Na Bampshafatši ba na le Tharollo?

MEKGWA ya bohwirihwiri ya tša kgwebo, molao wo o se nago toka, go hlokega ga toka setšhabeng, boemo bjo bo fokolago bja tlhokomelo ya tša maphelo, thuto ya maemo a tlase, go dirišwa gampe ga tšhelete ka leina la bodumedi le go senywa ga tikologo—tše ke dilo tšeo di tlogelago bontši bja rena re nyamile. Gape tše ke dilo tšeo di kgothaletšago bampshafatši go gata mogato.

Bampshafatši ba hwetšwa mo e nyakilego go ba setšhabeng se sengwe le se sengwe, moo ba kgothaletšago mpshafatšo ka tsela yeo e rulagantšwego le yeo e dumelelanago le molao. Ka kakaretšo, ga se batho bao ba sa nyakego go latela molao goba batho bao ba nyakago go tsogela mmušo matla, ka ge bontši bja bampshafatši ba rulaganya mediro ya bona ka go dumelelana le molao le gona ba phema bošoro. Bampshafatši ba mmalwa ba na le maemo ao a nago le tutuetšo setšhabeng gomme ba tšea kgato bakeng sa go tliša diphetogo. Ba bangwe ba leka go tutuetša le go kgothaletša bao ba nago le matla a taolo go tliša diphetogo.

Bampshafatši ba leka go dira gore setšhaba se nagane lefsa mabapi le tsela yeo se rarollago ditaba tše dingwe ka yona. Ga ba fo ipelaetša; ba bile ba na le ditšhišinyo tša kamoo go ka kaonefatšwago dilo ka gona. E le go gogela tlhokomelo ditabeng tšeo di kgahlago bona, bampshafatši ba ka ipiletša go setšhaba, ba ipelaetša ditarateng goba ba tsoma go tšwelela mekerong ya ditaba. Gare ga dilo tše mpe ka go fetišiša tšeo di ka diragalelago mompshafatši, ke go se šetšwe ke setšhaba.

Bampshafatši Historing

Go ile gwa dirwa dimpshafatšo tše dintši historing. Beibele e re botša gore nywageng e ka bago 2 000 e fetilego, seboledi sa phatlalatša se ile sa reta Felikisi, mohlankedi wa profense ya Roma ya Judea ka mantšu a: “Go dirwa dimpshafatšo setšhabeng se ka baka la seo o se nagannego e sa le pele.” (Ditiro 24:2, NW) Mo e ka bago nywaga e 500 pele ga Felikisi, mohlami wa molao wa Mogerika yo a bitšwago Solon o ile a thekga le go šomela go tliša mpshafatšo bakeng sa go  kaonefatša maemo a badiidi. The Encyclopædia Britannica e hlalosa gore Solon “o ile a fediša maemo a mabe ka go fetišiša a bodiidi” kua Athene ya bogologolo.

Histori ya bodumedi e tletše ka bampshafatši. Ka mohlala, Martin Luther o ile a leka go mpshafatša Kereke ya Roma Katholika gomme go tšea ga gagwe megato go ile gwa tšweletša Boprotestanta.

Bogolo bja Mpshafatšo

Bampshafatši gape ba ka leka go fetola bao e lego batho feela le bao ba tlwaelegilego. Bampshafatši ba bangwe ba kgothaletša mokgwa o fapanego wa bophelo wa motheo. Se se ile sa direga kua Jeremane mathomong a lekgolo la bo-20 la nywaga mokgatlong wa Lebensreform (mpshafatšo ya mokgwa wa bophelo). Ka baka la go oketšega ga diintaseteri setšhabeng, batho ba bantši ba ile ba ikwa eka bophelo e fo ba selo-modiro. Bampshafatši ba ile ba thekga taba ya go boela mokgweng wa tlhago wa bophelo. Ba ile ba kgothaletša taba ya go tia mmeleng, go phegelela bophelo bja go dula ka ntle, go dirišwa ga mešunkwane le go phela ka merogo feela.

Bampshafatši ba bangwe ba pepentšha go hloka toka gomme ba gatelela mmušo gore o lokiše boemo bjo. Ga e sa le go tloga mathomong a bo-1970, dihlopha tša batho bao ba kgothaletšago tlhokomelo ya tikologo di ile tša ipelaetša malebana le go swarwa gampe le go senyega ganyenyane-ganyenyane ga tikologo. Ga e sa le go tloga ka nako yeo, tše dingwe tša dihlopha tše di ile tša gola go ba mekgatlo ya lefase ka moka. Batho bao ba kgothaletšago tlhokomelo ya tikologo ba dira se se fetago go ipelaetša le go gwanta phatlalatša malebana le dilo tšeo di beago tikologo kotsing. Gape ba nea ditšhišinyo tša kamoo boemo bo ka lokišwago ka gona. Ba ile ba thuša go fetola melao yeo gare ga dilo tše dingwe e lego mabapi le go lahlwelwa ga ditšhila tšeo di nago le mpholo ka lewatleng le go tsongwa ga di-whale.

Ka bo-1960, Lekgotla la Bobedi la Vatican le ile la dira mpshafatšo ya Kereke ya Roma Katholika. Nywageng ya bo-1990 ka mo go swanago go bile le bao e bego e tla ba bampshafatši go tšwa bathong feela ba Kereke ya Katholika. Ka mohlala, ba ile ba šišinya gore go fetolwe taba ya gore motho a dule a sa nyala ka baka la ditumelo tša bodumedi. Bampshafatši Kerekeng ya Engelane ba ile ba thekga le go šomela phetogo tabeng ya go dumelela basadi gore ba kgethelwe boperisita.

Ga di Kgotsofatše yo Mongwe le yo Mongwe

Dimpshafatšo tše dingwe di fihleletše dilo tše dibotse kudu. Ka mohlala, ka Beibeleng re hwetša mehlala e mentši ya baetapele ba ditšhaba le batho ba bangwe bao ba ilego ba thekga dimpshafatšo tše di kganyogegago. Maiteko a bjalo a ile a tliša tsošološo ya moya, mpshafatšo ya setšhaba le go amogelwa ke Modimo. (2 Dikxoši 22:3-20; 2 Koronika 33:14-17; Nehemia, dikgaolo 8 le 9) Dinakong tša morago-rago bjale, kgatelelo e oketšegilego yeo e ilego ya bewa godimo ga ditokologo tša motheo, ditshwanelo tša selegae le ditshwanelo tša batho e dirile mo gontši go šireletša le go thekga batho bao ba se nago sa bona le batho bao ba tlaišwago.

Lega go le bjalo, dimpshafatšo ge di šetše di dirilwe, gantši di tliša mafelelo ao a bego a sa letelwa. John W. Gardner e lego mohlankedi wa setšhaba wa lekgolong la bo-20 la nywaga o boletše gore: “E nngwe ya ditaba tšeo di sa kwešišegego tša histori ke gore bampshafatši gantši ba ba le kahlolo e fošagetšego ka mafelelo a dimpshafatšo tša bona.” Ela hloko mehlala e mengwe.

Go tloga mathomong a bo-1980, Dinaga tša Yuropa di ile tša thoma dimpshafatšo tša tša temo tšeo di bego di lebišitše tlhokomelo tabeng ya go hola badudi ba mafelong ao a nago le bjang bjo bontši le badudi ba megoleng. Melao e mefsa ya tša temo kua Jeremane le Italy e ile ya dira gore lefelo leo le loketšego la go bjala dibjalo la diheketara tše di fetago 300 000 le hwetšagale bakeng sa go le dirišetša go bjala bjang. Go sa šetšwe maikemišetšo a mabotse, go be go e-na le dikotsi tšeo di bego di sa letelwa. United Nations Environment Programme e boletše gore: “Gaešita le ge mathomong ‘go beela mafelo a mangwe ka thoko gore a se ke a lengwa’ go ile gwa amogelwa ka diatla tše pedi e le sebaka sa go oketša bohlokwa bja tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona ditikologong tšeo, e bile go ka ba le mafelelo ao a sa rategego—gwa bakela batho go tlogela mokgwa wa kgale wa go lema le go diriša mekgwa e sa swanelago ya go hlokomela dihlare le go bjalwa ga tšona ka bontši.”

Mabapi le maiteko a go thuša badiidi, Sekhwama sa Ditšhaba-tšhaba sa Tlhabollo ya tša Temo se boletše gore: “Maiteko ka moka a go hola badiidi ka go  diriša mpshafatšo yeo e theilwego ka molao, a lebane le bothata bjo bogolo. Ka tlwaelo mekgatlo e a hlongwa gomme ya sepedišwa ka tsela yeo e holago batho bao ba nago le tutuetšo. . . . ’Batho bao ba nago le tutuetšo’ gantši ba laola mekgatlo ya tikologong ka tsela yeo e holago dikgahlego tša bona.”

Mohlala o mongwe ke mokgatlo woo o rulagantšwego bakeng sa go emela ditshwanelo tša basadi le dikgahlego tša bona, woo o fetotšego maphelo a basadi dinageng tša ka Bodikela ka go ba hweletša dilo tše swanago le ditshwanelo tša go bouta le dibaka tše dikgolwanyane tša go hwetša thuto e phagamego le mešomo ya boiphedišo. Eupša gaešita le bathekgi ba bangwe ba tokologo ya basadi ba a dumela gore mokgatlo wa go emela ditshwanelo tša basadi le dikgahlego tša bona o lokišitše mathata a itšego gomme wa gakatša a mangwe. Susan Van Scoyoc yo e lego mongwadi o ile a botšiša gore: “Ka go letela gore basadi ba swarwe ka go lekana le banna mafelong a mošomo, na ge e le gabotse re kaonefaditše maphelo a basadi ba bantši goba ka ntle le go ba thuša ka boikarabelo bjo ba nago le bjona maphelong a bona ka noši, re ahloletše basadi go phela ka gare ga manyami?”

Dimpshafatšo Tšeo di sa Thušego Selo

Bampshafatši ba bangwe ba ile ba latofatšwa ka gore ba fo phegelela dimpshafatšo bakeng sa go fetola dilo ntle le lebaka. Ge a hlalosa ka seo a se biditšego mpshafatšo yeo e sa thušego selo, Frederick Hess yo a ithutetšego mpshafatšo ya sekolo o itše: “Selo seo se bakago bothata ka ditla-morago tše nyamišago tša mpshafatšo e kgolo ke mokgwa wo mpshafatšo e dirwago ka wona. Go e na le go rarolla mathata, maiteko a a dimpshafatšo a ile a fetoga dikgoketšo tša tšhitišo tšeo ge e le gabotse di ilego tša oketša” mathata ao a bego a swanetše go a rarolla. O tšwela pele ka gore: “Ka baka la ge mmušo o mongwe le o mongwe o sekametše go thomeng dimpshafatšo tše difsa, mogato wo ka moka o thoma lefsa nywageng e mengwe le e mengwe e mmalwa.”

Dimpshafatšo di ka feleletša di phegelela tsela e šele, ka dinako tše dingwe e le e gobatšago. Mokgatlo wa Lebensreform kua Jeremane o ile wa thuša go hlama kgopolo ya eugenics, e lego thuto ya kamoo go ka kaonefatšwago morafe wa batho ka go kgetha batswadi bao ba tlago go belega bana bao ba nago le matla. Lega go le bjalo, batho bao ba nago le pono e feteletšego ba ile ba diriša tsebo ye gampe bakeng sa go thekga Masošalise a Setšhaba kgopolong ya ona ya go lwela go hlama morafe o phagamego.

Nako le nako, mafelelo a mpshafatšo a nyamiša gaešita le bathekgi ba yona bao ba fišegago kudu. Mongwaledi-pharephare wa UN e lego Kofi Annan o llile ka gore: “Ke nagana gore selo seo se ferekanyago le go feta ke gore bohle re a tseba gore bothata ke eng le gore ke eng seo se swanetšego go dirwa, eupša gantši ga re gate mogato bakeng sa go lokiša boemo. Ka dinako tše dingwe mongwaledi yo a etilwego pele ke mongwaledi-pharephare o newa taelo ya go dira se sengwe ka boemo bjo bo nyakago go fetolwa eupša ditlabakelo tša go phethagatša phetho ye ga di gona. Ka dinako tše dingwe, ge dilo tše di makatšago di direga gomme re nyaka go phafoša  matswalo a batho ka moka, ga go na yo a nyakago go dira selo ka seo ka baka la diphihlelo tše mpe tša nakong e fetilego.”

Bampshafatši ba ka se ke ba holofela go hwetša botumo ka gobane ka go gogela tlhokomelo dikgahlegong tša bona, ba dira gore bophelo bja ba bangwe bo se ke bja thabiša. Jürgen Reulecke yo e lego moprofesara wa histori ya mehleng yeno le setsebi sa bampshafatši yo a tsopotšwego kuranteng yeo e bitšwago Die Zeit o itše: “Ka mehla mompshafatši o bile phatša nameng.” Go oketša moo, gaešita le ge bampshafatši ba bantši ba sa aroge molaong gomme ba phema bošoro, ba bangwe ba thoma go fela pelo ge tšwelopele e direga ka go nanya. Ka tlase ga maemo a bjalo, mokgatlo wa mpshafatšo o ka tšweletša bo-ntwa-dumela bao ba robago molao.

Na dimpshafatšo tšeo di atilego nywageng ya morago bjale di dirile  gore batho ka kakaretšo ba kgotsofatšwe kudu ke bophelo? Se ga se bonagale se le bjalo. Ka mohlala, kua Jeremane dinyakišišo tša boikgopolelo di bontšha gore nywageng e fetago e 35 goba ka godimo ga moo e fetilego, tekanyo ya go kgotsofalela bophelo ge e le gabotse e ile ya dula e sa fetoge. Go thwe’ng ka bodumedi? Na dimpshafatšo tša bodumedi di gokeditše barapedi ba oketšegilego? Na gabjale barapedi ba kgotsofetše kudu ka bodumedi? Ga go bjalo, ka ge se se bontšhwa ke ntlha ya gore batho bao ba dulago dinageng tša ka Bodikela ba thoma go hlanogela bodumedi kudu gomme batho ba thoma go ba le kgahlego e nyenyane bodumeding bjo e lego kgale bo le gona.

Na Jesu Kriste e be e le Mompshafatši?

Ba bangwe ba ka bolela gore Jesu Kriste e be e le mompshafatši. Na seo ke therešo? Potšišo ye ke ya bohlokwa go yo mongwe le yo mongwe yo a nyakago go ba mohlanka wa therešo wa Modimo, ka ge seo se akaretša go ba molatedi wa kgaufsi wa mohlala wa Kriste.—1 Petro 2:21.

Ga go na pelaelo gore Jesu o be a e-na le bokgoni bja go tliša mpshafatšo. Ka ge e be e le motho yo a phethagetšego, a ka be a ile a etelela pele go direng selo se sefsa ka go tliša diphetogo tše dikgolo le tše feletšego le mekgwa e mefsa. Lega go le bjalo, Kriste ga a ka a thoma lesolo la go fediša babuši bao ba gobogilego goba bo-rakgwebo bao ba sa botegego lefaseng. Ga a ka a etelela pele masolo a go ipelaetša ditarateng malebana le go hloka toka gaešita le ge yena ka boyena a be a tla ba mohlaselwa yo a se nago molato wa go hloka toka mo go feteletšego. Ka dinako tše dingwe, Jesu o be ‘a se na mo a kago samiša hlogo.’ Lega go le bjalo, ga a ka a thoma sehlopha seo se gatelelago mmušo go gogela tlhokomelo dinyakweng tša bao ba se nago magae. Ge ba bangwe ba be ba bontšha go tshwenyega ka tša ditšhelete, o ile a hlalosa gore “badiitšana Le na nabô’ ka mehla.” Jesu o ile a dula a sa tšee lehlakore dikgohlanong tša lefase.—Mateo 8:20; 20:28; 26:11; Luka 12:13, 14; Johane 6:14, 15; 18:36.

Ke therešo gore Kriste o ile a kgongwa maikwelong ke mathata a bjalo ka bodiidi, kgobogo le go hloka toka. Ge e le gabotse, Beibele e bontšha gore o ile a nyamišwa kudu ke boemo bjo bo hlomolago pelo bja batho. (Mareka 1:40, 41; 6:33, 34; 8:1, 2; Luka 7:13) Eupša seo a ilego a se nea e be e le tharollo ya moswana-noši. Tharollo yeo Kriste a e neilego e be e se mpshafatšo e sa rego selo eupša e be e le phetogo e feletšego tseleng yeo ditaba tša batho di laolwago ka yona. Phetogo ye e tla tlišwa ke Mmušo wa legodimong woo o hlomilwego ke Mmopi wa batho, Jehofa Modimo gomme o laolwa ke Jesu Kriste e le Kgoši. Se se tla ahla-ahlwa sehlogong se se latelago.

[Ntlhakgolo go letlakala 6]

“E nngwe ya ditaba tšeo di sa kwešišegego tša histori ke gore bampshafatši gantši ba palelwa ke go lemoga mafelelo a dimpshafatšo tša bona.”—John W. Gardner

[Ntlhakgolo go letlakala 7]

“Ke nagana gore selo seo se ferekanyago le go feta ke gore bohle re a tseba gore bothata ke eng le gore ke eng seo se swanetšego go dirwa, eupša gantši ga re gate mogato bakeng sa go lokiša boemo.”—Mongwaledi-pharephare wa UN Kofi Annan

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 8, 9]

“Ke ile ka Bea Bophelo Bja-ka Kotsing Bakeng sa go Šireletša Tikologo”

Hans o bile mosesiši wa dikepe ka nywaga e 48 yeo e akaretšago nywaga e fetago 35 e le molaodi wa sekepe. Go yela mafelelong a mošomo wa gagwe, o ile a šoma e le molaodi wa sekepe seo se dirišwago ke mokgatlo wa go hlokomela tikologo. O hlalosa ka gore:

“Ka mehla ke be ke dumela gore batho ba swanetše go hlompha tikologo le go swara tlhago ka tlhompho. Ka gona ge ke be ke newa sebaka sa go ba molaodi wa sekepe sa sehlopha sa go šireletša tikologo ke ile ka se amogela gatee-tee. Modiro wa rena e be e le go dira gore dilo tšeo di beago tikologo kotsing di tsebje. Gatee-tee ge re be re rulagantše lesolo ka lewatleng, re be re akaretša mekero ya ditaba bakeng sa go goga tlhokomelo ya setšhaba. Re ile ra ya lewatleng gomme ra gata mogato wa go leka go thibela go lahlwa ga ditšhila tše di ntšhago mahlasedi a dikhemikhale le dilo tšeo di nago le mpholo. Lesolong le lengwe, re ile ra leka go emiša go bolawa ga di-seal le bana ba tšona.”

“Wo e be e se mošomo wa mafšega. Ke ile ka bea bophelo bja-ka kotsing bakeng sa go šireletša tikologo. Lesolong le lengwe la boipelaetšo, ke ile ka ikgokelela diatla tshetleding ya sekepe ka dihaka gomme ya feleletša e nkgogetše lebatong la lewatle. Nakong e nngwe, ke be ke le ka seketswaneng sa raba seo se nago le lebelo ke sepela ke bapile le sekepe se segolo. Motho yo mongwe o ile a lahlela faki e boima ya tšhipi seketswaneng sa rena sa raba, seo se ilego sa kgokologa. Ke ile ka gobala o šoro.”

Mafelelong Hans o ile a lemoga gore gaešita le ge maikemišetšo a mokgatlo e be e le a mabotse, o be a bea bophelo bja gagwe kotsing ka kgonagalo e nyenyane ya gore o tla ba le tutuetšo e swarelelago tikologong. (Mmoledi 1:9) Nakonyana ka morago ga ge a tlogetše sehlopha sa go hlokomela tikologo, o ile a ithuta Beibele le Dihlatse tša Jehofa gomme a ba Hlatse e kolobeditšwego. Lehono ke modiredi wa nako e tletšego. O re: “Beibele e nthušitše go lemoga gore kholofelo feela ya kgonthe ya go hlokomela tikologo gabotse e tlišwa ke Mmušo wa Modimo wa Mesia.”

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 9]

O ile a Lwela Mpshafatšo

Sara (ga se leina la gagwe la kgonthe) o belegetšwe kua Asia bogareng bja nywaga ya bo-1960. O be a le mahlalagading ge bofetogedi bo be bo tliša pušo e mpsha nageng ya gabo gomme e holofetša mpshafatšo ya bopolitiki le ya leago. Mathomong, badudi ba nageng ya gabo ba be ba thabetše phetogo, eupša pele ngwaga o fela mmušo o mofsa o ile wa thoma go tlaiša baganetši ba wona, go fo etša ge mmušo wa kgale o ile wa dira. Batho ba bantši ba ile ba nolega moko gomme Sara o ile a tšea karolo kganetšong e rulagantšwego malebana le mmušo. O hlalosa gore:

“Sehlopha sa rena sa kganetšo se be se swara diboka gomme re be re ipelaetša phatlalatša. Ke be ke le ditarateng tša motse-mošate ke kgomaretša dipampiri tša tsebišo mo mabotong le go nea batho dipampišana ge ke be ke golegwa ke sehlopha sa mašole ao a sa šomego ka mehla. Mafelelong a ile a ntlogela gore ke sepele. Ba bangwe sehlopheng sa rena ga ba ka ba ba le mahlatse ao. Bagwera ba-ka ba babedi ba banenyana ba ile ba swarwa gomme ba bolawa. Bophelo bja-ka bo be bo le kotsing, ka gona tate o ile a nkgothaletša gore ke tloge nageng.”

Ka morago ga go fihla Yuropa, Sara o ile a ithuta Beibele gomme a kolobetšwa e le yo mongwe wa Dihlatse tša Jehofa. Lehono ke modiredi wa nako e tletšego. Ge a lebelela morago, Sara o re:

“Seo ke bego ke se hlologetše e be e le toka le tharollo mathateng a rena a tša leago. Ke ile ka lemoga gore mmušo o mofsa nageng ya rena o ile wa thoma o e-na le dipakane tše di swanago le tše eupša o ile wa feteletša dilo go fihla moo o ilego wa lahlegelwa ke dipakane tšeo gomme wa thoma go gatelela badudi. Gape ke ile ka lemoga gore sehlopha sa boipelaetšo seo ke bego ke le setho sa sona se be se se na ditharollo tša mathata a naga ya gabo rena. (Psalme 146:3, 4) Ga bjale ke a lemoga gore tharollo ya mathata ka moka a batho ke Mmušo wa Modimo wa Mesia.”

[Seswantšho go letlakala 7]

Leboto la Berlin le wele ka 1989

[Seswantšho go letlakala 8]

Na dimpshafatšo tša bodumedi di gokeditše badumedi ba oketšegilego?

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 5]

Top right: U.S. Information Agency photo

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 7]

Kofi Annan: UN/DPI photo by Evan Schneider (Feb97); background: WHO/OXFAM