Tšwelopele e Dirilwego Bakeng sa go Lwantšha AIDS

Dr.Gerald J. Stine ka pukung ya gagwe ya AIDS Update 2003 o ngwadile gore: “Ga se gwa ka gwa direga le ka mohla historing ya batho gore go ithutwe mo gontši gakaakaa ka bolwetši bjo bo raraganego ka tsela ye ka nako e nyenyane gakaakaa.” O bolela gore “histori ya HIV/AIDS ke e nngwe ya dinyakišišo tše di makatšago tša seo se fihleletšwego go tša thutamahlale.” Go fihleletšwe eng?

TSEBO gotee le bokgoni bja tša kalafo bja lehono di thušitše banyakišiši gore ba kgone go dira metswako ya dihlare tšeo di dirago gore batho ba swerwego ke bolwetši bja HIV ba be le kholofelo e mpsha. Go oketša moo, mananeo a thuto ya AIDS a tšweleditše ditla-morago tše dibotse dinageng tše mmalwa. Eupša na go atlega ga maiteko a bjalo go laetša gore ke mathomo-mayo a go fela ga leuba le? Na maiteko ao ga bjale a dirwago lefapheng la tša thutamahlale le la tša thuto a ka kgona go fediša go phatlalala ga AIDS? Ela hloko tše di latelago.

Kalafo ya Dihlare

Sehlogo sa ditaba tokollong ya makasine wa Time wa September 29, 1986, se be se re, “Tlhasenyana ya Kholofelo Ntweng ya go Lwa le Aids.” “Tlhasenyana ya Kholofelo” e ile ya bakwa ke diteko tša tša kalafo tše di dirilwego ka azidothymidine (AZT), sehlare sa antiretroviral sa go alafa HIV. Se se makatšago ke gore balwetši ba HIV bao ba bego ba e-nwa AZT ba be ba phela nako e telele. Go tloga nakong yeo, dihlare tša antiretroviral (ARVs) di ile tša lelefatša maphelo a batho ba dikete tše makgolo. (Bona lepokisi le le rego “Di-ARV Ke’ng?” go letlakala 7) Di atlegile gakaaka’ng tabeng ya go alafa bolwetši bja HIV?

Go sa šetšwe kamoo go bego go thabilwe ka gona ge go be go lokollwa AZT, makasine wa Time o ile wa bega gore banyakišiši ba AIDS “ba be ba e-na le kholofelo e tiilego ya gore AZT [e be] e se yona-yona sebetša se se ka fenyago AIDS.” Ba be ba nepile. Balwetši ba bangwe ba be ba sa kgone go kgotlelela AZT, ka gona go ile gwa dirwa di-ARV tše dingwe. Ka morago ga moo, U.S. Food and Drug Administration e ile ya nea tumelelo ya gore balwetši bao HIV e ba gateletšego kudu ba nwe di-ARV. Go dirišwa ga motswako wa dihlare, woo o ilego wa akaretša go nwa dihlare tša antiretroviral tše tharo goba go feta moo, go ile gwa thabelwa kudu ke bašomi ba tša maphelo bao ba šomago ka balwetši ba AIDS. Ge e le gabotse, kopanong ya ditšhaba-tšhaba ya mabapi le AIDS yeo e ilego ya swarwa ka 1996, ngaka e nngwe e ile ya ba ya tsebiša le gore dihlare tšeo di ka kgona go fediša HIV mmeleng!

Se se nyamišago ke gore pele ngwaga o ka fela, go ile gwa ba molaleng gore le ge motho a ka swarelela ka go tia molaong wa go nwa dihlopha tše tharo tša dihlare tše, seo se be se ka se kgone go fediša HIV.  Lega go le bjalo, pego e dirilwego ke UNAIDS e bolela gore “kalafo ya motswako wa ARV e dirile gore batho bao ba swerwego ke HIV ba phele nako e telele, ba phele gabotse mmeleng gomme ba phele bophelo bjo bo atlegago kudu. Ka mohlala, kua United States le Yuropa, go dirišwa ga ARV go fokoditše mahu a bakwago ke AIDS ka palo ya 70 lekgolong. Go oketša moo, dinyakišišo tše itšego di bontšhitše gore dikalafo tše itšego tša ARV di ka dira gore mosadi yo a imilego a se fetetše ngwana wa gagwe ka HIV.

Lega go le bjalo, balwetši ba dimilione ba swerwego ke bolwetši bja HIV ga ba hwetše di-ARV. Ka baka la’ng?

“Bolwetši bjo bo Tlaišago Badiidi Kudu”

Kalafo ya ARV e hwetšwa kudu dinageng tšeo di humilego. Lega go le bjalo, World Health Organization (WHO) e akanyetša gore dinageng tše dingwe tše di hlabologago, ke feela 5 lekgolong ya bao ba nyakago dihlare tša ARV, bao ba kgonago go di hwetša. Baemedi ba Ditšhaba tše Kopanego ba ile ba ya bokgoleng bja go hlalosa boemo bjo bja go se leka-lekane e le “go se be le toka e le ruri” e bile e le “mokgwa wa boitshwaro wo o gobogilego ka go fetišiša wa mehleng yeno.”

Badudi bao ba dulago nageng e tee le bona ba ka hwetša kalafo ka go se leka-lekane. The Globe and Mail e bega gore gare ga ma-Canada ao a bolawago ke AIDS, o tee go ba bararo ga se a ka a alafša ka di-ARV. Gaešita le ge dihlare tše e le mphiwa-feela kua Canada, go na le dihlopha tše itšego tšeo di tshedišwago mahlo. Globe e re: “Batho bao ba sa hwetšego kalafo e swanetšego, ke bao ba e nyakago e le ruri: ma-Canada a setlogo, basadi le badiidi.” The Guardian e tsopotše mma yo mongwe wa mo-Afrika yoo a nago le HIV a re: “Ga ke kwešiše. Ke ka baka la’ng banna ba ba bašweu bao ba robalago le banna ba bangwe ba hwetša kalafo gore ba phele nako e telele gomme nna ke swanetše go hwa?” Karabo ya potšišo ya gagwe e letše tabeng ya tšhelete yeo e dirišwago bakeng sa go tšweletša le go aba dihlare.

Ka kakaretšo, theko ya dihlare tše tharo tšeo di kopantšwego tša ARV bakeng sa lenaneo la kalafo leo le rulagantšwego gabotse kua United States le Yuropa e magareng ga R63 000 le R94 000 ka ngwaga. Gaešita le ge ditšweletšwa tša dihlare tše di swanago le metswako ye ya di-antiretroviral tša kgonthe di šetše di abja dinageng tše dingwe tšeo di hlabologago ka tšhelete e lekanago R1 400 ka ngwaga goba ya ka tlase ga moo, tšhelete ye e sa dutše e palela batho ba bantši bao ba nago le HIV bao ba phelago moo di-ARV di nyakegago kudu gona. Dr. Stine o ruma boemo bjo ka tsela ye: “AIDS ke bolwetši bjo bo tlaišago badiidi kudu.”

Kgwebo ya go Dira Dihlare

Ga go bonolo go hlama ditšweletšwa tša dihlare tše di swanago le dihlare tša di-antiretroviral le go di rekiša ka theko ya fase. Dinageng tše dintši melao e thata ya go thibela go dira ditšweletšwa tša mankekišane tše di swanago le tša dihlare tša kgonthe e ganetša taba ya go tšweletša maina a dihlare tša kgonthe ka tsela e sego molaong. Moetapele wa khamphani e nngwe e kgolo e rekišago dihlare tša kalafo o re: “Ye ke ntwa ya tša kgwebo.” O bolela gore go tšweletša dihlare tša mankekišane le go di rekiša dinageng tše di hlabologago bakeng sa go dira tšhelete “ga go bontšhe toka go batho bao ba hlamilego dihlare tšeo.” Dikhamphani tšeo di dirago dihlare tša kgonthe di lla ka gore go fokotšega ga mašokotšo go ka feleletša ka go fokotšega ga ditšhelete tšeo di dirišetšwago go thekga dinyakišišo tša tša kalafo le mananeo a mafsa. Ba bangwe ba tshwenyegile ka gore di-ARV tša theko ya fase tšeo di diretšwego dinaga tše di hlabologago ge e le gabotse di ka feleletša di le  ka diatleng tša barekiši ba sego molaong ba dinageng tše di hlabologago.

Batho bao ba thekgago kgopolo ya go rekiša dihlare tša di-ARV ka theko ya fase, ba bolela gore dihlare tše difsa di ka tšweletšwa ka tšhelete ya magareng ga 5 le 10 lekgolong ya theko yeo e šišintšwego ke intaseteri yeo e rekišago dihlare tša kalafo. Ba bolela gape le gore dikhamphani tšeo di ikemetšego tšeo di dirago dihlare ga di nyake go dira dinyakišišo tša tša kalafo le go tšweletša dihlare bakeng sa go alafa malwetši a hlasetšego dinageng tšeo di diilago. Ka gona, Daniel Berman e lego molomaganyi wa thulaganyo ya Access to Essential Medicines o re: “Bakeng sa dihlare tše difsa, go swanetše go ba le thulaganyo yeo e thekgwago le go laolwa ke dinaga tše fapanego, yeo e fokotšago ditheko go fihla boemong bjo di tlago go kgona go rekega dinageng tše di hlabologago.”

Ge e be e arabela senyakweng se sa kalafo ya ARV, WHO e dirile lenaneo la gore mafelelong a 2005 go abje di-ARV go batho ba dimilione tše tharo bao ba swerwego ke HIV/AIDS. Nathan Ford wa Médecins Sans Frontières o lemošitše gore morero wo “ga se wa swanela go folotša bjalo ka e mengwe ya UN. Go akanyetšwa gore ke feela seripa-gare sa palo ya batho bao ba swerwego ke HIV/AIDS bao ba nyakago kalafo lehono gomme palo ye e tla oketšega kudu [ka 2005].”

Mathata a Mangwe

Gaešita le ge di-ARV tše di lekanego di be di ka abja dinageng tše di hlabologago, go be go tla ba le mathata a mangwe ao a bego a tla swanelwa ke go rarollwa. Dihlare tše dingwe di swanetše go nwewa ka meetse a hlwekilego le dijo, eupša batho ba dikete tše makgolo dinageng tše dingwe ba hwetša dijo ka morago ga letšatši le letee. Di-ARV (gantši diphilisi tše 20 goba tša go feta moo ka letšatši) di nyaka gore motho a di nwe ka nako e itšego letšatši le letšatši, eupša balwetši ba bantši ga ba na dišupa nako. Metswako ya dihlare tše e swanetše go beakanywa go ya ka bolwetši bja motho. Eupša dinageng tše dintši go na le tlhaelelo e kgolo ya dingaka. Go molaleng gore go diriša kalafo ya ARV dinageng tše di hlabologago go ka se be bonolo le gatee.

Gaešita le balwetši ba lego dinageng tše di hlabologilego, ba lebeletšana le ditlhohlo tša go diriša kalafo ya metswako ya dihlare. Dinyakišišo di laetša gore ke mo go tlwaelegilego kudu gore batho ba se nwe dihlare tša bona ka nako e swanetšego. Se se ka lebiša tabeng ya gore dihlare di se sa kgona go lwantšha ditwatši tša HIV. Mehuta e bjalo ya ditwatši tša  HIV yeo e itwelago dihlareng e ka fetišetšwa go ba bangwe.

Dr. Stine o šupa tlhohlo e nngwe yeo batho ba swerwego ke HIV ba lebeletšanego le yona. O re: “Bothata bja kalafo ya HIV ke gore ka dinako tše dingwe e tlaiša [molwetši] kudu go feta bolwetši ka bo bjona, kudu-kudu ge kalafo e thoma pele ga ge maswao a bolwetši bja HIV a ka thoma go tšwelela.” Balwetši ba HIV bao ba nwago dihlare tša di-ARV gantši ba tlaišwa ke ditla-morago tšeo di akaretšago bolwetši bja swikiri, go ba le makhura a mantši mmeleng, cholesterol e ntši le go fokotšega ga boima bja marapo. Ditla-morago tše dingwe di bea bophelo kotsing.

Maiteko a go Thibela Bolwetši

Maiteko a go thibela bolwetši a atlegile gakaakang tabeng ya go fokotša go phatlalala ga AIDS le go fetola boitshwaro bjo kotsi-kotsi bja go fetetša bolwetši? Masolo a thuto e tseneletšego ka ga AIDS kua Uganda nywageng ya bo-1990 a ile a fokotša go ata ga HIV nageng yeo ka palo yeo e akanyetšwago go go tloga go 14 lekgolong go ya go mo e ka bago 8 lekgolong ka 2000. Ka tsela e swanago, maiteko a dirilwego kua Senegal a go tsebiša badudi ba gona ka kotsi yeo e bakwago ke go fetelwa ke HIV, a thušitše naga yeo gore e kgone go dira gore go ata ga HIV go dule go le ka fase ga palo ya 1 lekgolong bathong ba bagolo. Mafelelo a bjalo ke a kgothatšago.

Ka lehlakoreng le lengwe, thuto ya AIDS dinageng tše dingwe ga se ya atlega gakaalo. Nyakišišo e dirilwego ka 2002 go bafsa ba 11 000 ba ma-Canada e utollotše gore seripa-gare sa barutwana bao ba lego ngwageng wa bona wa pele sekolong se se phagamego, ba be ba dumela gore AIDS e ka alafša. Go ya ka nyakišišo e dirilwego kua Brithania ngwageng wona woo, 42 lekgolong ya bašemane ba nywaga ya magareng ga e 10 le 11 e be e sa ka ya kwa le gatee ka HIV goba AIDS. Lega go le bjalo, le bafsa bao ba tsebago ka ga HIV le AIDS le gore ga e na kalafo, ga ba itshwenye ka selo. Ngaka e nngwe e re: “Go bafsa ba bantši, HIV e šetše e fo ba bothata bjo bo swanago le mathata a mangwe a mantši bophelong, a bjalo ka ge e ba ba tla hwetša dijo tše bose, ba tlo dula le mang le ge e ba ba tla ya sekolong.”

Ka gona, ga go makatše ge WHO e bolela gore “go lebiša tlhokomelo go bafsa e ka no ba tsela e atlegago ka go fetišiša ya go lebeletšana le leuba le, kudu-kudu dinageng tšeo le atilego kudu.” Bafsa ba ka thušwa bjang gore ba ele hloko ditemošo tšeo ba di hweditšego ka ga AIDS? Le gona, na ga se go iphora go holofela gore AIDS e ka alafša?

[Blub on page 6]

Ngwagola ke feela 2 lekgolong ya batho bao ba nyakago di-ARV ba Afrika ba ba ilego ba di hwetša, ge go bapetšwa le 84 lekgolong ya batho ba dulago kua dinageng tša Amerika

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 7]

Di-ARV Ke’ng? *

Go motho yo a phetšego gabotse, disele tša T tša gagwe tše di thušago di šušumetša tshepedišo ya go lwantša malwetši gore e hlasele malwetši. Bolwetši bja HIV bo hlasela kudu disele tše tša T tše di thušago. HIV e diriša disele bakeng sa go ikatiša, ya fokodiša le go senya disele tša T tše di thušago, go fihlela tshepedišo ya mmele ya tša go itšhireletša malwetšing e gobala o šoro. Dihlare tša di-antiretroviral (ARV) di šitiša mogato wo wa go ikatiša.

Ga bjale go abja mehuta e mene ya di-ARV. Di-nucleoside analogue le di-non-nucleoside analogue di thibela HIV gore e se ke ya ikatiša go karolwana ya leabela ya motho. Di-protease inhibitor di thibela protease enzyme e itšego diseleng tše di fetetšwego ke twatši gore e se ke ya agelela ke moka ya baka HIV e oketšegilego. Di-fusion inhibitor di thibela HIV gore e se tsene diseleng. Ka go thibela ga tšona HIV gore e se ke ya ikatiša, di-ARV di kgona go dira gore HIV e se fetoge AIDS ka pela, AIDS yeo e bitšwago gore ke bolwetši bjo kotsi-kotsi bjo bo bakwago ke HIV.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Seswantšho]

KENYA—Ngaka e ruta molwetši wa AIDS ka kalafo ya ARV

[Mothopo]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Seswantšho]

KENYA—Molwetši wa AIDS o hwetša dihlare tša gagwe tša ARV sepetlele

[Mothopo]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

 [Lepokisi/Diswantšho go letlakala 8]

Basadi le AIDS

Basadi ga bjale ba dira 50 lekgolong ya batho ba bagolo bao ba nago le bolwetši bja HIV/AIDS.

Ka 1982 ge go be go hwetšwa gore basadi ba na le AIDS, go be go naganwa gore ba swanetše go ba ba e feteditšwe ka go hlabela tšhwaana e nago le dihlare-tagi. Go se go ye kae, go ile gwa lemogwa gore basadi ba ka fetetšwa ka tsela e tlwaelegilego ya dikopano tša botona le botshadi le gore ba kotsing e kgolo kudu ya go ka swarwa ke HIV. Lefaseng ka bophara basadi ga bjale ba dira 50 lekgolong ya batho ba bagolo bao ba nago le bolwetši bja HIV/AIDS. UNAIDS e bega gore: “Leuba le le kgoma basadi le banenyana ba lego mahlalagading ka go se leka-lekane bao ba hlaselegago ga bonolo go tša leago, setšhabeng, mmeleng le ditšheleteng e bile e lego bona ba swanetšego go hlokomela ba babjago le ba hwago.”

Ke ka baka la’ng go ata ga bolwetši bjo basading go tshwenya bašomi bao ba thušago batho ba ba swerwego ke AIDS gakaaka? Gantši basadi bao ba swerwego ke HIV ba nyefolwa kudu go feta banna, kudu-kudu dinageng tše dingwe tše hlabologago. Ge e ba mosadi a imile, lesea la gagwe le kotsing; ge e ba a šetše a e-na le bana, e ba bothata gore a ba hlokomele kudu-kudu ge e le mma yo a se nago monna. Ka godimo ga moo, ga go tsebje mo go kaalo ka dika tša moswana-noši tša basadi bao ba nago le HIV le kamoo ba swanetšego go hlokomelwa ka gona ka tša maphelo.

Dilo tše dingwe tša setšo di dira gore boemo bo be kotsi kudu bakeng sa basadi. Dinageng tše dintši basadi ga se ba dumelelwa gore ba bolele ka dikopano tša botona le botshadi gomme ge ba gana go ba le dikopano tša botona le botshadi ba a gobošwa. Ka tlwaelo banna ba robala le basadi ba bantši gomme ka go se tsebe ba fetetša basadi ba ka HIV. Banna ba bangwe ba ma-Afrika ba robala le makgarebe bakeng sa go phema HIV goba ka baka la go iphora ka go dumela gore ge ba robala le makgarebe ba tla alafega AIDS. Ga go makatše ge WHO e re: “Banna le bona ba swanetše go rutwa (go fo swana le ge go dirwa go basadi) e le gore basadi ba šireletšege.”

[Seswantšho]

PERU—Mma yo a nago le HIV gotee le morwedi wa gagwe yo a se nago HIV

[Mothopo]

© Annie Bungeroth/Panos Pictures

[Seswantšho]

THAILAND—Barutwana ba etela molwetši yo a swerwego ke AIDS e le karolo ya dithuto tša bona

[Mothopo]

© Ian Teh/Panos Pictures

[Seswantšho]

KENYA—Kopano le ditho tša mokgatlo wa Women Living With AIDS

[Mothopo]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 9]

Maaka a Bolelwago ka AIDS

▪ Batho ba nago le HIV ba a bonagala gore ba a babja. Dr. Gerald J. Stine o re: “Ka kakaretšo, go tšea nywaga e 10 go ya go e 12 pele motho yo a nago le HIV a ka ba le AIDS. Nakong ye, batho ba nago le HIV, ba tla ba le maswao a mmalwa ge e ba a bonagala, eupša bona ba ka kgona go fetetša motho yo mongwe.”

▪ AIDS ke bolwetši bja bosodoma. Mathomong a bo-1980, go be go thwe AIDS ke bolwetši bja bosodoma. Lega go le bjalo, lehono dinageng tše dintši dikopano tša botona le botshadi magareng ga batho ba bong bjo bo sa swanego ke tšona mothopo o mogolo wa go fetetša HIV.

▪ Dikopano tša botona le botshadi ka go hupa ditho tša pelego ke “tsela e šireletšegilego ya dikopano tša botona le botshadi.” Go ya ka Centers for Disease Control and Prevention, “dinyakišišo tše dintši di bontšhitše gore go hupana ditho tša botona le botshadi ka molomo go ka dira gore motho a fetelwe ke HIV le malwetši a mangwe a fetetšwago ka dikopano tša botona le botshadi.” Kotsi ya go fetelwa ke HIV ka dikopano tša botona le botshadi ka go hupa ditho tša pelego e ata kudu go swana le ka mekgwa e mengwe ya dikopano tša botona le botshadi. Lega go le bjalo, mokgwa woo wa go hupa ditho tša pelego o šetše o atile kudu moo e lego gore dingaka tše dingwe di letetše gore e tla ba tsela e tlwaelegilego ya go fetetša HIV.

▪ AIDS e na le kalafo. Gaešita le ge kalafo ya antiretroviral e kgona go dira gore HIV e se fetoge AIDS ka pela balwetšing ba bangwe, mo nakong ye ga go sešo gwa ba le sehlare sa go e alafa.

[Seswantšho]

CZECH REPUBLIC—Go dirwa ga diteko tša madi tša AIDS yeo ga bjale e nago le dihlare tša gona eupša e sa alafege

[Mothopo]

© Liba Taylor/Panos Pictures

[Seswantšho go letlakala 6]

ZAMBIA—banenyana ba babedi bao ba nago le HIV ba letetše dihlare tša bona

[Mothopo]

© Pep Bonet/Panos Pictures