tša lekanyetša palo ya dibetša tša tšona tšeo di thibelago dibetša tše dingwe go thuthupa le go lekanyetša palo ya dibetša tša tšona tše di rulagantšwego gabotse tšeo di kgonago go rwala dibetša tša nuclear.” Ka morago, mafelelong a nywaga ya bo-1980 Ntwa ya Molomo e ile ya kokobela ya ba ya fela.

Pego ya Mokgatlo wa Khutšo ya Ditšhaba-tšhaba wa Carnegie Endowment e re: “Go fela ga Ntwa ya Molomo go ile gwa nea batho kholofelo ya gore phadišano ye e sa dutšego e le gona magareng ga dinaga tšeo di lwelago go laola palo e kgolo ya dibetša tša nuclear le go se kwane ga United States le Russia e be e fihla bofelong.” Ka baka la maiteko a go fokotša dibetša tša nuclear, mafelo a makgolo a go bolokela dibetša tša nuclear a ile a kgereswa nywageng ya morago bjale. Ka 1991 Soviet Union le United States di ile tša saena Tumelelano ya go Fokotša le go Lekanyetša Dibetša tše di Rulagantšwego Gabotse tša Tlhaselo, yeo ka lekga la pele historing, e ilego ya tlama dinaga tše tše pedi tše matla ka go fetišiša gore di se lekanyetše feela dithuthupi tša tšona tšeo di rulagantšwego gabotse e bile di dula di le komana-madula-a-bapile go ka hlasela, eupša gape di di fokoletše go 6 000 naga ka e tee. Mafelelong a 2001, dinaga tše tše pedi di ile tša tsebatša gore di be di dirile ka go dumelelana le tumelelano ka go fokotša dithuthupi tša tšona tša nuclear tšeo di rulagantšwego gabotse bjalo ka ge go  dumelelanwe. Go oketša moo, ka 2002 go ile gwa amogelwa Tumelelano ya Moscow yeo e gapeletšago gore dibetša di fokotšwe gape gore di be magareng ga 1 700 le 2 200 nywageng e lesome e latelago.

Lega go le bjalo, Mongwaledi-pharephare wa UN e lego Kofi Annan o boletše gore go sa šetšwe ditšwelopele tše bjalo, “ye ga se nako ya go iketla ge go tliwa tabeng ya tšhošetšo ya ntwa ya nuclear.” O okeditše ka gore: “Ntwa ya nuclear e sa dutše e le ya kgonthe le yeo e tšhošago o šoro yeo e ka lwewago mathomong a lekgolong la bo-21 la nywaga.” Se se nyamišago kudu ke gore masetla-pelo ao a bakwago ke nuclear—go feta kgole ao a ilego a wela Hiroshima le Nagasaki—e sa dutše e le tšhošetšo mehleng ya rena. Ke mang yo a tšhošetšago? Sa bohlokwa kudu ke gore na e ka efogwa?