Lebaka Leo ka Lona Bo-rathutamahlale ba Bangwe ba Dumelago go Modimo

KA MEHLA thutamahlale e utolla diphiri tše difsa mabapi le legohle le diphedi tšeo di phelago polaneteng ya rena. Lega go le bjalo, bo-rathutamahlale le batho-feela ka mo go swanago ba sa dutše ba lebeletšana le dipotšišo tša bohlokwa tše di swanago le tše: Legohle le bile gona bjang? Ke’ng seo se bego se le gona pele ga moo? Ke ka baka la’ng legohle le bonagala le hlametšwe ka mo go kgethegilego gore go phelwe go lona? Bophelo bo thomegile bjang mo lefaseng?

Thutamahlale e sa dutše e sa kgone go araba e le ka kgonthe dipotšišo tše bjalo. Batho ba bangwe ba belaela ge e ba e tla ke ya di araba. Ka gona, ba bantši ba ile ba ikwa ba gapeletšega go naganišiša lefsa ka dipono le ditumelo tša bona. Anke re eleng hloko dilo tše tharo tšeo di sa hlathegego tšeo di dirago gore bo-rathutamahlale ba bangwe ba naganišiše ka go ba gona ga Mmopi.

Na Legohle Leo le Beakantšwego Gabotse le Bile Gona ka Kotsi?

Potšišo e nngwe e kgolo e mabapi le go lokišwa gabotse ga legohle la rena. Ke ka baka la’ng legohle le hlamilwe ka melao yeo e sa fetogego ya tlhago le dilo tšeo di sa fetogego tša tlhago tšeo di swanelago gabotse polanete ya rena le tšohle tšeo di phelago go yona?

Re bolela ka eng ge re re go beakanywa gabotse? Ka mohlala, ela hloko dipeakanyo tše nepagetšego tša melao e mene ya motheo ya matla a tlhago: matla a electromagnetism, matla-kgogedi, matla a magolo a nuclear le matla a fokolago a nuclear. * Matla a a kgoma selo se sengwe le se sengwe legohleng. A theilwe ka go tsepama le ka go leka-lekana ka mo go nepagetšego kudu mo e lego gore gaešita le diphetogo tše nyenyane di ka dira gore legohle le se be le bophelo.

Go batho ba bantši bao ba naganišišago, tlhaloso ye e swanetše go fo ba selo seo se fetago tiragalo ya sewelo. John Polkinghorne yo e kilego ya ba rathutamahlale wa tša tlhago Yunibesithing ya Cambridge, o phetha ka gore: “Ge o lemoga gore melao ya tlhago e swanetše go ba e beakantšwe gabotse ka mo go makatšago bakeng sa go tšweletša legohle leo re le bonago, seo se go dira gore o nagane gore legohle ga se la ka la itiragalela feela eupša go swanetše go ba go e-na le morero ka lona.”

Rathutamahlale wa tša tlhago wa kua Australia e lego Paul Davies o boletše ntlha e swanago ka gore: “Ga go pelaelo gore bo-rathutamahlale ba bantši ke . . . bao ba kwerago kgopolo ya gore go ka ba go e-na le Modimo, goba gaešita le mothopo wa tlholo wo e sego motho.” O ile a oketša ka gore: “Ge e le nna ka noši ga ke dumelelane le go kwera ga bona. . . . Nka se ke ka dumela gore go ba gona ga rena legohleng le ke selo sa go fo itiragalela feela, . . . tlhasenyana ya tiragalo ya sewelo tiragatšong e kgolo ya go tšweletšwa ga legohle.”

Tlhohlo ya go ba Gona ga Dilo tše di Raraganego

Bothata bja bobedi bjo bo hlohlago bo-rathutamahlale ba lehono bo akaretša go raragana ga lefase leo le re dikologilego. Kahlolo e hlaphogetšwego e re botša gore ge tiragalo e itšego e le e raraganego kudu, ke moo kgonagalo ya gore e itiragalele feela ka kotsi e bago e nyenyane. Ela hloko mohlala wo.

Go na le metswako e dikete-kete ya dikhemikhale yeo e swanetšego go tswakana ka mo go nepagetšego tlwaa e le gore go hlangwe DNA, seagi sa motheo sa bophelo. Nywaga-some e meraro e fetilego, Dr Frank Salisbury wa Yunibesithing ya Utah State, U.S.A., o  ile a akanyetša ka dipalo kgonagalo ya go hlamega mo go itiragalelago ga molekule wa DNA wo o lego bohlokwa bakeng sa gore bophelo bo be gona. Dikakanyetšo di ile tša utolla kgonagalo e le e nyenyane kudu mo e lego gore e be e lebelelwa e sa kgonagale go ya ka mokgwa wa go bala. *

Go raragana go bonagala ka mo go kgethegilego ge diphedi di e-na le dikarolo tše di raraganego tšeo di ka se bego le mošomo ka ntle le dikarolo tše dingwe tše di raraganego. Anke re eleng hloko mohlala wa go ikatiša.

Go ya ka dikgopolo-kakanywa tša tlhagelelo, diphedi di ile tša tšwela pele di ikatiša ge di dutše di raragana ka mo go tšwelago pele. Lega go le bjalo, nakong e nngwe diphedi tša ditshadi tša mehuta e mmalwa ya diphedi di ile tša swanelwa ke go tšweletša disele tša tswalo tše di nyakago go nontšhwa ke sephedi sa tona se se nago le disele tše di nyalelanago le tša tšona tša tswalo. E le gore di tle di tšweletše palo e swanetšego ya dikarolwana tša leabela tšeo e lego di-chromosome bakeng sa bana, disele tša tswalo tša motswadi yo mongwe le yo mongwe di feta mogatong o makatšago wo o bitšwago meiosis, wo go ona disele tša motswadi yo mongwe le yo mongwe di šalago le seripa-gare sa palo e tlwaelegilego ya di-chromosome. Mogato wo o thibela bana gore ba se be le di-chromosome tše dintši kudu.

Go ba gona, mogato wo o swanago o be o tla nyakega bakeng sa mehuta e mengwe ya diphedi. Ka gona, go tlile bjang gore “mma wa pele” go mohuta o mongwe le o mongwe wa diphedi a kgone go ikatiša gotee le “tate wa pele” yo a gotšego ka go iphetša? Bobedi bja tšona bo be bo ka ba bjang gatee-tee le bokgoni bja go arola palo ya di-chromosome ka bogare diseleng tša tšona tša tswalo ka mokgwa woo o nyakegago bakeng sa go tšweletša bana bao ba phetšego gabotse bao ba nago le dika tša batswadi ka bobedi? Le gona, ge e ba dika tše tša tswalo di be di gola ganyenyane-ganyenyane, sephedi sa tona le sa tshadi di be di ka tšwela pele bjang di le gona mola dika tše tše bohlokwa di be di sa hlwa di bopega ka botlalo?

Gaešita le mohuteng o tee wa diphedi, kgonagalo ya gore sephedi sa tona le sa tshadi di ka tšweletša disele tša tswalo tše di nyalelanago ka mahlatse, ke e nyenyane kudu mo e lego gore ga go kgonege go e bala. Kgonagalo ya gore go nyalelana ga disele tša tswalo go ile gwa direga mehuteng ya diphedi ka go latelelana ga tšona, ke yeo e lego thata go ka e hlalosa ka tsela e kwagalago. Na mogato wa kgopolo-kakanywa ya tlhagelelo o ka kgona go hlalosa go raragana mo go bjalo? Ditiragalo tša go direga ka mahlatse, ka sewelo le ka ntle le morero di be di ka tšweletša bjang ditshepedišo tše di nyalelanago ka tsela e raraganego gakaakaa? Dilo tšeo di phelago di tletše ka dika tšeo di bontšhago bohlatse bja go ba gona ga go bonela-pele le thulaganyo—e lego seo se šupago go Morulaganyi yo bohlale.

Dirutegi tše dintši di fihleletše phetho e bjalo. Ka mohlala, setsebi sa dipalo e lego William A. Dembski o ile a ngwala gore “tlhamego e bohlale” yeo e bonagalago “dibopegong tše di bonagalago tša lefase leo le re dikologilego . . . e ka hlaloswa feela ka mo go kwagalago ka go bolela gore e tšweleditšwe ke motho yo bohlale yo a dirilego gore di be gona.” Setsebi sa tša tshepedišo ya dikhemikhale ya mmele ya dimolekule e lego Michael Behe o akaretša bohlatse ka tsela ye: “O ka ba Mokatholika yo a ineetšego eupša wa dumela kgopolong-kakanywa ya Darwin. Lega go le bjalo, thuto ya tshepedišo ya dikhemikhale sepheding e dirile gore go be thata le go feta go ba rathutamahlale yo a naganišišago gomme wa dumela kgopolo-kakanywa yeo.”

 Pego e sa Tsepamago ya Mešaletša ya Dilo tša Kgale

Selo sa boraro seo se sa tsebegego seo se gakantšhitšego bo-rathutamahlale ba bangwe se tswalana le pego ya mešaletša ya dilo tša kgale. Ge e ba tlhagelelo e bile gona ka nywaga e mentši, gona re swanetše go holofela go hwetša mašaledi a mantši a diphedi tše di lego magareng, goba dikgokagano magareng ga mehuta e megolo ya diphedi. Lega go le bjalo, mašaledi ao a sa balegego ao a epolotšwego ga e sa le go tloga mehleng ya Darwin a ile a itlhatsela e le a nyamišago ge go tliwa ntlheng yeo. Ga go na dikgokagano magareng ga mehuta e megolo ya diphedi!

Ka gona bo-rathutamahlale ba mmalwa ba ile ba phetha ka gore bohlatse bjo bo thekgago tlhagelelo ke bjo bo fokolago kudu le bjo bo ganetšanago kudu gore bo ka hlatsela gore bophelo bo bile gona ka tlhagelelo. Moentšineare wa go hlama difofa-sebakeng e lego Luther D. Sutherland o ngwadile ka pukung ya gagwe yeo e bitšwago Darwin’s Enigma gore: “Bohlatse bja thutamahlale bo bontšha gore nakong le ge e le efe ge mohuta le ge e le ofe o fapanego ka mo go feletšego wa bophelo o be o tšwelela la mathomo mo Lefaseng, go tloga go di-protozoa tšeo di nago le sele e tee go ya go motho, bo be bo feleletše gomme ditho tša bjona le dibopego di be di feletše e bile di šoma  ka mo go tletšego. Phetho yeo e ka se kego ya efogwa yeo e swanetšego go fihlelelwa go tšwa therešong ye ke gore go be go e-na le sephedi se bohlale sa mohuta o itšego se se bilego gona pele ga ge bophelo bo ka ba gona mo Lefaseng.”

Ka lehlakoreng le lengwe, pego ya mešaletša ya dilo tša kgale e dumelelana kudu le thulaganyo ya kakaretšo ya ponagalo ya mehuta ya diphedi yeo e hwetšwago ka pukung ya Beibele ya Genesi. Donald E. Chittick e lego setsebi sa thutamahlale ya tlhago ya tša dikhemikhale, yo a ilego a hwetša grata ya bongaka ya tša thuto Yunibesithing ya Oregon State, o bolela gore: “Go hlahlobišiša pego ya mašaledi go tla lebiša motho phethong ya gore diphoofolo di be di tswala go ya ka mohuta wa tšona go etša ge Genesi e bega. Ga se tša ka tša fetoga go tloga mohuteng o mongwe go ya go o mongwe. Bohlatse mo nakong ye, go etša le mehleng ya Darwin, bo dumelelana le pego ya Genesi ya go bopša ga dilo ka go lebanya. Diphoofolo le dimela di tšwela pele go tšweletša tše dingwe go ya ka mehuta ya tšona. Ge e le gabotse, phapano magareng ga thuto ya mešaletša ya dilo tša kgale le thuto ya Darwin ke e kgolo kudu mo e lego gore bo-rathutamahlale ba bangwe ba thoma go dumela gore mehuta ya magareng ya diphedi e ka se ke ya hwetšwa le ka mohla.”

Go Amogela Bohlatse bjo bo Lego Gona

Ditaba tšeo go boletšwego ka tšona ka mo godimo di fo emela bonyenyane bja dipotšišo tšeo di sa arabjago tšeo di gakantšhago bao ba phaelago ka thoko bohlatse bja go ba gona ga Mmopi. Bo-rathutamahlale ba bangwe ba lemoga gore go gana go ba gona ga Modimo ga se tsela yeo e kgorilwego ke bohlatse bjo bo kgonthišeditšwego le go naganišiša gabotse, eupša e kgorilwe ke dikakanyetšo le go phopholetša mo go nago le lehutšo.

Ka gona, ka morago ga nyakišišo le modiro o atlegilego wa tša thutamahlale wa bophelo ka moka, moithuta-dinaledi e lego Allan Sandage o itše: “E bile thuto ya-ka ya thutamahlale yeo e ilego ya ntebiša phethong ya gore lefase le raragane kudu gore thutamahlale e ka le hlalosa. Ke feela ka matla a fetago a tlwaelegilego mo nka kwešišago sephiri sa bophelo.”

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 14]

Dipotšišo tšeo di gakantšhago bo-rathutamahlale

▪ Ke ka baka la’ng go e-na tekano e makatšago gakaakaa ya go beakanywa gabotse ga matla a mane a motheo a tlhago, yeo e dirago gore legohle le bophelo di kgone go ba gona?

▪ Go raragana mo go feteletšego le moo gantši go ka se kgonego go nolofatšwa ga diphedi go ka hlaloswa bjang?

▪ Ke ka baka la’ng pego ya mešaletša ya dilo tša kgale e sa felela gomme go na le bohlatse bofe bja go ba gona ga diphedi tša magareng, goba dikgokaganyi magareng ga mehuta e megolo ya diphedi?

[Lepokisi go letlakala 16]

Na e bile ka go direga ka kotsi?

Moragonyana bjale ge National Geographic e be e gatišitše seswantšho se se ipiletšago letlakaleng la ka ntle la puku, seo se bego se bontšha kgokagano magareng ga mma le ngwana, mmadi yo mongwe o ile a ngwalela bagatiši ba makasine woo gore: “Seswantšho sa mma le ngwana se se lego letlakaleng la ka ntle ke modiro wa bokgwari bjo bogolo. Ga ke kgone go kwešiša gore ke bjang motho le ge e le ofe a kago lebelela ngwana yoo yo a kgahlišago, yoo dikgweding tše senyane pele ga moo e bego e fo ba lee le le lekanago le hlogwana ya phini ke moka a nagana gore kgolo ye e makatšago e bile feela tiragalo ya sewelo yeo e diragetšego ka kotsi.”

Ba bantši ba tla dumelelana le seo. Dr Gerald Schroeder yoo e lego mongwadi le yo e kilego ya ba moprofesara wa thuto ya tša tlhago ya nuclear, o swantšha kgonagalo ya gore legohle le diphedi e be tšeo di bilego gona ka kotsi le go thopa matengwa ka makga a mararo a go latelelana, o re: “Pele o hwetša tšhelete yeo o e thopilego ka lekga la boraro, o tla be o le tseleng ya go ya kgolegong ka baka la go hlalefetša dipoelong tša matengwa. Kgonagalo ya go thopa sefoka ka makga a mararo a go latelelana goba ka makga a mararo bophelong, ke e nyenyane kudu moo le go naganwa e ka se kego ya naganwa.”

[Diswantšho go letlakala 15]

Ge nkabe matla a a mane a be a sa beakanywa ka mo go nepagetšego le go leka-lekanywa gabotse, bophelo bo be bo ka se be gona

Matla ao a fokolago a “nuclear” a boloka letšatši la rena le fiša ka tekanyo e leka-lekanego

Matla-kgogedi ke wona a bolokago dilo di le mo lefaseng

Matla a magolo a “nuclear” a tlemaganya “nucleus” ya diathomo gotee

“Electromagnetism” ke matla ao a bakago legadima

[Diswantšho go letlakala 15]

Matla ao a sa laolwego a be a ka tšweletša bjang selo se se raraganego kudu go swana le sele e tee le DNA ya yona, re sa bolele ka motho?

[Diswantšho go letlakala 16]

Pego ya mašaledi ya dilo tša kgale e paletšwe ke go hlatsela gore bophelo bo bile gona ka tlhagelelo