‘Go Direga’ng ka Nna?’

“Ke itše ge ke tsoga letšatšing le lengwe, gwa bonagala o ka re bophelo bja-ka ka moka bo fetogile. Ke ile ka ikwa o ka re ke motho yo a fapanego wa go ba le mmele wo o fapanego.”—Sam.

NYWAGA ya mahlalagading ke’ng? Ge e hlaloswa ka tsela e bonolo, ke boemo bja bophelo bja magareng ga go ba ngwana le go ba motho yo mogolo. Ke nako yeo ka yona o bago le diphetogo tše dikgolo—mmeleng, maikwelong gaešita le tabeng ya go dirišana le batho. Ge e le gabotse, go thoma ga nako ya nywaga ya mahlalagading go a kgahliša. Go ba gona, go bolela gore o tseleng ya go tsena bogolong. Ka lehlakoreng le lengwe, maikwelo a mafsa a thoma go tšwelela boemong bjo bja bophelo, gomme a mangwe a ona e ka ba a gakantšhago—gaešita le go ba a tšhošago.

Lega go le bjalo, ga se wa swanela go tšhoga nywaga ya mahlalagading. Ee, nakong yona yeo motho a ka ba mohuteng o itšego wa tlalelo. Eupša gape e dira gore go be le sebaka se se kgahlišago e le gore o dire phetogo e atlegago ya go tsena bogolong. Anke re bone gore bjang—sa mathomo, ka go hlahloba tše dingwe tša ditlhohlo tšeo bafsa ba lego nywageng ya mahlalagadi ba lebanago le tšona.

Go Thoma ga Lebaka la go Khukhuša

Nywageng ya mahlalagadi, go direga diphetogo mmeleng wa mosetsana le wa mošemane, mmele wa mosetsana o lokišeletšwa gore o kgone go belega mola wa mošemane o lokišeletšwa gore o kgone go belegiša. Tshepedišo ye, yeo e bitšwago lebaka la go khukhuša e tšea lebaka la nywaga gore e fele, gomme ga e fo kgoma feela go gola ga ditho tša gago tša pelego bjalo ka ge re tla bona.

Banenyana gantši ba thoma lebaka la bona la go khukhuša nywageng ya magareng ga e 10 le 12, mola bašemane ba bantši ba thoma magareng ga e 12 le 14. Lega go le bjalo, tše e fo ba dikakanyetšo. Go ya ka The New Teenage Body Book, “motho yo  mongwe le yo mongwe o na le nako e kgethegilego yeo ka yona go diregago diphetogo mmeleng wa gagwe, e lego seo se bontšhago gore diphetogo tše di fapa-fapanego tša lebaka la go khukhuša di tla direga neng.” E oketša ka gore: “Go na le seo go thwego ke nako e swanetšego ya go thoma ga lebaka la go khukhuša.” Ka gona, ga go na seo se fošagetšego ge e ba o thoma lebaka la go khukhuša pele—goba ka morago—ga ge dithaka tša gago di thomile.

Go sa šetšwe gore lebaka la go khukhuša le thoma neng, le ka kgoma tsela yeo o lebelelegago ka yona, tsela yeo o ikwago ka yona le kamoo o lebelelago batho bao ba go dikologilego. Ela hloko tše dingwe tša dilo tšeo di kgahlišago eupša e bile e le tšeo di hlohlago tša boemo bjo bja moswana-noši bja bophelo.

‘Go Direga’ng ka Mmele Wa-ka?’

Lebaka la go khukhuša le thoma ka go oketšega ga dihomoune, kudu-kudu ya estrogen go banenyana le ya testosterone go bašemane. Go fetoga ga dihomoune ke gona ka tekanyo e itšego go bakago seo se bonagalago e le phetogo ya mmele ka tsela ya mohlolo yeo e latelago. Ge e le gabotse, ka morago ga gore lebaka la go khukhuša le thome, mmele wa gago o thoma go gola ka lebelo le legolo kudu.

Ka nako ye ditho tša gago tša pelego di thoma go gola, eupša seo ke feela karolo e nngwe ya go gola mmeleng. Gape o ka ba yo motelele ka pela. Ge o be o sa le ngwana, mohlomongwe ngwaga le ngwaga o be o gola ka disenthimithara tše ka bago tše 5, ka gona go ka se makatše ge ngwaga le ngwaga o thoma go gola ka disenthimithara tše 10 nakong ya go gola ka lebelo kudu ya lebakeng la go khukhuša.

Nakong ye ka moka, o ka ikwa o sa phuthologe mmeleng go fihla bokgoleng bjo itšego. Se ke seo se tlwaelegilego. Gopola gore dikarolo tše di sa swanego tša mmele wa gago di ka ba di gola ka lebelo le le sa swanego. Se se ka feleletša ka go ikwa o sa phuthologe. Eupša o se ke wa fela pelo—ga se ka mehla mo o tlago go sekamela kudu go direng diphošo. Go se phuthologe mmeleng ga nywageng ya mahlalagadi go tla feta.

Lebakeng la go khukhuša, banenyana ba thoma go bona kgwedi, e lego go tšwa ga kgwedi le kgwedi ga madi, diela le ditšhila tša ditlhale-nama tšeo di tšwago ka popelong. * Nako ya go ba kgweding gantši e akaretša go kwa dihlabi gaešita le go fokotšega ga matla a dihomoune. Ka ge se se na le ditla-morago tše itšego bobedi mmeleng le maikwelong, go thoma ga go ba kgweding e ka ba selo se se hlobaetšago kudu. Teresa yo ga bjale a nago le nywaga e 17 o gopola gore: “Gatee-tee go ile gwa tšwelela selo se sefsa seo ke ilego ka swanelwa ke go lebeletšana le sona. Se ile sa mpherekanya maikwelong gomme sa mpakela dihlabi. Le gona se be se direga kgwedi e nngwe le e nngwe!”

Ga go nyakege gore o tšhoge ge o thoma go ya kgweding. Ge e le gabotse, ke sešupo sa gore mmele wa gago o šoma gabotse. Mafelelong, o tla ithuta kamoo o ka lebeletšanago ka katlego le dilo tše di sa thabišego tša nako ya gago ya go ba kgweding. Ka mohlala, ba bangwe ba hwetša gore go itšhidulla ka mehla go fokotša dihlabi. Eupša batho ga ba swane. Mo gongwe o ka hwetša gore o swanelwa ke go fokotša kudu modiro wo o nyakago gore o šome ka thata nakong ya ge o le kgweding. Ithute go “theeletša” mmele wa gago gomme o o nee seo o se nyakago.

Nywageng ya mahlalagadi, bobedi banenyana le bašemane ba thoma go kgomega kudu ka ponagalo ya bona. Teresa o ntšha sa mafahleng ka gore: “Yeo ke nako ye ka yona ke thomilego e le ka kgonthe go lemoga—le go kgomega—kamoo batho ba bangwe ba naganago ka ponagalo ya-ka.” O tšwela pele ka gore: “Ge e le gabotse ke sa dutše ke ferekanywa ke ponagalo ya-ka dinakong tše dintši. Moriri wa-ka ga o nyake  go kamega ka tsela yeo ke nyakago ka gona, diaparo tša-ka ga di ntule gabotse, e bile ga ke kgone le go hwetša diaparo tšeo ke di ratago!”

Mmele wa gago le wona o ka go ferekanya ka ditsela tše dingwe. Ka mohlala, dithaka tša gago tša kudumela di thoma go šoma kudu lebakeng la go khukhuša, e lego seo se ka go dirago gore o fufulelwe kudu. Go hlapa ka mehla, gotee le go kgonthišetša gore diaparo tša gago di hlwekile, go ka go thuša go laola monkgo wa gago wa mmele. O ka laolwa gape ka go diriša deodorant goba se-thibela-mphufutšo.

Le gona lebakeng la go khukhuša dithaka tša makhura letlalong la gago di thoma go šoma kudu, e lego seo se ka feleletšago ka go tšwa dišo le dikemola. Ngwanenyana yo a bitšwago Ann o lla ka gore: “Ka mehla go bonagala ke e-ba le dišo nakong yeo ka yona ke nyakago go lebelelega ke le botsana kudu. Na e ka ba e fo ba go nagana goba na dišo tše di fo itiragalela nakong ya ge di tloga di sa nyakege?” Dikemola le tšona di tlišeditše Teresa mathata. O re: “Di ntira gore ke ipone ke befile le go nagana gore ba bangwe le bona ba a di bona, ka gobane ge batho ba ntebeletše, ke nagana gore ge e le gabotse ba lebeletše dišo tša-ka!”

Ee, bašemane le bona ba ka ba le mathata a letlalo. Ge e le gabotse, ditsebi tše dingwe di bolela gore bašemane ke bona gantši ba tlaišwago ke mathata a letlalo go feta banenyana. Go sa šetšwe gore o lesogana goba o kgarebe, o ka holwa ke gore o hlape ka mehla dikarolo tša mmele wa gago tšeo di nago le makhura, go akaretša sefahlego, molala, magetla, mokokotlo le sehuba. Go oketša moo, go hlapa moriri ka sesepe (shampoo) nako le nako go ka thuša gore o thibele makhura gore a se ke a phatlalala le letlalo la gago. Gape, go na le didirišwa tše di lego gona tšeo di hlametšwego go lwantšha dikemola le dišo. Teresa o re: “Batswadi ba-ka ba nthušitše go hwetša didirišwa tša go hlapa le go tlola. Ba nthušitše gape gore ke se ke ka ja kudu dijo tšeo di se nago phepo. Ge ke sa je dijo tše di se nago phepo gomme ke e-nwa meetse a mantši, dikemola tša-ka gantši di a tloga.”

Phetogo e nngwe ya mmele yeo e kgomago bašemane kudu ke go fetoga ga lentšu. Marakodu a gago a tla kotofala ka tsela e itšego gomme a telefala lebakeng la go khukhuša, seo sa feleletša ka gore ganyenyane-ganyenyane lentšu la gago e be le lekoto. Tabeng ya Bill, se se ile sa direga ntle le gore a se lemoge. O re: “Ke be ke sa lemoge gore lentšu la-ka le fetogile, go fihlela ge batho ba be ba kgaotša go nagana gore ba bolela le mma goba kgaetšedi ya-ka ge ke be ke araba mogala.”

Ka dinako tše dingwe lentšu leo le fetogago le sekamela go gwašeng—go fetoga ka lebelo ga lentšu go tloga segalong sa tlase go ya segalong sa godimo. Tyrone ge a nagana ka nako yeo a bego a le nywageng ya mahlalagadi o re: “E be e le selo se se lešago dihlong e le ruri. Nako le nako ge ke tšhogile, ke moo lentšu la-ka le tlago go gwaša. Ke ile ka leka gore ke se ke ka tšewa ke maikwelo, eupša a ile a ntšea e le ka kgonthe.” Tyrone o re: “Ka morago ga ngwaga se se ka kgaotša eupša go nna se kgaoditše moo e ka bago ka morago ga nywaga e mebedi.” Ge e ba se se go diragalela, o se ke wa itlhoboga! Lentšu la gago le lona go se go ye kae le tla ba boemong bja lona bjo bofsa le bjo bo kwagalago ka bokoto bjo bo swanetšego.

‘Ke ka Baka la’ng ke Ikwa ka Tsela ye?’

Ga se mo go sa tlwaelegago go bafsa ba lego mahlalagading gore ba be le maikwelo a fapa-fapanego a kwešago bohloko. Ka mohlala, o ka hwetša gore wena le bagwera ba gago ba pelo-bohloko ba bjaneng le ile la thoma go se sa tlwaelana kudu. E sego gore se se bile gona ka baka la go ngangišana mo gogolo. Mohlomongwe ga le sa kgahlegela dilo tše di swanago. Gaešita le batswadi ba gago—bao pele o bego o tšhabela go bona go hwetša khomotšo le polokego—gatee-tee ba ka bonagala e le ba fetilwego ke nako le go se sa batamelega.

Tše ka moka di ka dira gore mofsa yo a lego mahlalagading a ikwe a lewa ke bodutu. Puku e nngwe ya ditšhupetšo e re: “Banyakišiši ba bangwe ba boletše gore bodutu bo ba gona gantši le ka mo go tseneletšego nywageng ya mahlalagadi go feta nakong ya ge o  sa le yo monyenyane goba o le yo mogolo.” Ge o tšhaba gore ba bangwe ba tla go lebelela o le motho o šele, o ka sekamela tabeng ya gore o se ke wa bolela ka dikgopolo tša gago le maikwelo. Goba mohlomongwe ga o nyake go bontšha kgahlego bathong ba bangwe, o nagana gore ga go na yo a tlago go nyaka gore o be mogwera wa gagwe e le ka kgonthe.

Bafsa ba bantši ba lego mahlalagading ba ba le dinako tša go lewa ke bodutu go swana le batho ba bantši ba bagolo. Selo sa bohlokwa seo o swanetšego go dula o se gopola ke gore mafelelong maikwelo a a ka fela. * Gopola gore ka ge o le mofsa yo a lego mahlalagading, mo e ka bago selo se sengwe le se sengwe ka wena se a fetoga. Pono ya gago ka bophelo, ka ba bangwe gaešita le tsela yeo o itebelelago ka yona e dula e fetoga nako le nako. Ka kgonthe, motho yo o iponago o le yena seiponeng, ka dinako tše dingwe a ka bonagala e le motho yo mongwe yo o sa mo tsebego le gatee! O ka ikwa ka tsela yeo Steve wa nywaga e 17 a ilego a ikwa ka yona, gomme o dumela gore: “Go thata kudu go bolela gore o a itseba mola semelo sa gago se fetoga ka lebelo kudu.”

E nngwe ya ditsela tše kaone kudu tša go lwantšha bodutu ke go kgahlegela ba bangwe. Se se ka bolela go tseba ba bangwe bao e sego karolo ya sehlopa sa dithaka tša gago. Na go na le batho le ge e le bafe ba bagolo bao o ba tsebago bao ba ka thabelago go ba le ketelo ya bogwera? Na o ka ba direla mediro e itšego ya ka gae, kudu-kudu ge e ba ba nyaka thušo? Beibele e kgothaletša bohle—bafsa le ba bagolo—go ‘katološa dipelo’ maikwelong a bona go ba bangwe. (2 Ba-Korinthe 6:11-13) Go dira bjalo go ka bula dibaka tše di kgahlišago.

Mantšu a Beibele ao a tsopotšwego ka mo godimo ke feela a mangwe a mantšu a melao e mentši ya motheo yeo e thušitšego bafsa ba Bakriste go lebeletšana le ditlhohlo tša nywaga ya mahlalagading. Ge o dutše o bala sehlogo se se latelago, ela hloko kamoo Lentšu la Modimo le ka bago le tutuetšo e matla bophelong bja gago ge o dutše o golela go tsena bogolong.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 6]

Batswadi ga se ba Phethagala

“Ge ke be ke sa le ngwana ke be ke nagana gore batswadi ba-ka ba be ba phethagetše. Ge ke be ke tsena mahlalagading, nkare, ba ile ba thoma go bonagala ba hlaelelwa. Seo ke se bolelago ke gore ke ile ka lemoga gore batswadi ba-ka ga se ba phethagala, gomme se se ile sa dira gore ke ikwe ke gakanegile. Ka bomadimabe, go lemoga ga-ka se go ile gwa dira gore ke belaele tsela ya bona ya go nagana le ya go dira diphetho. Lega go le bjalo, le ge ke ile ka ithuta ka tsela e bohloko, ke boetše ke ba hlompha ka mo go feletšego. Go ba gona, le ge ba sa phethagala, gantši ba dula ba nepile. Le gona, le ge ba fošitše, e sa dutše e le batswadi ba-ka. Ganyenyane-ganyenyane re thoma go tlwaelana kudu bjalo ka bagwera, e lego seo ke naganago gore se swanetše go direga ka mehla magareng ga bana le batswadi ba bona.”—Teresa, wa nywaga e 17.

[Seswantšho go letlakala 7]

Bafsa ba bantši ba tiišitše ditlemo tša bona tša kgaufsi tša bogwera le batho ba bagolo