Go Atlega le go palelwa Tabeng ya go Lwantšha Bolwetši

KA August 5, 1942, Dr. Alexander Fleming o ile a lemoga gore yo mongwe wa balwetši ba gagwe yo e lego mogwera wa gagwe, o be a e-hwa. Monna yo wa nywaga e 52 o be a swerwe ke meningitis ya lerapo la mokokotlo, gomme go sa šetšwe maiteko ohle ao Fleming a bego a a dirile, mogwera wa gagwe bjale o be a idibetše ka nako e telele.

Nywaga e 15 pele ga moo, Fleming ka kotsi o ile a utolla selo se se sa tlwaelegago seo se tšweletšwago ke mouta wa mmala wa magareng ga botala-lerata le botala-morogo. O ile a se bitša penicillin. O ile a lemoga gore se be se e-na le matla a go bolaya dipaketheria; eupša o be a sa kgone go arola penicillin e sekilego, gomme o ile a e leka e le feela selwantšha-boladu. Lega go le bjalo, ka 1938 Howard Florey le sehlopha sa gagwe sa banyakišiši kua Yunibesithing ya Oxford ba ile ba leka go tšweletša tekanyo e lekanego ya penicillin bakeng sa go e leka bathong. Fleming o ile a leletša Florey mogala, yo a ilego a ithapela go romela penicillin yohle yeo a bego a e-na le yona. E be e le sebaka sa mafelelo sa Fleming sa gore a phološe mogwera wa gagwe.

Pencillin yeo e ilego ya hlabelwa ditšhikeng e ile ya hlaela, ka gona Fleming o ile a hlabela ka go lebanya seokobatši lerapong la mokokotlo la mogwera wa gagwe. Penicillin e ile ya bolaya ditwatši; gomme ka morago ga beke feela, molwetši wa Fleming o ile a lokollwa sepetlele a phetše gabotse. Go be go thomile mehla ya di-antibiotic, gomme go be go fihleletšwe kgatelopele e mpsha ntweng ya batho ya go lwantšha bolwetši.

Mehla ya Di-antibiotic

Ge di-antibiotic di be di thoma go ba gona, di be di swana le makgona-tšohle. Malwetši ao pele a bego a sa alafege ao a bakwago ke dipaketheria, mouta goba diphedi tše dingwe tše dinyenyane tšeo di bakago ditwatši, bjale a be a šetše a ka alafša ka katlego. Ka baka la diokobatši tše difsa, mahu a bakwago ke meningitis, nyumonia le teng-khwibidu a ile a fokotšega ka tsela e makatšago. Malwetši ao a swarago motho ge a le sepetlele ao pele a bego a bolaya, a be a fodišwa ka matšatši a sego kae.

Ga e sa le go tloga mehleng ya Fleming, banyakišiši ba tšweleditše di-antibiotic tše dintši, gomme go sa tšwelwa pele go tsongwa mehuta e mengwe. Nywageng e 60 e fetilego, di-antibiotic di ile tša fetoga sebetša se bohlokwa sa go lwantšha bolwetši. Ge nkabe George Washington a be a sa phela le lehono, ga go pelaelo gore dingaka di be di ka alafa mogolo wa gagwe o bohloko ka antibiotic, gomme mohlomongwe a ka be a ile a kaonefala ka beke goba tše sego kae. Di-antibiotic di thušitše mo e nyakilego go ba ka moka ga rena bakeng sa go alafa malwetši a fapa-fapanego. Lega go le bjalo, go bonagala gore di-antibiotic di na le mo di palelwago gona.

Di-antibiotic di palelwa ke go alafa malwetši ao a bakwago ke ditwatši, a bjalo ka AIDS goba kwatama. Go feta moo, mebele ya batho ba bangwe e ganana le di-antibiotic tše itšego. Le gona, di-antibiotic di ka bolaya diphedi tše dinyenyane tše di lego  bohlokwa mebeleng ya rena. Eupša mohlomongwe bothata bjo bogolo-golo ka di-antibiotic ke go dirišwa ga tšona go feta tekano goba go dirišwa ka tsela e sa lekanago.

Go se dirišwe ka mo go lekanego go direga ge balwetši ba sa fetše di-antibiotic tšeo ba di neilwego, mohlomongwe ka baka la ge ba ikwa ba kaonefetše goba ka baka la ge kalafo e tšea nako e telele. Ka baka leo, antibiotic e ka no se bolaye dipaketheria ka moka tšeo di hlaselago, gomme ya dira gore mehuta e sa hwego e tšwele pele e phela le go ata. Se se diragetše gantši ge go be go alafša bolwetši bja mafahla.

Bobedi dingaka le balemi ba na le molato wa go diriša diokobatši tše tše difsa ka mo go fetago tekano. Puku ya Man and Microbes e hlalosa gore: “Kua United States gantši di-antibiotic di ile tša newa balwetši go sa nyakege, gomme dinageng tše dingwe tše dintši di dirišwa bošaedi. Di ile tša lešwa diruiwa ka bontši, e sego bakeng sa go alafa malwetši eupša bakeng sa go akgofiša kgolo ya tšona; le ke lona lebaka-baka le dirago gore ditwatši di lwantšhe di-antibiotic mmeleng.” Puku ye e lemoša gore mafelelo e ka ba gore “mo gongwe re ka ba ra hlaelelwa ke di-antibiotic tše difsa.”

Eupša ntle le go tshwenyega mo ka ditwatši tšeo di lwantšhago di-antibiotic, karolo ya bobedi ya lekgolo la bo-20 la nywaga e bile nako ya phenyo go tša kalafo. Go ile gwa bonagala eka banyakišiši ba tša kalafo ba be ba e-na le bokgoni bja go hwetša diokobatši tša go lwantšha mo e nyakilego go ba malwetši ka moka.  Gape meento e neile kholofelo ya go thibela malwetši.

Diphenyo tša Thutamahlale ya tša Kalafo

The World Health Report 1999 e boletše gore: “Go hlabela bakeng sa go thibela malwetši ke selo se se atlegago ka go fetišiša go tša maphelo historing.” Go šetše go phološitšwe maphelo a batho ba dimilione ka baka la thušo ya masolo a magolo a lefase ka bophara a go hlabela bakeng sa go thibela malwetši. Lenaneo la lefase ka bophara la go hlabela malwetši le fedišitše bolwetši bja sekobonyane—bolwetši bjo kotsi bjoo bo ilego bja bolaya batho ba bantši go feta bao ba ilego ba hwa dintweng ka moka tša lekgolong la bo-20 la nywaga ge di kopanywa—gomme lesolo le le swanago le leo le ile la nyaka le fediša polio ka mo go feletšego. (Bona lepokisi le le rego “Go Fenya Ntwa ya Sekobonyane le Polio.”) Ga bjale bana ba bantši ba hlabelwa bakeng sa go šireletšwa malwetšing a tlwaelegilego ao a beago bophelo kotsing.

Malwetši a mangwe a fokoditšwe ka mekgwa e sa makatšego kudu. Malwetši ao a bakwago ke meetse a swanago le kholera, ga se gantši a bakago mathata mafelong ao a hlwekilego gomme kabo ya moo ya meetse e le e šireletšegilego. Dinageng tše dintši, go hwetša dibaka tše di oketšegilego tša go kgona go bonana le dingaka le go ya sepetlele bakeng sa go thušwa ka tša kalafo, go bolela gore malwetši a mantši a ka lemogwa gomme a alafša pele a ka ba kotsi. Dijo tše kaone le mafelo a bodulo a kaone le go dirišwa ga melao e lego mabapi le mekgwa e mebotse ya go hlokomela dijo le go di bea, le gona go bile le karolo tabeng ya go kaonefatša boemo bja tša maphelo bja setšhaba.

Ka morago ga ge bo-rathutamahlale ba hweditše dilo tšeo di bakago malwetši a fetelago, ke gona baemedi ba mmušo ba tlhokomelo ya tša maphelo ba ka gatago megato ya go thibela leuba le le phatlalalago. Ela hloko mohlala o tee feela. Go phulega ga leuba la bubonic kua San Francisco ka 1907 go ile gwa bolaya batho ba sego kae ka gobane gatee-tee motse o ile wa thoma lesolo la go bolaya magotlo ao a bego a e-na le matsetse ao a bego a fetiša bolwetši bjo. Ka lehlakoreng le lengwe, go thoma ka 1896, bjona bolwetši bjo bo ile bja bolaya batho ba dimilione tše lesome kua India nywageng e 12 e ilego ya latela ka baka la ge go sa ka gwa lemogwa sebaki sa bjona se segolo.

Go Palelwa ke go Fenya Bolwetši

Ke mo go kwagalago gore dintwa tše dikgolo di ile tša fenywa. Eupša diphenyo tše dingwe tša tša maphelo tšeo di kgomago batho ka moka di diragetše feela dinageng tše di humilego kutšwanyana tša lefase. Malwetši ao a alafegago a sa dutše a bolaya batho ba dimilione feela ka baka la ge ditšhelete di hlaela. Dinageng tše di hlabologago batho ba bantši ba sa dutše ba hlaela mafelo a hlwekilego, tlhokomelo ya tša maphelo le meetse a hlwekilego. Go ba thata kudu gore dinyakwa tše tša motheo di fihlelelwe ka baka la batho ba bantši bao ba tlogago dinaga-magaeng ba hudugelago metseng e megolo ya dinageng tše di hlabologago. Ka baka la dilo tše bjalo, badiidi ba lefaseng ba tlaišwa ke seo Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo o se bitšago “karolelano e sa lekanego ya morwalo o boima wa bolwetši.”

Sebaki se segolo sa go se leka-lekane mo ga boemo bja tša maphelo ke go hloka ponelo-pele ka baka la boithati. Puku ya Man and Microbes e re: “A mangwe a malwetši a fetelago ao a bolayago ka go fetišiša lefaseng go bonagala eka a kgole kudu le dinaga tše di hlabologilego. A mangwe a ona a hwetšwa feela ditikologong tšeo di diilago tša molatšatšing le tša kgaufsi le molatšatšing.” Ka ge dinaga tše di humilego tšeo di hlabologilego gotee le dikhamphani tšeo di dirago dihlare di ka no se holege ka go lebanya, di dika-dika go ntšha ditšhelete bakeng sa go alafa malwetši a.

Boitshwaro bja batho bja go se šetše le bjona bo tsentše letsogo tabeng ya go phatlalatša bolwetši. Therešo ye yeo e kwešago bohloko e bonagala gabotse tabeng ya twatši ya AIDS, yeo e fetelago go tloga mothong yo mongwe go ya go yo mongwe ka diela tša mmele. Ka nywaga e sego kae feela, leuba le le šetše le apareditše lefaseng ka moka ka lebelo. (Bona lepokisi le le rego “AIDS—Leuba la Mehleng ya Rena.”) Setsebi sa tša go nyakišiša dibaki tša malwetši e lego Joe McCormick se itše: “Batho ba itlhabile ka mootlwa. Gomme se ga se go ba swaya phošo, e fo ba therešo.”

Ke bjang batho ba ilego ba phatlalatša twatši ya AIDS ba sa tsebe? Puku ya The Coming Plague e lokeletša dintlha tše di latelago: Diphetogo tša tša leago—kudu-kudu mokgwa wa go ba le dikopano tša botona le botshadi le batho ba bantši—di bakile leuba la malwetši a fetelago ka dikopano tša botona le botshadi, wa nolofaletša twatši gore e dule e le gona le go dira gore motho o tee a fetetše batho ba bangwe ba bantši. Go dirišwa mo go apareditšego ga ditšhwaana tše di šilafetšego tšeo di ilego tša dirišetšwa go hlabela batho ka tša kalafo dinageng tše di hlabologago goba go diriša diokobatši ka tsela e sego molaong go bile le ditla-morago tše di swanago.  Intaseteri ya lefase ka bophara ya madi yeo e dirago diranta tše dimilione tše dikete le yona e dirile gore twatši ya AIDS e fetele go tloga mothong o tee yo a neelago madi go ya go batho ba bantši bao ba tlago go a amogela.

Go etša ge go boletšwe pejana, go diriša di-antibiotic go feta tekano goba go di diriša ka mo go sa lekanago go tlaleleditše tabeng ya go tšwelela ga diphedi tše dinyenyane kudu tšeo di sa hwego. Bothata bjo ke bjo bogolo gomme bo golela pele. Dipaketheria tša staphylococcus, tšeo gantši di bakago dintho, di be di bolawa gabonolo ka dihlare tše di dirilwego ka penicillin. Eupša ga bjale di-antibiotic tše tšeo di tlwaelegilego, gantši ga di šome. Ka gona dingaka di swanetše go diriša di-antibiotic tše difsa tša go bitša tšhelete e ntši tšeo dipetlele tša dinageng tše di hlabologago di ka se kgonego go di reka. Gaešita le tšona di-antibiotic tše difsa di ka no se be le matla a go bolaya diphedi tše di nyenyane kudu, tša dira gore malwetši a swarago batho dipetlele a tlale kudu gomme a bolaye le go feta. Dr. Richard Krause yo e kilego ya ba molaodi wa U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases, o hlalosa ka go lebanya boemo bja nakong ye e le “leuba la go itwela ga ditwatši.”

“Na Lehono re Phela Boemong bjo Bokaone Kudu?”

Mathomong a lekgolo la bo-21 la nywaga, go molaleng gore kotsi ya bolwetši ga se ya ka ya fela le gatee. Go aparela mo go sa kgaotšego ga AIDS, go tšwelela ga ditwatši tšeo di palelago dihlare tša kalafo le go tšwelela gape ga malwetši a kgale ao a bolayago a go swana le bolwetši bja mafahla le malaria go bontšha gore ntwa ya go lwantšha bolwetši ga se ya hlwa e fela.

Mothopa-sefoka sa Nobel e lego Joshua Lederberg o ile a botšiša gore: “Na lehono re phela boemong bjo bokaone kudu go feta ngwaga-kgolong o fetilego?” O itše: “Maemong a mantši, re phela boemong bjo bo befilego le go feta. Re bile bao ba hlokomologago ditwatši gomme re buna seo re se bjetšego.” Na ditšhitišo tša gona bjale di ka fenywa ka boiteko bjo matla bja thutamahlale ya tša kalafo le bja ditšhaba ka moka tša lefase? Na mafelelong malwetši a motheo a fetelago a tla fedišwa, go etša ge go ile gwa fedišwa sekobonyane? Sehlogo sa rena sa mafelelo se tla ahla-ahla dipotšišo tše.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 24]

Go Fenya Ntwa ya Sekobonyane le Polio

Bofelong bja October 1977, Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo (World Health Organization [WHO]) o ile wa hwetša mokgwa wa go phatlalala ka tsela ya tlhago wa kamoo sekobonyane se tšwelelago ka gona. Ali Maow Maalin e lego moapei wa sepetlele yo a bego a dula Somalia, o ile a hlaselwa ke sekobonyane eupša e sego ka tsela e šoro, gomme o ile a kaonefala dibekeng tše sego kae feela. Batho ka moka bao ba bego ba ile ba tswaka-tswakana le yena ba ile ba hlabelwa.

Dingaka di ile tša leta ka go tshwenyega nywaga e mebedi yeo e bego e bonagala e le e metelele. Go ile gwa ntšhwa moputso wa R7 000 bakeng sa motho le ge e le ofe yoo a bego a ka bega ka ga “motho yo a tlogago a swerwe ke sekobonyane” e le ka kgonthe. Ga go le o tee yo a ilego a tla ka pego e kwagalago bakeng sa go hwetša moputso, gomme ka May 8, 1980, WHO e ile ya tsebiša semolao gore “Lefase gotee le batho ba lona ka moka ba hunologile sekobonyaneng.” Nywaga e lesome feela pele ga moo, sekobonyane se be se bolaya batho ba ka bago ba dimilione tše pedi ka ngwaga. E be e le la mathomo historing bolwetši bjo bo fetelago ka kudu gakaakaa bo fedišwa. *

Go ile gwa ba le kholofelo ya gore bolwetši bjo bo fokodišago bja bjaneng bja polio goba poliomyelitis bo ka fedišwa. Ka 1955, Jonas Salk o ile a tšweletša sehlare se se šomago sa go hlabela polio, gomme lesolo la go hlabela polio le ile la thoma kua United States le dinageng tše dingwe. Ka morago ga moo, go ile gwa dirwa moento wa molomo. Ka 1988, WHO e ile ya hloma lenaneo la lefase ka bophara la go fediša polio.

Dr. Gro Harlem Brundtland yoo ka nako yeo e bego e le molaodi-kakaretšo wa WHO o bega gore: “Ge re be re thoma lesolo la maiteko a go fediša polio ka 1988, e be e golofatša bana ba fetago ba 1000 letšatši le letšatši. Ka 2001, go be go e-na le palo ya ka tlase-tlase ga 1000 bakeng sa ngwaga ka moka.” Ga bjale polio e hlasela dinageng tše lesome feela, gaešita le ge go tla nyakega ditšhelete tše di oketšegilego bakeng sa go thuša dinaga tše gore mafelelong di fedišetše bolwetši bjo sa ruri.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Seswantšho]

Mošemanyana wa mo-Ethiopia o dirwa moento wa molomo

[Mothopo]

© WHO/P. Virot

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 26]

AIDS—Leuba la Mehleng ya Rena

AIDS e thomile go phatlalala bjalo ka tšhošetšo e mpsha ya lefase ka bophara. Mo e ka bago ka morago ga nywaga e 20 go lemogilwe gore e gona, e fetetše go batho ba dimilione tše 60. Le gona, baemedi ba tša maphelo ba lemoša gore leuba la AIDS le sa le “mogatong wa lona wa mathomo.” Palo ya batho ba fetetšwego e “golela godimo go feta kamoo go bego go nagannwe ka gona pele,” gomme ditla-morago tša yona di a šiiša dikarolong tša lefase tšeo di hlasetšwego kudu.

Pego ya Ditšhaba tše Kopanego e hlalosa gore: “Bontši bja batho bao ba swerwego ke HIV/AIDS lefaseng ka bophara ba sa le nywageng ya bona ya go ka šoma.” Ka baka leo, go dumelwa gore dinaga tše mmalwa tša ka borwa bja Afrika di tla loba bašomi ba tšona ba magareng ga 10 le 20 lekgolong ka ngwaga wa 2005. Gape pego e re: “Kua Afrika ya ka borwa bja Sahara nywaga-kakaretšo ya go phela ga batho go letetšwe gore ga bjale e be nywaga e 47. Ge nkabe AIDS e be e se gona, e be e tla ba nywaga e 62.”

Go fihla ga bjale maiteko a go hwetša moento wa go e alafa ga se a atlega, gomme ke feela 4 lekgolong go batho ba dimilione tše tshela bao ba tlaišwago ke AIDS dinageng tše di hlabologago bao ba hwetšago kalafo ya diokobatši. Mo nakong ye, AIDS ga e na kalafo, gomme dingaka di tšhoga gore bontši bja batho bao ba fetetšwego ke twatši mafelelong ba tla swarwa ke bolwetši bjo.

[Seswantšho]

Disele tša ‘lymphocyte ya mohuta wa T’ tšeo di fetetšwego ke twatši ya HIV

[Mothopo]

Godo-Foto

[Seswantšho go letlakala 23]

Mošomi wa laporatoring o hlahloba mohuta wa twatši wo go lego thata go o fenya

[Mothopo]

CDC/Anthony Sanchez