Tamati—O Mongwe wa “Merogo” e Nago le Mehola e Mentši

KA MONGWADI WA PHAFOGA! KUA BRITHANIA

MOSADI wa Motaliana o ile a goeletša ka gore: “Ke be ke tla dirang ntle le tamati!” Ye ke tsela yeo baapei ba sa balegego lefaseng ka bophara ba ikwago ka yona. Ka kgonthe, tamati e dirišwa dijong tša ditšo tše dintši. Balemi ba dirapana tša ka gae ba e bjala kudu go feta sejo le ge e le sefe se sengwe. Eupša na e wela legorong la dienywa goba la merogo?

Go ya ka thutadimela tamati ke seenywa ka gobane ke thola yeo e nago le dipeu ka gare. Lega go le bjalo, batho ba bantši ba e tšea e le morogo ka ge ka tlwaelo e jewa le dijo tše tiilego. Sejo se sa go latswega se na le histori e kgahlišago.

Histori e Kgahlišago

Kua Mexico ma-Aztec a ile a lema tamati bakeng sa go e diriša e le dijo. Lekgolong la bo-16 la nywaga, bahlabani ba bafenyi ba kua Sepania ba ile ba iša tamati kua Sepania gomme ka go adima lentšu la se-Nahuatl e lego tomatl, ba ile ba e bitša tomate. Go se go ye kae, ma-Sepania ao a dulago kua Italy, Afrika Leboa le bohlabela bja magareng a be a thabela sejo se se sefsa sa go latswega.

Ka morago lekgolong lona leo la nywaga, tamati e ile ya fihla kua leboa la Yuropa. Mathomong go be go naganwa gore e-na le mpholo, ka gona e be e bjalelwa go kgabiša serapana. Gaešita le ge se wela ka legorong la dienywa tše nago le mpholo, matlakala a nkgago gampe le kutu yeo e nago le mpholo, seenywa se se be se se kotsi.

Go ka direga gore ditamati tša mathomo tšeo di ilego tša išwa Yuropa di be di e-na le mmala o serolwana, ka ge Mataliana a ile a e bitša pomodoro (apola ya gauta). Maisemane a ile a di bitša tomate gomme ka morago a di bitša tomato, lega go le bjalo lentšu “love apple” le lona le ile la tuma. Go tloga Yuropa, tamati e ile ya tšea leeto le letelele go boela morago kua Amerika Leboa ka go tshela lewatle la Atlantic, moo mafelelong e ilego ya fetoga sejo sa bohlokwa lekgolong la bo-19 la nywaga.

Go Fapa-fapana le go Ratwa ga Yona mo go Makatšago

Ge o ka botšiša gore mmala wa ditamati o bjang, karabo yeo o tlago go e hwetša ke ya gore ke tše “khwibidu.” Lega go le bjalo, na o be o tseba gore mebala ya yona e ka fapana go tloga go o serolwana, wa namune, o mo pinki, o mo phepolo, o mo tsotho, o mo tšhweu goba o motala, gaešita le tša methalo-thalo? Ga se ka moka di nago le sebopego sa nkgokolo. Tše dingwe di na le sebopego sa lee goba di-na le sebopego sa letšhidi goba sa pšere. E ka ba tše dinyenyane go swana le erekisi goba ya ba tše dikgolo go lekana le feise ya monna.

Sejo se se se ratwago se bjalwa le dikarolong tša ka leboa la kgole bjalo ka Iceland le tša borwa bja kgole bjalo ka New Zealand. Batšweletši ba sona ba bagolo ke United States le dinaga tša ka borwa bja Yuropa. Mafelong ao go tonyago kudu, go dirišwa nywakwana ya go bjalela dimela bakeng sa go tšweletša sejo se, mola mafelong ao a omilego kudu sejo se se bjalwa ka go diriša mokgwa wa go mediša dimela ka ntle le go diriša mobu—e lego motswako wo o fepago sebjalo ntle le mobu.

Tamati e sa dutše e ratwa kudu ke bo-raserapana ba ditla-bofseng. Go bonolo go e bjala, gomme mehlašana e mmalwa e ka tšweletša ditamati tše lekanego go ka fepa lapa le lenyenyane. Ge e ba o na le sekgoba se senyenyane, nyaka mehuta ya tamati yeo e ka bjalwago ka gare ga mapokisana gomme ya bewa mathuding le mafasetereng.

Ditšhišinyo le Tsebišo ya tša Kalafo

Thempheretšha ya go tonya e senya tatso ya ditamati, ka gona o se ke wa di bea ka setšidifatšing. Bakeng sa go dira gore di butšwe ka pela, o ka di bea lefasetereng goba wa di tlogela ka ngwakong ka gare ga sekotlelo le tamati e tee ya go butšwa goba panana, goba o ka di phuthela ka pampiri e tsotho ka matšatši a mmalwa.

Ditamati di go loketše. Di na le dibithamine A, C le E gotee le potassium, calcium le matswai a tlhago. Banyakišiši ba thoma go lemoga gore ke mothopo o mobotse kudu wa lycopene, yeo e nago le matla a go lwantšha mpholo mmeleng le yeo go šišinywago gore e fokotša dikotsi tša go swarwa ke malwetši a swanago le kankere le bolwetši bja pelo. Karolo e ka lekanago  93 go ya go 95 lekgolong ya tamati ke meetse, gomme batho bao ba sa nyakego mmele o mogolo ba tla thabela go tseba gore ditamati ga di na di-kilojoule tše dintši.

E Tsefiša Mehuta-huta ya Dijo

Ge o reka ditamati, o tla kgetha tša mohuta mang? Ditamati tše di tlwaelegilego tša mmala o mokhwibidu ka go fapa-fapana ga tšona, ke tše swanetšego bakeng sa go dira di-salad le mero. Ditamati tše dinyenyane kudu tša mmala o mokhwibidu, wa namune goba o serolwana, e lego tšeo di lego bose ka baka la gore di na le swikiri, di monate ge di lewa di sa apewa. Ge e ba o dira pizza goba pasta, mohlomongwe tamati ya sebopego sa lee goba sa letšhidi, e nago le letlalo le thata e ka ba e loketšego. Tamati e kgolo ya beefstake—e bitšwago bjalo ka baka la letlalo la yona la ka ntle le lekoto le le lethata go swana le nama ya kgomo—ke e loketšego bakeng sa go ka apewa ka mokgwa wa go e katela dilo ka gare (stuffing) goba go paka. Tamati e tala yeo ka dinako tše dingwe e nago le methalo-thalo, e dira moro o bose kudu. Ka kgonthe, ditamati di oketša tatso le mmala go mehuta e fapa-fapanego ya merogo, mae, pasta, nama le hlapi. Ge e ba o ka se kgone go hwetša tamati e nanana, ga go pelaelo gore o tla hwetša ditšweletšwa tše dintši tša tamati tša ka ditšhitswaneng lebenkeleng la mo o dulago gona.

Moapei yo mongwe le yo mongwe o na le mokgwa wa gagwe wa go diriša tamati, lega go le bjalo tše di latelago ke ditšhišinyo tše mmalwa tšeo mohlomongwe o ka ratago go di leka.

1. Lokišeletša sejo se se tsošago kganyogo ya dijo sa ka pejana le se se kgahlišago ka go tswaka tamati e segeletšwego le mozzarella cheese le avocado. E fafatše ka makhura a olive le black pepper gomme o e kgabiše ka matlakala a basil.

2. Dira Greek salad ka go tswaka diripana tša tamati, cucumber le feta cheese, di-olive le eie e khwibidu e segeletšwego. E noke ka letswai le pepper, gomme o tšhele makhura a olive le matute a swiri.

3. Dira Mexican salsa ka go segelela tamati e nanana, eie, pherefere e tala le matlakala a coriander, di hlakanye gomme o tšhele matute a manyenyane a swiri.

4. Dira moro wa tamati o bonolo eupša e le o latswegago bakeng sa pasta, ka go tšhela ka gare ga pitša ditamati tše di segeletšwego tša ka ditšhitswaneng, swikišana (goba catsup), makhura a olive, konofolo e kgatla-kgatlilwego, merogwana e sego kae e bjalo ka matlakala a basil, a bay goba oregano le dinoko tše dingwe. Bediša motswako wo gomme o o tlogele gore o kgaba-kgabe metsotso e ka bago e 20 go fihlela moro o e ba o mokoto. O tšhele godimo ga pasta ya gago yeo e butšwitšego le go ntšhwa meetse.

Tamati yeo e dirišwago ka mekgwa e fapa-fapanego, ke mohlala o mongwe wa dijo tše di kgahlišago tšeo di bopetšwego gore re di diriše.