Ntwa ya Bogologolo ya go Lwela Boemo bjo Bokaone bja tša Maphelo

JOANNE o be a dula New York, gomme o be a swerwe ke bolwetši bja mafahla (tuberculosis [TB]). Eupša bolwetši bja gagwe bja TB e be e se bjo bo tlwaelegilego. O be a e-na le mohuta o fapanego wa TB wo o bego o palela dihlare ka moka tša kalafo gomme o bolaya seripa-gare sa bao ba swerwego ke mohuta wo. Lega go le bjalo, Joanne o be a sa tsome thušo ya tša kalafo ka mehla, gomme o be a šetše a feteditše bonyenyane motho o tee ka bolwetši bja TB. Ngaka ya gagwe yeo e bego e ferekane e ile ya re, ‘O swanetše go tswalelelwa.’

TB ke mmolai wa kgale. Batho ba dimilione e le ka kgonthe ba ile ba tlaišwa ke TB gomme ba feleletša ba hwile. Bohlatse bja gore bolwetši bjo bo kile bja ba gona bo hweditšwe ditopong tše di gwamišitšwego tša Egipita le Peru tša bogologolo. Lehono kgateletšo yeo e tšwelelago leboelela ya TB e bolaya batho ba ka bago dimilione tše pedi ngwaga le ngwaga.

Carlitos yo a patlamego malaong a manyenyane ka mokutwaneng wa se-Afrika, o be a e-tšwa kudumela phatleng. Malaria e be e mo dirile gore a fokole o šoro mo e lego gore o be a se sa kgona le go lla. Batswadi ba gagwe bao ba bego ba tshwenyegile ba be ba se na tšhelete ya go reka dihlare tša kalafo, gomme go be go se na kliniki ya kgaufsi moo ba bego ba ka kgona go hweletša ngwana wa bona thušo ya tša kalafo. Phišo ya mmele ga se ya ka ya fokotšega, gomme o ile a hwa diiring tše 48.

Malaria e bolaya bana ba swanago le Carlitos ba ka bago milione ngwaga le ngwaga. Metsaneng ya Afrika Bohlabela, bana ba bantši ka kgwedi ba longwa ka makga a magareng ga 50 le 80 ke menang yeo e rwelego malaria. Dihlare tša kalafo tšeo di lwantšhago malaria ga di sa na matla a go fodiša gomme menang ye e phatlalalela mafelong a mafsa. Ngwaga o mongwe le o mongwe, batho ba akanyetšwago go ba dimilione tše 300 ba tlaišwa ke bolwetši bjo bo tseneletšego bja malaria.

Kenneth, monna wa nywaga e 30 yo a dulago kua San Francisco, California, o ile a thoma go ya ngakeng ya gagwe ka 1980. O ile a lla ka letšhollo le go lapa. Ka morago ga ngwaga o ile a hwa. Gaešita le ge a ile a hwetša thušo ya ditsebi tša kalafo, o ile a fo ota gomme mafelelong a bolawa ke nyumonia.

Nywaga e mebedi ka morago, mosadi yo mofsa wa kua leboa la Tanzania, lefelo leo le lego bokgole bja dikhilomithara tše 16 000 go tšwa San Francisco, o ile a thoma go tlaišwa ke ditšhupo tša bolwetši bjo bo swanago. Ka dibeke tše sego kae feela, o be a sa kgone go sepela gomme go se go ye kae o ile a hwa. Batho ba motseng ba ile ba rea bolwetši bjo bo sa tlwaelegago leina la Juliana ka gobane go bonagala monna yo a rekišago mašela ao a ngwadilwego Juliana a ile a fetetša mosadi yo ka bolwetši gotee le basadi ba bangwe ba tikologong.

Bobedi Kenneth le mosadi wa Tanzania ba be ba e-na le bolwetši bjo bo swanago: AIDS. Mathomong a nywaga ya bo-1980, nakong ya ge go be go bonagala eka thutamahlale ya tša kalafo e be e  kgonne go laola ditwatši tše kotsi ka go fetišiša, bolwetši bjo bjo bofsa bjo bo fetelago bo ile bja thoma go hlobaetša batho. Lebakeng la nywaga e masome-pedi palo ya batho bao ba bolailwego ke AIDS e ile ya thoma go lekana le ya bao ba bolailwego ke leuba leo le ilego la hlasela Yuropa le Asia ka moka lekgolong la bo-14 la nywaga—leuba leo batho ba Yuropa ba ilego ba se le lebale le ka mohla.

Leuba la Black Death

Leuba leo le bitšwago Black Death le thomile go tšwelela ka 1347, nakong ya ge sekepe se se tšwago Crimea se be se ema Messina, sehlakahlakeng sa Sicily. Go tlaleletša morwalong wa sona wa ka mehla, sekepe se be se rwele le leuba. * Go se go ye kae, leuba la Black Death le ile la phatlalala le Italy ka moka.

Ngwageng o latetšego, Agnolo di Tura wa Siena kua Italy o ile a hlalosa tlalelo yeo e bego e le toropong ya gabo ka gore: ‘Kua Siena batho ba ile ba thoma go hwa ka May. E be e le selo se sehlogo le se se tšhošago o šoro. Balwetši ba be ba e-hwa mo e nyakilego go ba ka yona nako yeo. Ba be ba e-hwa ka palo ya makgolo bošego le mosegare.’ O ile a oketša ka gore: ‘Ke ile ka boloka bana ba-ka ba bahlano ka diatla tša-ka, gomme ba bangwe ba bantši le bona ba ile ba dira se se swanago. Go be go se na motho yo a llago go sa šetšwe gore go hwile mang, ka gobane mo e ka bago motho yo mongwe le yo mongwe o be a letetše lehu. Go ile gwa hwa batho ba bantši kudu mo e lego gore batho ka moka ba be ba dumela gore e be e le bofelo bja lefase.’

Bo-radihistori ba bangwe ba bolela gore leuba le ile la phatlalala Yuropa lebakeng la nywaga e mene, gomme mo e ka bago tee-tharong ya badudi e ile ya hwa—mohlomongwe batho ba magareng ga dimilione tše 20 le tše 30. Leuba le be le hlasetše gaešita le Iceland yeo e lego kgole kudu. Go thwe kua Bohlabela bja Kgole, badudi ba China ba ile ba fokotšega go tloga go dimilione tše 123 mathomong a lekgolo la bo-13 la nywaga go ya go dimilione tše 65 lekgolong la bo-14 la nywaga, mohlomongwe e le ka baka la leuba leo le tlilego gotee le tlala.

Ga go na leuba la nakong e fetilego, ntwa goba tlala tšeo le ka mohla di kilego tša baka tlaišego e  apareditšego gakaakaa. Puku ya Man and Microbes e re: “E be e le masetla-pelo a magolo ka go fetišiša historing ya batho. Go ile gwa hwa palo ya batho ba magareng ga kotara le seripa-gare kua Yuropa, Afrika Leboa le dikarolong tša Asia.”

Batho ba Amerika ba ile ba phologa tlhaselo ya leuba la Black Death ka baka la go ba lekatana ga bona go dinaga tše dingwe ka moka. Eupša go se go ye kae, dikepe tša lewatleng di ile tša dira gore go ba lekatana mo go fele. Lekgolong la bo-16 la nywaga, lephoto la mauba ao a bego a bolaya go feta leuba la Black Death, le ile la hlasela dinaga tša Amerika Leboa le Amerika Borwa.

Sekobonyane se Hlasela Dinaga tša Amerika

Ge Columbus a be a fihla Dihlakahlakeng tša West Indies ka 1492, o ile a hlalosa ka batho ba moo e le ‘ba babotse ba leemo le le itekanetšego le ba mebele ya digoba.’ Lega go le bjalo, kagego ya bona e botse ya mmele e be e ba dira gore ba bonagale eka ba ka se hlaselwe ke malwetši a Yuropa.

Ka 1518 sekobonyane se ile sa hlasela sehlakahlaka sa Hispaniola. E be e le la mathomo Badudi ba Setlogo ba Amerika ba hlaselwa ke sekobonyane maphelong a bona, gomme ditla-morago tša sona di ile tša baka masetlapelo. Monna wa Mosepaniši yoo a ilego a bona tše ka mahlo a gagwe a mabedi, o ile a akanyetša gore go phologile batho ba sekete feela sehlakahlakeng seo. Go se go ye kae, leuba le ile la phatlalalela Mexico le Peru gomme la ba le ditla-morago tše di swanago.

Lekgolong le le latelago la nywaga, ge badudi ba Plymouth ba be ba fihla tikologong ya Massachusetts kua Amerika Leboa, ba ile ba hwetša gore sekobonyane se be se šetše se fsietše mo e nyakilego go ba badudi ka moka ba nageng yeo. Moetapele wa badudi ba Plymouth e lego John Winthrop o ile a ngwala gore: “Badudi ba setlogo ka moka ga bona ba nyakile ba bolawa ke sekobonyane.”

Leuba la sekobonyane le ile la latelwa ke mauba a mangwe. Go ya ka mothopo o mongwe, mo e ka bago nywaga e lekgolo ka morago ga go fihla ga Columbus, malwetši ao a tlišitšwego ke bašele a be a šetše a fsietše 90 lekgolong ya badudi ba dinaga tša Amerika Leboa le Amerika Borwa. Badudi ba Mexico ba be ba fokotšegile go tloga go ba dimilione tše 30 go ya go ba dimilione tše 3 gomme ba Peru ba fokotšegile go tloga go ba dimilione tše 8 go ya go ba milione. Go ba gona, badudi ba ba setlogo ba Amerika e be e se bona feela bahlaselwa ba bolwetši bja sekobonyane. Puku ya Scourge—The Once and Future Threat of Smallpox e re: “Go theoša le histori ya batho, sekobonyane se bolaile batho ba dimilione tše makgolo, e lego palo e fetago kgole palo ya mahu a bakilwego ke leuba . . . le dintwa ka moka tša lekgolong la [bo-20] la nywaga ge di kopanywa.”

Ntwa ga se ya Hlwa e Fenywa

Mehleng ya lehono go bonagala eka ditlhaselo tše šoro tša leuba le sekobonyane e bile dilo tšeo di diragetšego bogologolo. Lekgolong la bo-20 la nywaga batho ba ile ba fenya dintwa tše dintši malebana le malwetši a fetelago, kudu-kudu dinageng tša diintaseteri. Dingaka di ile tša hwetša dibaki tša malwetši a mantši, gomme tša ba tša hwetša le ditsela tša go a alafa. (Bona lepokisi le le lego ka mo tlase.) Meento e mefsa gotee le di-antibiotic di ile tša bonagala di swana le makgona-tšohle a go alafa gaešita le bolwetši bjo go lego thata go bo alafa.

 Lega go le bjalo, go etša ge Dr. Richard Krause yoo e kilego ya ba molaodi wa U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases a bontšha, “mauba a kgonthišeditšwe go swana le lehu le metšhelo.” TB le malaria ga se tša fedišetšwa sa ruri. Le gona leuba la mehleng yeno la AIDS ke kgopotšo e nyamišago ya gore mauba a sa dutše a laletše go hlasela lefase. Puku ya Man and Microbes e re: “Malwetši a fetelago a sa dutše e le sebaki se segolo sa lehu lefaseng; a tla dula a bolaya ka nako e telele e tlago.”

Dingaka tše dingwe di tšhoga gore go sa šetšwe tšwelopele e kgahlišago e dirilwego tabeng ya go lwantšha bolwetši, seo se fihleletšwego nywaga-someng e mmalwa ya go feta e ka no ba selo sa nakwana. Robert Shope e lego setsebi sa go nyakišiša ka dibaka-malwetši le go phatlalala ga ona o lemoša gore: “Kotsi yeo e bakwago ke malwetši a fetelago e sa dutše e le gona—e mpefalela pele.” Sehlogo se se latelago se tla hlalosa lebaka leo ka lona go lego bjalo.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 21]

Lebakeng la nywaga e masome-pedi palo ya batho bao ba bolailwego ke AIDS e ile ya thoma go lekana le ya bao ba bolailwego ke leuba leo le ilego la hlasela Yuropa le Asia ka moka lekgolong la bo-14 la nywaga

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 22]

Tsebo e Thulana le Tumela-khwele

Lekgolong la bo-14 la nywaga, nakong ya ge leuba la Black Death le be le hlasela lapa la mopapa kua Avignon, ngaka ya gagwe e ile ya mmotša gore go lebana ga dipolanete tše tharo—Saturn, Jupiter le Mars—ka leswao la Aquarius, ke gona mo go bego go baka leuba.

Nywaga e ka bago e mene ka morago, George Washington o ile a robala a swerwe ke mogolo o bohloko. Dingaka tše tharo tše di tumilego di ile tša alafa bolwetši ka go mo goga dilithara tše pedi tša madi megala-tšhikeng ya gagwe. Molwetši o ile a hwa diiring tše sego kae. Go ntšha madi e bile tsela ya motheo ya tša kalafo ka nywaga e 2 500—ga e sa le go tloga nakong ya Hippocrates go fihla bogareng bja lekgolo la bo-19 la nywaga.

Gaešita le ge tumela-khwele le setšo di ile tša ditela tšwelopele ya tša kalafo, dingaka tše di ineetšego modirong wa tšona di ile tša šoma ka thata bakeng sa go hwetša dibaki tša malwetši a fetelago le dikalafo tša ona. Ka mo tlase go lokeleditšwe tše dingwe tša ditsela tše bohlokwa tša kamoo ba ilego ba atlega ka gona.

▪ Sekobonyane. Ka 1798, Edward Jenner o ile a atlega go tšweletšeng moento bakeng sa sekobonyane. Lekgolong la bo-20 la nywaga, meento e ile ya itlhatsela e šoma tabeng ya go thibela malwetši a mangwe a bjalo ka polio, letadi, mooko le mauwe.

▪ Bolwetši bja Mafahla (TB). Ka 1882 Robert Koch o ile a hlaola paketheria ya bolwetši bja mafahla gomme a hlama mokgwa wa go lekola bolwetši bjoo. Nywaga e ka bago e 60 ka morago, go ile gwa utollwa streptomycin, e lego antibiotic e matla ya go alafa bolwetši bja mafahla. Sehlare se se ile sa ipontšha se e-na le mohola bakeng sa go alafa leuba la bubonic.

▪ Malaria. Go tloga lekgolong la bo-17 la nywaga go ya pele, quinine—yeo e hwetšwago letswamathing la mohlare wa cinchona—e ile ya phološa maphelo a batho ba dimilione bao ba bego ba swerwe ke malaria. Ka 1897, Ronald Ross o ile a hlaola gore menang ya Anopheles ke yona yeo e rwalago bolwetši, gomme ka morago go ile gwa dirwa maiteko a go laola menang bakeng sa go fokotša mahu dinageng tša molatšatšing.

[Diswantšho]

Tšhate ya Zodiac (ka godimo) le go ntšhwa ga madi

[Mothopo]

Both: Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Seswantšho go letlakala 19]

Lehono, mehuta yeo e tšwelelago leboelela ya bolwetši bja mafahla e bolaya batho ba ka bago dimilione tše pedi ngwaga le ngwaga

[Mothopo]

X ray: New Jersey Medical School–National Tuberculosis Center; man: Photo: WHO/Thierry Falise

[Seswantšho go letlakala 20]

Seswantšho seo se kgwarilwego sa Jeremane sa go tloga go mo e ka bago ka 1500, se bontšha ngaka e aperego sethiba-sefahlego le molomo bakeng sa go itšhireletša leubeng la Black Death. Molomong go be go tšhetšwe senkgiša-bose

[Mothopo]

Godo-Foto

[Seswantšho go letlakala 20]

Paketheria yeo e ilego ya baka leuba la “bubonic”

[Mothopo]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited