Kamoo o ka Itšhireletšago ka Gona Boradieng

MO GONGWE o ka ba o ile wa kwa polelwana e rego, “O ka se hlalefetše motho yo a botegago.” Polelwana yeo ga se ya therešo go fo swana le tše dingwe tše dintši. Letšatšing le lengwe le le lengwe batho ba botegago ba a radiiwa; go botega ka bogona ga go ba šireletše. Batho ba bangwe ba bohlale kudu lefaseng ba loga le go diriša maano a go aroganya batho le tšhelete ya bona. Nywageng e fetago e lekgolo e fetilego, mongwadi yo mongwe o itše: “Go na le ditiro tša boradia tšeo di rulaganywago gabotse kudu, moo e lego gore e be e tla ba bošilo gore o se forwe ka tšona.”

Bofora ke kgale bo le gona, gomme bo thomile tšhemong ya Edene. (Genesi 3:1-5) Maano a kgale a a fapa-fapana, gomme go dulwa go logwa maano a mafsa. Ka gona o ka itšhireletša bjang? Ga go nyakege gore o leke go ithuta ditsela ka moka tšeo disenyi di radiago batho ka tšona. Go hwetša ditemošo tše sego kae tša motheo go tla hola kudu tabeng ya go go efoša go ba mohlaselwa.

Lota Boitsebišo bja Motho ka Noši

Ge e ba motho a utswa puku ya gago ya ditšheke goba dikarata tša gago tša mokitlana, a ka kgona go reka dilo ka tšona. Ge e ba a utswa tsebišo ya akhaonto ya gago ya pankeng, a ka kgona go otara le go ngwala ditšheke ka leina la gago. Ge e ba a ka hwetša boitsebišo bjo bo lekanego bja motho ka noši, a ka itira wena. Ge feela boitsebišo bja gago bo ka utswiwa, sesenyi se ka ntšha tšhelete diakhaontong tša gago tša dipankeng, sa lefelela dilo ka dikarata tša gago tša mokitlana le go adima tšhelete ka leina la gago. * O ka ba wa ikhwetša o swaretšwe bosenyi bjoo o sa bo dirago!

 Bakeng sa go itšhireletša mohuteng wo wa boradia, e-ba šedi ka dipampiri tše di nago le tsebišo ya motho ka noši, go akaretša le ditatamente tša pankeng le dipuku tša ditšheke, lengwalo la go otlela, karata ya Mokgatlo wa tša Tšhireletšo le karata ya boitsebišo. Gana go nea ba bangwe tsebišo ya motho ka noši goba ya tša ditšhelete ka ntle le ge e ba go e-na le lebaka le le kwagalago leo le dirago gore ba e hwetše. Go bjalo kudu-kudu ka dinomoro tša karata ya mokitlana le tsebišo ya akhaonto ya pankeng. Nako feela yeo ka yona o ka neago motho le ge e le ofe nomoro ya karata ya gago ya mokitlana ke ge o nyaka go reka selo se itšego ka yona.

Bahlalefetši bao ba bitšwago bafati ba ditlakala (dumpster divers) ba fata ditlakaleng ba tsoma tsebišo e bjalo. Go e na le go fo lahla dipampiri tšeo di nago le boitsebišo bja motho ka noši, e tla ba bohlale go di fiša goba go di gagola. Se se akaretša ditšheke tšeo di dirišitšwego le ditatamente tša pankeng le tša babapatši gotee le dikarata tša kgale tša mokitlana, mangwalo a go otlela le dipaseporoto. Gape ke bohlale go senya mangwalo a kgopelo a dikarata tša mokitlana ao o sa a kgopelago ao o ka a amogelago posong, ka ge mangwalo a a e-na le tsebišo ka wena yeo motho yo mongwe a ka e dirišago gampe.

Diriša Kahlolo e Botse

Boradia bo theilwe dikholofetšong tša dipoelo tše phagamego tšeo e sego tša kgonthe go tšwa dipeeletšong. Thulaganyo e tlwaelegilego ya go huma kapejana ke thulaganyo ya go ikhumiša ka ba bangwe. Gaešita le ge go e-na le mehuta e fapa-fapanego e mentši ya thulaganyo ye, tsela e tlwaelegilego yeo e dirišwago ke ya gore babeeletši ba kalatše babeeletši ba bangwe, e lego seo se dirago gore bakalatši ba hwetše tšhelete ya poelo. * Lengwalo leo le romelwago molokeloke wa batho le šoma ka tsela e swanago ka go go kgopela gore o romele tšhelete bathong bao ba lego ka godimo-dimo lelokelelong. O holofetšwa gore o tla hwetša diranta tše dikete ge leina la gago le fihla ka godimo lelokelelong.

Dithulaganyo tša go ikhumiša ka ba bangwe ka mehla di a phuhlama ka baka la gore ga go kgonege go tšwela pele go kalatšwa ditho tše difsa. Ela hloko dipalo tše di latelago. Ge e ba batho ba bahlano ba hloma thulaganyo ya go ikhumiša ka ba bangwe gomme yo mongwe le yo mongwe a kalatša ba bangwe ba bahlano, go feleletša go na le batho ba bafsa ba 25 ba ba kaladitšwego. Ge e ba yo mongwe le yo mongwe wa bona a kalatša ba bangwe ba bahlano, seo se bolela gore go tla ba le ba bangwe gape ba 125. Ge tiro ya go kalatša e fihla mogatong wa senyane, go tla be go e-na le batho ba nyakilego go ba dimilione tše pedi bao le bona ba tla swanelwago ke go kalatša ba bangwe ba fetago dimilione tše senyane! Barulaganyi ba dithulaganyo tša go  ikhumiša ka ba bangwe ba tseba gabotse gore boemo bo fihla moo go se sa kgonegago go oketša ka ba bangwe. Ge ba thoma go bona gore boemo bjoo bo kgaufsi, ba tšea tšhelete gomme ba tsena bjang botala. Mohlomongwe o tla lahlegelwa ke tšhelete ya gago, gomme bao o ba kaladitšego bjale ba tla be ba leka gore o ba bušetše tšhelete ya bona. Gopola gore thulaganyong ya go ikhumiša ka ba bangwe, go swanetše go ba le yo a lahlegelwago ke tšhelete ya gagwe e le gore wena o kgone go dira tšhelete.

Na go na le motho yo a go holofetšago tšhelete yeo e dirwago gabonolo goba go go bušetša dipoelo tše di phagamego ge o ka dira peeletšo? Temošo še: Ge e ba kholofetšo yeo e bonagala e nyakile e le e sa kgonegego, gantši seo e ba e le boradia. O se ke wa akgofela go dumela dipolelo tša go bapatša le bohlatse bjo bo tšwago go ba bangwe e le ge o nagana gore, “Se ga se swane le tše dingwe.” Dula o gopola gore batho ga ba tsenele kgwebo bakeng sa go nea ba bangwe tšhelete goba go go abela diphiri tša go go dira gore o hume. Ge e ba motho a bolela gore o na le tsebo e kgethegilego yeo e tlago go go tlišetša lehumo le legolo, ipotšiše gore: ‘Ke ka baka la’ng a sa e dirišetše go ikhumiša yena ka noši? Ke ka baka la’ng a itshenyetša nako ka go leka go nthekišetša yona?’

Go thwe’ng ge e ba o botšwa gore o fentše phadišanong goba o thopile sefoka? O se ke wa thaba kudu—e ka ba e le thulaganyo ya boradia, yeo e kwešitšego batho ba bantši bohloko. Ka mohlala, mosadi wa kua Engelane o ile a hwetša lengwalo le le tšwago Canada le le mmotšago gore o thopile sefoka eupša o be a swanetše go romela R165 bakeng sa go hwetša tšhelete yeo. Ka morago ga go romela tšhelete, o ile a leletšwa mogala go tšwa Canada a botšwa gore o kgethilwe e le mothopa-sefoka wa boraro, sefoka seo se bego se lekana diranta tše dimilione tše 1,6, eupša o be a tla swanelwa ke gore a lefe tšhelete e itšego ya tšhelete yeo bakeng sa go hwetša moputso woo. O ile a romela R16 000 gomme a se ke a boelwa ke selo. Ge e ba o swanelwa ke go lefelela seo go thwego ke mpho e sa lefelelwego goba sefoka, gona ke thulaganyo ya bofora. Ipotšiše gore, ‘Go tla bjang gore ke thope sefoka phadišanong yeo ke sa e tsenelago?’

Gwebišana Feela le Batho Bao ba Tumilego Gabotse

Na o dumela gore o ka kgona go lemoga bofora bathong? E-ba šedi! Bahlalefetši ba bitšwa ditsebi tša go radia ka baka la gore ba tseba kamoo ba ka dirago ka gona gore ba bangwe ba ba bote. Ba na le bokgoni tabeng ya go dira gore bahlaselwa ba bona ba ba bote. Barekiši, bao  ba botegago le bao ba sa botegego ba a tseba gore pele ga ge motho a ka rekišetša batho setšweletšwa, o swanetše gore a ba kgodiše pele. Ke therešo gore se ga se bolele gore o swanetše go belaela motho yo mongwe le yo mongwe, eupša go swanetše go be le tekanyo e itšego ya go gononela mo go swanetšego bakeng sa go iphemela boradieng. Go e na le go leka go lemoga go botega ga motho ka go bota bohlale bja gago ka noši, ela hloko dika tše pedi tša temošo tšeo ditiro tše dintši tša boradia di nago le tšona: Sa pele, na moputso o bonagala o nyakile o sa kgonege, gomme sa bobedi, na morekiši o leka go go dira gore o akgofele go dira phetho?

Meputso yeo e bonagalago e nyakile e sa kgonege e atile kudu go Internet. Gaešita le ge Internet e bapatša dilo tša bohlokwa, e dira le gore disenyi di kgone go radia bahlaselwa ka pela e bile di sa tsebje ka maina. Na o diriša E-mail? Ge e ba go le bjalo, o ka ikhwetša o amogela melaetša yeo e romelwago batho ba bantši—melaetša ya kgwebo yeo e sa kgopelwago ya E-mail. Gaešita le ge melaetša yeo e nea lelokelelo le le sa felego la dilo tše di rekišwago le ditirelo, e mentši ya yona ke ya bofora. Ge e ba o araba molaetša wa E-mail wo o sa nyakegego ka go romela tšhelete bakeng sa setšweletšwa se itšego goba tirelo e itšego, mohlomongwe o ka se ke wa boelwa ke selo. Ge e ba o hwetša selo se itšego, ruri se tla be se sa swanele tšhelete yeo o e lefilego bakeng sa sona. Keletšo e phalago tšohle ke ya gore, Le ka mohla o se ke wa reka selo le ge e le sefe go motho yo a romelago melaetša.

Se se šoma ka mo go swanago le tabeng ya bao ba letšago bakeng sa go go rekišetša selo se itšego. Gaešita le ge dikgwebo tšeo di lego molaong di letša megala e mentši, mekgatlo e mentši ya bofora yeo e dirago kgwebo ka mogala e ja batho diranta tše dimilione tše dikete ngwaga le ngwaga. Ga go na tsela ya go tseba ge e ba dithekišetšano tše di phegelelago di le molaong ka go fo bolela le motho yo a go leletšago mogala. E bile mohlalefetši a ka ikgakanya go ba moemedi wa mokgatlo wa tšhireletšo wa dikarata tša mokitlana. O na le lebaka le lebotse la go gonona ge e ba motho yo mongwe a bolela gore o tšwa pankeng goba khamphaning yeo o nago le akhaonto le yona gomme a kgopela tsebišo yeo ba swanetšego go ba ba šetše ba e-na le yona. Ge e ba seo se direga, mo gongwe o ka kgopela nomoro ya mogala ya motho yoo. Ke moka o ka mo leletša gape ka morago o kgonthišetša gore nomoro yeo ka kgonthe ke ya panka goba ya mokgatlo.

Kgato e botse yeo e ka gatwago ke gore o se ke wa nea motho yo o sa mo tsebego nomoro ya gago ya karata ya mokitlana yo a go leletšago goba tsebišo le ge e le efe ya motho ka noši. Ge e ba motho yo a itšego a go leletša bakeng sa go go rekišetša selo seo o sa se nyakego, o ka bolela le yena ka botho ka gore, “Tshwarelo, ga ke gwebišane le batho bao ke sa ba tsebego mogaleng.” Ke moka o bee mogala fase. Ga go na lebaka la gore o swarege poledišanong yeo e sa nyakegego le motho yo o sa mo tsebego yoo a ka bago a leka go go radia.

Dirišana feela le dikgwebo tšeo di tumilego gabotse gotee le batho. Go na le dikhamphani tše dintši tše di lego molaong tšeo o ka dirago kgwebo le tšona ka mo go šireletšegilego ka mogala goba go Internet. Ge e ba go kgonega, nyaka tsebišo ka morekiši, khamphani le peeletšo ka go diriša mokgatlo o mongwe wo o ikemetšego. Kgopela tsebišo ka  peeletšo gomme o e bale ka kelohloko bakeng sa go kgonthišetša gore e molaong. O se ke wa akgofišwa goba wa gapeletšwa go dira phetho ya kapejana.

Ngwala Fase

Ga se boradia ka moka bjoo bo thomago e le boradia. Kgwebo yeo e atlegago e ka thoma go fokola. Ge seo se direga, bao ba e swerego ba ka tšhoga gomme ba retologela mekgweng ya boradia bakeng sa go buša seo se ba lahlegetšego. Ga go na pelaelo gore o kwele ka ditaba tša balaodi ba tša kgwebo bao ba ilego ba bolela maaka ka tšhelete yeo e tsenago gotee le mašokotšo ke moka ge kgwebo e phuhlama ba tšhaba ka tšheletiana yeo e bego e ba šaletše.

Bakeng sa go itšhireletša bobedi boradieng le go se kwešišaneng, pele o ka dira peeletšo e kgolo o swanetše go hwetša ditaba ka botlalo tšeo di ngwadilwego fase. Tumelelano le ge e le efe yeo o e saenelago e swanetše go bega maemo ka moka a peeletšo le dikholofetšo tšeo e di dirilego. Le gona lemoga gore go sa šetšwe gore peeletšo e ka bonagala e le e ka botwago gakaakang, ga go na yo a ka kgonthišetšago gore dilo di tla sepela go ya ka mo di rulagantšwego ka gona. (Mmoledi 9:11) Go ba gona, go tloga go se na selo seo se bitšwago peeletšo yeo e se nago dikotsi. Ka baka leo, tumelelano e ngwadilwego e swanetše go bontšha gabotse seo motho yo mongwe le yo mongwe a tlago go ikarabela ka sona ge e ba kgwebo e ka phuhlama.

Ka go lemoga le go diriša melao ya motheo yeo re e ahla-ahlilego ka boripana, o dira gore o se ke wa hlaselega gabonolo ka boradia. Seema sa bogologolo sa Beibele se nea keletšo e bohlokwa. Se re: “Lešilo le dumêla ’taba tšohle; mohlale ó hlatha dikxatô.” (Diema 14:15) Mohlalefetši o kgetha batho bao ba hlaselegago gabonolo, bao ba nago le tshekamelo ya go dumela se sengwe le se sengwe. Ka manyami, go na le batho ba bantši bao ba sa elego hloko temošo malebana le boradia.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 7]

Ge e ba kholofetšo yeo e bonagala e nyakile e sa kgonege, gantši seo e ba e le boradia

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 6]

Keletšo go Bahlaselwa ba Boradia

Ka tlwaelo bahlaselwa ba boradia ba ikwa ba imetšwe ke dihlong, maikwelo a molato, kgakanego le go ikgalefela. O se ke wa ipea molato. O mohlaselwa; molato ke wa motho yo a go radiilego. Ge e ba o dirile phošo, amogela seo gomme ka morago o tšwele pele ka bophelo bja gago. O se ke wa phetha ka gore o lešilo. Gopola gore bahlalefetši ba kgona go radia batho ba hlalefilego kudu—babuši ba Naga, balaodi ba dipanka, balaodi, balaodi ba tša ditšhelete, bo-ramolao le ba bangwe.

Bahlaselwa ba boradia ga ba hlakolwe tšhelete feela goba dithoto eupša gape ba lahlegelwa ke boikholofelo le boitlhompho. Go a nyamiša go radiiwa ke motho yo o mo tšeago e le mogwera. Go radiiwa go bohloko. Iphe nako ya go nyama. Gantši go a thuša go bolela ka taba le motho yo o kgonago go mo ntšhetša sa mafahleng. Thapelo le yona e homotša kudu. (Ba-Filipi 4:6-8) Lega go le bjalo, lemoga gore ka nako e nngwe o tla swanelwa ke gore o lebale ka taba yeo. Ke ka baka la’ng o ikweša bohloko ka go dula o nagana ka taba yeo? Ipeele dipakane tše di agago gomme o katanele go di fihlelela.

E-ba šedi ka mekgatlo ya boradia yeo e holofetšago go go hweletša tšhelete yeo o e lobilego. Bahlalefetši ba tla leletša yo a radiilwego bakeng sa go ithapela go mo thuša go hwetša tšhelete yeo a e lobilego. Morero wa bona ke go radia motho yoo gape.

 [Lepokisi/Diswantšho go letlakala 8]

Boradia bjo bo Dirwago ka Melaetša Ditiro Tše Tshela Tše Di Tlwaelegilego Tša Boradia Bja E-mail

1. Dithulaganyo tša go ikhumiša ka ba bangwe (Pyramid schemes): Dithulaganyo tše gantši di bonagala e le dibaka tša go dira tšhelete e ntši o sa šome kudu gomme o beeletša ka tšhelete e nyenyane. Thulaganyo e nngwe e go nea computer goba sedirišwa se sengwe sa elektroniki ge e ba o lefelela go tsenela mokgatlo ke moka ka morago o kalatše batšea-karolo ba bangwe. Tsela e nngwe ke lengwalo leo le ngwalelwago molokeloke wa batho. Mo e nyakilego go ba ka mehla, mangwalo ao a ngwalelwago molokeloke wa batho ga a molaong. Ba bantši bao ba beeletšago tšhelete ka ona ba loba tšhelete ya bona.

2. Dithulaganyo tša go šoma o le gae: Mohuteng o mongwe wa boradia bjo, o newa mošomo wa go hlomesetša dilo tše bjalo ka mabenyabje, dibapadišwa goba mediro ya diatla yeo e nyakago go hlomesetšwa. O diriša tšhelete go reka ditlabakelo tšeo gomme o senya nako o di hlomesetša, ke moka o botšwe gore bathwadi ba gago ba ka se reke dilo tšeo ka baka la ge di sa fihle maemong ao ba a nyakago.

3. Go radia ka tša maphelo le didirišwa tša go fokotša boima bja mmele: Internet e tletše kudu ka dipapatšo tša dilo tše bjalo ka diphilisi tšeo di go thušago go theoša boima bja mmele o sa itšhidulle goba go itima dijo, dilo tše di alafago go felelwa ga monna nakong ya dikopano tša botona le botshadi le ditlolo tšeo di lwantšhago go hlobega moriri. Dipapatšo tše gantši di sepedišana le dipego tše di hlatselago seo go tšwa go bareki bao ba kgotsofetšego. Dipolelwana tšeo di tšwelelago gantši dipapatšong tše di akaretša mantšu a swanago le “kgatelopele go tša thutamahlale,” “makgona-tšohle,” “mokgwa wa ka sephiring” le “motswako wa bogologolo.” Therešo ke gore bontši bja ditšweletša tše ga bo šome.

4. Dibaka tša go beeletša tšhelete: Dithulaganyo tše ka tlwaelo di holofetša motho go hwetša tšhelete e ntši yeo e sa beego motho kotsing. Mokgwa o tlwaelegilego o akaretša go beeletša tšhelete pankeng nageng e šele. Babeeletši ba gokeletšwa ke dikgonthišetšo tša gore batho bao ba hlokometšego ditšhelete tša bona ba na le dikgokagano tša maemo a godimo go tša ditšhelete gomme ba na le boitsebišo bjo bo tsebjago ke ba sego kae feela.

5. Go lokiša boemo bja dikoloto: Dithulaganyo tše di ithapela go tloša tsebišo e sa kgahlišego faeleng ya gago ya tša dikoloto e le gore o kgone go swanelegela go ka hwetša karata ya go reka ka mokitlana, kadimo ya tšhelete ya go reka koloi goba go swanelegela go hwetša mošomo. Go sa šetšwe dikgonthišetšo tšeo di dirwago, baholofetši ga ba kgone go dira seo ba se holofetšago.

6. Dipapatšo tša go thopa meputso ya go ya maikhutšong: O hwetša molaetša wa E-mail wo o go lebogišago gore o hweditše sebaka sa go ya maikhutšong moo o tlago go lefa tšhelete ya tlase kudu. Ba bangwe ba bolela gore go kgethilwe wena ka mo go kgethegilego. Gopola gore tsebišo yona yeo e ka ba e rometšwe bathong ba bangwe ba dimilione gomme o gopole gape gore o tla fiwa madulo, dijo le ditirelo tša maemo a tlase kudu go e na le tšeo di bontšhitšwego papatšong.

[Mothopo]

Source: U.S. Federal Trade Commission

[Seswantšho go letlakala 7]

Dithulaganyo tša go ikhumiša ka ba bangwe ka mehla di a phuhlama

[Seswantšho go letlakala 9]

Tumelelano le ge e le efe yeo o e saenelago e swanetše go bega maemo ka moka a peeletšo le dikholofetšo tšeo e di dirilego