Dilo Tšeo di Gateletšago Bafsa ba Lehono

NYWAGA ya mahlalagadi e ka ba nako e thata gaešita le maemong a kaone kudu. Bafsa ba tlaišwa ke maikwelo a mafsa ge ba le lebakeng la go khukhuša. Ba lebeletšana le dikgateletšo tša letšatši le letšatši go tšwa go barutiši le go dithaka tša bona. Ba dula ba huetšwa ke moya o kotsi le o sa kgaotšego wa TV, wa difilimi, wa tša mmino le wa Internet. Ka lebaka leo, pego ya United Nations e hlalosa nywaga ya mahlalagadi e le “nako ya phetogo yeo gantši e hlaolwago ka kgateletšego le pelaelo.”

Se se nyamišago ke gore bafsa gantši ga ba tsebe selo ka go lebeletšana le kgateletšego gotee le pelaelo ka tsela e atlegago. (Diema 1:4) Ge ba sa hlahlwe gabotse, ba ka wela gabonolo mekgweng e mebe. Ka mohlala, pego ya UN e re: “Dinyakišišo di bontšha gore tirišo e mpe ya dihlare-tagi e thoma nakong ya mahlalagadi goba ge motho a tsena bogolong.” Mekgwa e mengwe ya boitshwaro bjo bobe e bjalo ka bošoro le go ba le dikopano tša botona le botshadi le batho ba go fapa-fapana le yona e thoma dinakong tšeo.

Batswadi ba ipotšago gore dilo tše bjalo di direga feela go bao go thwego ke badiidi goba merafong e itšego, ba dira phošo e le ruri. Mathata ao bafsa ba nago le ona lehono a hlasela le bafsa ba maemong ka moka a fapa-fapanego a tša boiphedišo, a tša leago le a merafo. Mongwadi Scott Walter o ngwala gore: “Ge e ba o nagana gore ‘mofsa wa go hloka tsebe’ e fo ba feela mošemane wa nywaga e 17 wa go tšwa sehlopheng sa go tšeelwa fase seo se lego kgaufsi le toropo, yoo mmagwe a fepšago ke mmušo, gona ga o tsebe selo ka tšeo di diregago. Ngwana wa lehono wa go hloka tsebe e ka ba yo mošweu, e ka ba yo a tšwago lapeng la dirutegi go iša lapeng la maemo a godimo, a ka ba le nywaga ya ka tlase (yo monyenyane kudu) ga e 16 gomme e ka ba mošemane goba mosetsana.”

Lega go le bjalo, ke ka baka la’ng bafsa ba bantši gakaakaa ba le bothateng? Na bafsa ba mehleng e fetilego le bona ga se ba lebeletšana le mathata gotee le diteko? Ee, eupša re phela mehleng yeo go yona Beibele e e hlalosago e le “mabaka a mathata.” (2 Timotheo 3:1-5) Go na le mabaka gotee le dikgateletšo tšeo di kgomago bafsa ba maemo a go fapa-fapana mehleng ya lehono. Anke re hlahlobeng a mangwe a ona.

Diphetogo tša ka Lapeng

Tšea ka mohlala phetogo e bago gona ka lapeng. Journal of Instructional Psychology e bega gore: “Bana ba Amerika ba fetago tee-tharong ba tlaišwa ke go  bona batswadi ba bona ba hlalana pele ba ka ba le nywaga e 18. Dipalo-palo tše swanago di ka bonwa le dinageng tše dingwe tša ka Bodikela. Ge lenyalo la batswadi ba bona le senyega, gantši bafsa ba tlaišega maikwelong. Journal e re: “Gantši bana bao batswadi ba bona ba sa tšwago go hlalana ba ba le bothata bja go dira gabotse sekolong gotee le bja go šomišana le batho ba bangwe go feta bana bao ba tšwago malapeng a sa aroganago goba a motswadi yo e šetšego e le kgale a se na molekane goba malapeng a nago le motswadi yo e sego wa madi . . . Ka godimo ga moo, go hlalana ga batswadi gantši go šitiša go tsepama ga maikwelo a ngwana le boikholofelo bja gagwe.”

Palo e golago ya basadi bao ba šomago le yona e fetotše bophelo bja lapa. Nyakišišo e dirilwego ka bana ba go hloka tsebe kua Japane, e bontšhitše gore go thata bakeng sa malapa ao go ona batswadi ba šomago ka bobedi gore ba hlokomele bana ba bona go e na le malapeng ao go ona go bago le motswadi yo a šalago gae.

Ke therešo gore malapa a nyaka mogolo wa batho ba babedi bakeng sa go hwetša dilo tše bohlokwa gore a phele. Mogolo wa batho ba babedi o ka dira le gore bana ba phele bophelo bja manobonobo. Eupša go na le bothata: Bana ba dimilione ba fihla gae go se na motho ge ba e-tšwa sekolong. Ge mafelelong batswadi ba fihla, gantši ba fihla ba lapile gomme ba naganne kudu ka mathata a kua mošomong. Ditla-morago tša boemo bjo ke dife? Bafsa ba bantši ba lego mahlalagading ga ba hwetše kgodišo e lekanego. Mofsa yo mongwe o ile a lla ka gore: “Ga gešo ga re be le nako e lekanego ya go ba gotee.”

Batho ba bantši ba dumela gore mokgwa wo ga o botse bakeng sa bokamoso bja bana. Dr. Robert Shaw o re: “Ke dumela gore mekgwa ya go godiša bana yeo e tšweletšego nywageng e masome-tharo e fetilego e dira gore bana ba ikarole lapeng, ba se kgone go ba le poledišano, ba be le bothata bja go ithuta gomme ba se laolege. Batswadi ba ikhwetša e le makgoba a lekoko le ratago dilo tše bonagalago le leo le gatelelago go fihlelela dilo tše dintši kudu mo go ba dirago gore ba fetše nako e ntši ba le mošomong le go diriša tšhelete e ntši moo e lego gore ga ba kgone go ipha nako ya go dira dilo tšeo  di lego bohlokwa bakeng sa gore e be bagwera ba bana ba bona.”

Bothata bjo bongwe bjo bo tlaišago bana ke bjo: Bana bao batswadi ba bona ba šomago, gantši ba fetša nako go se motho yo a ba etetšago. Ge bana ba sa etetšwe ke batswadi, go ba le mathata.

Go Fetoga ga Dipono Tabeng ya go Kgalemela

Go fetoga ga dipono tabeng ya batswadi ya go kgalemela le gona go kgomile tsela yeo bafsa ba lehono ba itshwarago ka yona. Go etša ge Dr Ron Taffel a bea taba ka go se dika-dike, batswadi ba bantši “ba tlogelela boikarabelo bja bona go batho ba bangwe .” Ge se se direga, bana ba gola ba e-na le molao o monyenyane goba ba se na molao le gatee wa go laola boitshwaro bja bona.

Maemong a mangwe, go bonagala tsela yeo batswadi ba lebelelago kgalemelo ka yona e fetotšwe ke kamoo bona ba gotšego gampe ka gona. Ba nyaka go ba bagwera ba bana ba bona—e sego bakgalemi. Mma yo mongwe o dumela ka gore: “Ke be ke le bonolo kudu. Batswadi ba-ka ba be ba kgala ngwana go kwa; nna ke be ke sa nyake go swara ngwana’ka bjalo. Ke be ke fošitše.”

Batswadi ba bangwe ba dira se go fihlela bokgoleng bofe? USA Today e bega gore: “Nyakišišo e mpsha e dirilwego ka bafsa ba lego mahlalagading ba ka bago 600 bao ba thušwago ka bothata bja go lemalela dihlare-tagi kua New York, Texas, Florida le California e bontšhitše gore 20% ya bona e be e diriša dihlare-tagi le batswadi ba bona re sa bale bjala, le gore ge e le gabotse bafsa ba lego mahlalagading ba ka bago 5% ba rutilwe dihlare-tagi—gantši patše—ke bo-mmago bona goba bo-tatago bona.” Ke’ng seo se ka bago se kgothaletša motswadi gore a dire selo sa go hloka boikarabelo ka tsela ye? Motswadi yo mongwe o ile a ipolela ka gore: “Ke ile ka mmotša gore a ka upša a di jela mo ntlong moo nka kgonago go mmea leihlo.” Go bonagala ba bangwe ba nagana gore go ngwathelana dihlare-tagi le bana ba bona, ke gona ge go thwe go dirwa tlemagano le bona.

Go Tlaišwa ke Mekero ya Ditaba

Gape go na le tutuetšo e matla e tšwago mekerong ya ditaba. Go ya ka monyakišiši Marita Moll, nyakišišo e nngwe e utolotše gore ka kakaretšo bana kua United States ba fetša diiri tše nne le metsotso e 48 ka letšatši ba bogetše TV goba ba fenyeka computer.

Na seo ke se sebe gakaalo? Sehlogo se sengwe seo se gatišitšwego makasineng wa Science se begile gore “dihlopha tše kgolo tše tshelelago tša ditsebi kua United States,” go akaretša American Medical Association, di ile tša dumelelana ka lentšu le tee gore dintwa le dipolao tšeo di bogelwago thelebišeneng di “hlohleletša bogale baneng ba bangwe.” Makasine wa Science o hlalositše gore: “Go sa šetšwe gore ditsebi di a dumelelana, go bonagala batho ba sa rutegago ba sa kwešiše taba ye ya go tšwa mekerong e tumilego ya ditaba ya gore dintwa le dipolao tšeo di lego mekerong ya ditaba ke tše dingwe tša dilo tšeo di bakago gore lekoko le be šoro kudu.”

Tšea ka mohlala dibidio tša mmino. Batswadi ba bangwe ba a tšhoga go lemoga kamoo tše dingwe tša dibidio tše di bontšhago pepeneneng ka gona ditiragalo tša botona le botshadi. Na ruri di ka kgoma tsela yeo bafsa ba bangwe ba itshwarago ka yona? Go ya ka nyakišišo e nngwe yeo e dirilwego go barutwana ba 500 ba kholetšhe, “mantšu a bošoro a mminong a godiša dikgopolo tše mpe le maikwelo a mabe.” Go ya ka nyakišišo e nngwe yeo e dirilwego morago bjale, “bafsa ba lego mahlalagading bao ba fetšago nako e ntši ba bogetše dikopano tša botona le botshadi gotee le dintwa le dipolao . . . dibidiong tša mmino wa rap ya ‘gangsta,’ go na le kgonagalo e kgolo ya gore ba dire dilo tšeo e le ka kgonthe.” Nyakišišo ye yeo e  dirilwego go basetsana ba 500 e bontšhitše gore bao e lego makgoba a go bogela dibidio tša gangsta, ba be ba e-na le kgonagalo e kgolo ya go ka betha morutiši, ya go golegwa le ya gore ba be le dikopano tša botona le botshadi le batho ba bantši ba go fapa-fapana.

Bafsa ba Lego Mahlalagading le Di-computer

Nywageng ya lehono computer le yona e kgathile tema e kgolo bjalo ka motutuetši wa dikgopolo tša bafsa. Makasine wa Pediatrics o re: “Palo ya di-computer tša ka gae tšeo di nago le beng ba tšona e gotše ka tsela e makatšago nywaga-someng e sa tšwago go feta. Nageng ka bophara [United States], malapa a mabedi go a mararo ao a nago le ngwana wa go tsena sekolo (nywaga e 16-17) a be a e-na le computer . . . Tekanyo lekgolong ya bana ba nywaga e 3 go fihla go e 17 kua United States ba dulago malapeng ao a nago le computer e gotše go tloga go 55% ka 1998 go fihla go 65% ka 2000.” Computer e šetše e dirišwa kudu le dinageng tše dingwe.

Lega go le bjalo, ga go nyakege gore mofsa a be le computer e le gore a ka kgona go e diriša. Ka gona, monyakišiši yo mongwe o bolela gore “bafsa ba ka bago 90% ba nywaga ya go tloga go e 5 go fihla go e 17 ba diriša di-computer gomme 59% ya bona e diriša Internet.” Se se nea bafsa tsebišo e ntši go feta le ge e le neng pele—e lego selo se sebotse ge e ba computer e dirišwa ka tsela e swanetšego, go na le motho yo mogolo yo a ba beilego leihlo. Eupša se se nyamišago ke gore batswadi ba bantši kudu ba dumeletše bana ba bona gore ba diriše computer go fihla bokgoleng bjoo ba ratago.

E le go thekga se, monyakišiši Moll o ngwala ka go Phi Delta Kappan gore go ya ka nyakišišo e dirilwego ka 2001 mabapi le go dirišwa ga Internet, “batswadi ba bantši ba dirago palo ya 71 lekgolong ba be ba nagana gore ba tseba ‘mo go ntši goba ka mo go lekanego’ mabapi le kamoo bana ba bona ba dirišago Internet ka gona. Lega go le bjalo, ge bana ba be ba botšišwa potšišo e swanago, 70% ya bona e ile ya bolela gore batswadi ba bona ba be ba tseba ‘ganyenyane goba ba sa tsebe selo’ ka seo ba se dirago go Internet.” Go ya ka  nyakišišo ye, “30% ya bana ba nywageng e 9 go fihlela go e 10 ba boletše gore ba be ba bolela le batho bao ba sa ba tsebego go computer e bile ba bona le diswantšho tšeo di bonwago ke batho ba bagolo feela. Bothata bo ile bja gola le go feta ge 58% ya ba nywaga e 11 go fihla go e 12, 70% ya ba nywaga e 13 go fihla go e 14 le 72% ya ba nywaga e 15 go fihla go e 17 ba bolela gore le bona ba dirile tše bjalo. . . . Nyakišišong yeo e dirilwego Brithania ka ga go dirišwa ga Internet ka lapeng, motswadi o tee go ba šupago o ile a bolela therešo gore yena ga a tsebe gore bana ba gagwe ba be ba bogela eng go Internet.”

Ge bana ba diriša Internet ba sa bewa leihlo, se se ka dira gore ba bogele diswantšho tše di kgothaletšago bootswa. Lega go le bjalo, go sa na le dikotsi tše dingwe. Taffel, yo a tsopotšwego pejana, o lla ka gore: “Bana ba rena ba dira bagwera sekolong le go Internet—ka baka leo, e bile ba fetša nako le bana bao e sego gantši re kopanago le bona.”

Go molaleng gore bafsa ba lehono ba hlasetšwe ke dikgateletšo le mathata ao bana ba nakong e fetilego ba bego ba sa a tsebe. Ga go makatše ge bafsa ba bantši ba itshwara ka tsela e hlobaetšago! Na go na le seo se ka dirwago bakeng sa go thuša bafsa ba lehono?

[Ntlhakgolo go letlakala 6]

“Ke dumela gore mekgwa ya go godiša bana yeo e tšweletšego nywageng e masome-tharo e fetilego e dira gore bana ba ikarole lapeng, ba se kgone go ba le poledišano, ba be le bothata bja go ithuta gomme ba se laolege.”—DR. ROBERT SHAW

[Seswantšho go letlakala 6, 7]

Go šoma ga basadi ba bantši go fetotše bophelo bja lapa

[Seswantšho go letlakala 7]

Bafsa bao ba sa bewago leihlo ba ka tsena bothateng gabonolo

[Seswantšho go letlakala 8]

Banyakišiši ba bontšha gore dibidio tša mmino wa bošoro di hlohleletša bošoro

[Seswantšho go letlakala 9]

Na o tseba seo bana ba gago ba se bogelago go Internet?