Piri—Histori ya Seno sa Mmala wa Gauta

Ka mongwadi wa Phafoga! kua Czech Republic

KE’NG seo gantši se kganyogwago ke monna yo a nyorilwego e le ka kgonthe? Dinageng tše dintši, go sa šetšwe gore motho ke mošomi goba ke rakgwebo, a ka nagana ka galase ya seno se se rategago sa mmala wa gauta. A ka nagana ka go phophoma ga lehulo le lešweu le le loilego le tatso e bosana e babago. Gomme ka morago a ka ipotša gore, ‘Ga go seo se phalago galase ya piri e tonyago!’

Piri e nyakile e lekana le motho ka bokgale. E ile ya tuma ka nywaga-kete e mentši, gomme mafelong a mantši ya fetoga karolo ya bohlokwa ya setšo sa gona. Se se nyamišago ke gore piri e fetogile mothopo wa mathata go bao ba ipolaišago yona, kudu-kudu dinageng tše dingwe tša Yuropa. Lega go bjalo, ge e nwewa ka mo go lekanego, dika tša yona tše di kgethegilego le tatso ya yona di e tsefiša kudu. Anke re hlahlobeng histori ya seno se se rategago le se tumilego.

Histori ya Sona e Thomile Neng?

Ka ge go bontšhitšwe ke dipapetla tša mafsika tše di kgwarilego tšeo di hweditšwego lefelong la ba-Sumeria ba bogologolo kua Mesopotamia, piri e be e hwetšwa moo ga e sa le go tloga mathomong a ngwaga-kete wa boraro B.C.E. Nakong yona yeo, seno se se be se nwewa gape le ke ba-Babele le ba-Egipita. Kua Babele moo go bego go tsebja mehuta e 19 ya dipiri, go titiela go be go bile go laolwa ke melao yeo e bego e akaretšwa Molaong wa Hummurabi. Ka mohlala, melao ye e beilwego, e be e le yona yeo e elago theko ya piri gomme ge motho a be a e tshela ka tsela le ge e le efe o be a hwetša kotlo ya lehu. Go titiela e be e le selo se se tlwaelegilego kua Egipita ya bogologolo, gomme piri e be e le seno se se ratwago kudu. Dilo tše di epilwego moo tša marope di ile tša utolla mokgwa wa go titiela piri wo o ngwadilwego.

Mafelelong mokgwa wa go titiela o ile wa tsena Yuropa. Bo-rahistori ba bangwe ba ba-Roma ba boletše gore mathomong a Mehla e Tlwaelegilego merafo ya ma-Celt, Majeremane le e mengwe e be e thabela go nwa piri. Ma-Viking a be a dumela gore gaešita le gona kua Valhalla—yeo go ya ka dinonwane tša dinageng tša Yuropa, e lego holo ya moo meoya ya bagale e phelago gona ka morago ga lehu—lebekere la monna le be le phophoma piri.

Mehleng ya Magareng kua Yuropa, go titielwa ga piri go ile gwa tsena le mafelong a baitlami. Baitlami ba ma-Yuropa ba ile ba kaonefatša mokgwa wa go e titiela, ba diriša matlakala a hops e le se-thibela-go-bola. Go dirišwa ga mekgwa ya diintaseteri lekgolong la bo-19 la nywaga go ile gwa tliša metšhene ya go titiela bjala gomme go ile gwa itlhatsela e le tiragalo e bohlokwa historing ya seno se se se tumilego. Ke moka go ile gwa utollwa dilo tše dingwe tše bohlokwa tša tša thutamahlale.

 Rakhemisi wa mo-Fora yo e bilego e le setsebi sa diphedi tše dinyenyane kudu e lego Louis Pasteur o ile a hwetša gore komelo yeo e bedišitšego piri e be e e-na le diphedi tše dinyenyane ka gare. Seo se utolotšwego se ile sa dira gore go be le mokgwa o nepagetšego kudu wa go fetoša swikiri gore e be tagi. Seithuti sa dimela sa mo-Denmark e lego Emil Christian Hansen, o ile a ba yo mongwe wa batho ba tumilego kudu historing ya tša go titiela. Bophelong bja gagwe ka moka o ile a dira dinyakišišo le go arola mehuta e sa swanego ya dikomelo go ya ka magoro. Gare ga dilo tše dingwe, dinyakišišo tša gagwe di be di le mabapi le go bjala mohuta o kgethegilego wa komelo ya motitiedi wa bjala. Ka go rialo, Hansen o ile a fetoša ka mo go feletšego intaseteri ya tša go titiela.

Eupša na go titiela e tloga e le tlhohlo e kgolo gakaalo? Go ka no kwagala go sa kgolwege, eupša ge e le gabotse go bjalo. Anke re eleng hloko ka boripana sephiri sa kamoo piri e latswegago e dirwago ka gona.

Pele e ka Tšhelwa ka Galaseng ya Gago

Mekgwa ya go titiela e ile ya fetoga kudu go theoša le nywaga-kgolo gomme le lehono e fapa-fapana go ya ka mafelo a go dira bjala. Eupša ka kakaretšo, mo e nyakilego e e-ba dipiri ka moka di na le metswako e mene ya motheo: garase, matlakala a hops, meetse le komelo. Mogato ka moka wa go titiela o ka arolwa ka dikarolo tše nne: go dira mmela, go dira mokgobela, go omela le go loiša.

Go dira mmela. Mogatong wo, go kgethwa garase, e kalwe ke moka e ntšhwe ditlakala. Ka morago e inwa ka meetseng—e lego se se nyakegago bakeng sa gore garase e mele. Go mela ga garase go tšea lebaka la magareng ga matšatši a mahlano le a šupago thempheretšheng ya moo e ka bago 14°C. Se se feleletša ka go ba le mmela o motala, woo o išwago diontong tše di kgethegilego bakeng sa mogato wa go omiša. Monola wo o lego go mmela o motala o theošetšwa diperesenteng tša magareng ga tše 2 le tše 5 bakeng sa go o thibela go tšwela pele o mela. Ka morago ga go omišwa, methotswana e a tlošwa go mmela gomme wa šilwa. Ke moka o loketše mogato o latelago.

Go dira mokgobela. Mmela wo o šitšwego o tswakwa le meetse bakeng sa go dira hlama, ke moka wa tutetšwa ganyenyane-ganyenyane. Ge dithempheretšha di fihla tekanyong e itšego di thoma go fetoša setatšhe gore e be swikiri. Mogato wo o tšea lebaka la ka godimo ga diiri tše nne gomme o tšweletša mokgobela, woo ka morago o hlotlwago bakeng sa go ntšha moroko. Ka morago ga moo go latela mogato wa go bedišwa mollong woo o thibelago go šoma ga di-enzyme. Nakong ya go kgaba-kgaba, matlakala a hops a tšhelwa mokgobeleng bakeng sa go tšweletša tatso e galakago e tlwaelegilego ya piri. Ka morago ga go kgaba-kgaba lebaka leo e ka bago diiri tše pedi, mokgobela o a fodišwa go ya ka mo o nyakegago.

Go omela. Mohlomongwe wo ke mogato o bohlokwa kudu wa go titiela. Ka go diriša komelo, diswikiri tšeo di  lego mokgobeleng di fetošwa gore e be tagi le carbon dioxide. Lebaka la go omela, leo gantši le tšeago beke, gotee le thempheretšha ya mogato wo di ithekgile ka mohuta wa piri—ale goba lager—yeo e tšweletšwago. Ke moka seo go thwego ke piri e tala se tšhelwa ka ditankeng ka lefelong la bobolokelo bakeng sa gore e loye.

Go loiša. Mogatong wo piri e ba le tatso ya yona e tlwaelegilego gotee le monko; carbon dioxide e dira gore piri e fufule. Piri e tšea lebaka la dibeke tše tharo go ya dikgweding tše mmalwa go ka loya, go ithekgilwe ka mohuta wa piri. Mafelelong, piri e loilego e tšhelwa ka difaking le ka mapotlelong ke moka ya lokela go ka romelwa mo e swanetšego go ya gona—mohlomongwe e ka feleletša e le tafoleng ya gago! Eupša o ka rata go latswa piri ya mohuta mang?

Seno sa Mehuta e Fapa-fapanego

Ntlha ke gore dipiri di ka fapa-fapana kudu. O ka thabela go nwa piri ya mmala o tagilego goba o tseneletšego, e bosana goba e galakago gotee le piri yeo e dirilwego ka garase goba ka korong. Tatso ya piri e ithekgile ka dintlha tše dintši, tšeo di akaretšago mohuta wa meetse ao a dirišwago, mohuta wa mmela, mokgwa wo o dirišitšwego wa go titiela le dikomelo tšeo di dirišitšwego go e dira.

E nngwe ya dipiri tša maemo a phagamego kudu ke pilsner (goba pils), e lego lager ya mmala o mosehla. Mohuta wo wa piri o tšweletšwa ke mafelo a go dira bjala a makgolo lefaseng ka moka. Lega go le bjalo, pilsner ya makgonthe e dirwa feela toropong ya Plzeň goba Pilsen, yeo e lego kua Czech Republic. Sephiri tšweletšong ya yona ga se sa ithekga feela ka mokgwa wo e titielwago ka wona eupša gape le ka dilo tšeo di dirišwago—meetse a se nago lime, mmela wa maemo a godimo le mohuta o swanetšego wa komelo ya motitiedi wa bjala.—Bona lepokisi leo le sepedišanago le sehlogo se.

Mohuta o mongwe wa piri ya maemo a godimo ke piri ya weiss, e lego piri yeo e  dirilwego ka korong yeo e ratwago kudu kua Jeremane. Mehuta yeo e ratwago kudu ya Brithania ke porter le stout. Porter ke piri e bogale yeo e bedišitšwego ka godimo ye e dirilwego ka mmela wo o gadikilwego, e lego seo se neago seno se mmala wo o tseneletšego le o loilego. Porter e ile ya dirwa la mathomo kua London lekgolong la bo-18 la nywaga. Mathomong, e be e reretšwe go dirišwa e le seno seo go thwego se nea phepo bakeng sa bašomi bao ba šomago ka thata ba bjalo ka baleta-kgoro. Stout, piri e ntsho e loilego kudu—yeo e tumišitšwego kua Ireland le lefaseng ka moka ke lapa la ga-Guinness—ke mohuta o mongwe wa porter e tlwaelegilego. O ka latswa stout se se bosana sa Maisemane, seo gantši se nago le lactose (swikiri ya mafsi) goba stout sa ma-Ireland se bohla, seo se galakago le seo se nago tagi e ntši.

Ntlha e nngwe ya bohlokwa go bao ba thabelago piri ke tsela yeo e nwewago ka yona, e ka ba e le ka lepotlelo goba ka tshitswana goba e gewa ka faking. Go bonagala ma-Amerika a rata go nwa piri e tonyago thwee! Ba bangwe ba kgetha go e-nwa e sa tšwe ka setšidifatšing goba e tšidifaditšwe gomme e gewa difaking tša pareng.

Ka kgonthe, piri ke seno sa mehuta e fapa-fapanego. Ge o e-nwa ka go lekanyetša, mo gongwe e ka go hola ka tsela e itšego mmeleng. Ge e le gabotse, e na le dibithamini tše bohlokwa tše di fapa-fapanego gotee le diminerale tše bjalo ka riboflavin, folic acid, chromium le zinc. Go ya ka ditsebi tše dingwe, go nwa piri ka go lekanyetša go ka thuša go thibela bolwetši bja pelo le mathata a letlalo. Ge e ba o kgetha gabotse mehuteng yeo e lego gona e bile o e-nwa ka go lekanyetša, o ka thabela seno se se se bosana le se lapološago. Ka gona nakong e tlago ge o e-nwa galase ya seno sa mmala wa gauta seo se phophomago lehulo le lešweu, gopola histori ya sona e kgahlišago!

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 29]

Batšea-karolo ba Bohlokwa

Mehleng e fetilego, ditsebi tše dintši di ile tša kgatha tema go dirweng ga piri. Tše dingwe tša tšona ke tše.

▪ Modiri wa mmela—motšea-karolo wa pele tabeng ya go titiela. O be a abetšwe go dira mmela ka garase le korong. Boikarabelo bja gagwe e be e le go hlokomela gore dithoro di a mela gotee le go omiša mmela o motala. O be a e-na le boikarabelo bjo bogolo kudu, ka ge tatso ya piri yeo e dirwago e ithekgile kudu ka mohuta wa mmela.

▪ Motitiedi (yo a bontšhitšwego ka mo godimo)—monna yo o ikarabelela ka go bediša. Sa mathomo, o be a tswaka mmela wo o šitšwego le meetse, gomme nakong ya ge go bela o be a tšhela matlakala a hops. Mafelelong se se fetoga mokgobela.

▪ Setsebi sa tša bobolokelo—setsebi seo se nago le phihlelo seo boikarabelo bja sona e bego e le go bediša piri ka difaking le go e bea bobolokelong gore e loye. Ka morago ga moo o be a tšhela piri e loilego ka gare ga diswaro tše dinyenyane.

[Mothopo]

S laskavým svolením Pivovarského muzea v Plzni

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 30]

Pilsner—Piri ya Makgonthe Yeo e Ekišwago Kudu

Go dirwa ga pilsner go thomile ka 1295. Kgoši ya Bohemia e lego Wenceslas II, e ile ya thea motse wa Plzeň, ke moka ka moragonyana ga moo e ile ya nea badudi ba 260 ba Plzeň tokelo ya go titiela piri. Mathomong badudi ba be ba titiela piri ka magaeng a bona le gona ba titiela e nyenyane, eupša ka morago ba ile ba ipopa dingatana ke moka ba thea mafelo a go titiela. Lega go le bjalo, mafelelong boemo bja tša boiphedišo le mekgwa kua Bohemia di ile tša phuhlama gomme se se ile sa kgoma mokgwa wa go titiela. Ka go hlokomologa mekgwa yeo e dumeletšwego ya go titiela le go diriša tsela ya bona ya go titiela, batitiedi ba be ba dira seno seo se sa latswegego seo se bego se sa swanelwe ke go bitšwa piri.

Ka nako yeo, go be go dirwa mehuta e mebedi ya piri kua Yuropa. Piri ye e bedišitšwego ka godimo e be e ratwa kudu kua Bohemia, mola piri yeo e bedišitšwego ka tlase e bile e le e kaone kudu e be e ratwa kudu kua Bavaria. Go be go e-na le phapano e kgolo magareng ga di-lager tša kua Bavaria le dipiri tša kua Plzeň.

Go ile gwa ba le phetogo e kgolo e bohlokwa ka 1839. Mo e ka bago badudi ba 200 ba Plzeň ba ile ba rera go dira se sengwe ka boemo. Ba ile ba hloma Lefelo la Badudi la go Dira Bjala, mo go bego go tla dirwa feela piri ye e bedišwago ka tlase goba mohuta wa piri ya Bavaria. Go ile gwa bitšwa motitiedi yo a tsebegago yo a tšwago Bavaria e lego Josef Groll. Gatee-tee o ile a kalokana le mošomo wa go dira piri ya makgonthe ya Bavaria. Mafelelo a seo e bile a fapanego kudu—eupša gape e le ao a phalago ao a bego a a letetše. Phihlelo ya Groll le didirišwa tše di swanetšego tša lefelong leo tša go dira bjala di ile tša thuša gore go dirwe piri yeo e ilego ya gapa lefase. Ka baka la’ng? Ka baka la tatso ya yona ya moswananoši, mmala gotee le monko. Lega go le bjalo, go tuma ga piri ya kua Plzeň le gona go ile gwa ba le mathata a gona. Ka baka la go nyaka go holega ka kgatelo pele ye, batitiedi ba bantši ba ile ba thoma go bitša dipiri tša bona ka gore ke pilsner. Ka go rialo, pilsner ga se ya tuma feela eupša gape e ile ya ba piri yeo e ekišwago ka go fetišiša dinong tša mmala wa gauta.

[Diswantšho]

Josef Groll

Tora ya meetse ya lefelo la go dira bjala la Plzeň

[Mothopo]

S laskavým svolením Pivovarského muzea v Plzni

[Mmapa go letlakala 28]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Plzeň

[Seswantšho go letlakala 28]

Seswantšho sa Egipita seo se bontšhago go dirwa ga borotho le piri

[Mothopo]

Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali - Museo Egizio - Torino

[Diswantšho go letlakala 31]

Matlakala a “hops,” mmela le lefelo la go titiela