Phapano Magareng ga Bahumi le Badiidi

GO SA šetšwe dipolelwana tšeo di dirišwago go di hlalosa, ditšhaba tše di hlabologilego kudu tšeo di tšwetšego pele kudu go tša kgwebo le tša ditšhelete di ikgantšha ka maemo a phagamego a bophelo, mola ditšhaba tše di sa hlabologago tšona di lebeletšana le maemo a sa kgotsofatšego a bophelo. Go bjalo ka ge eka di phela mafaseng a mabedi ao a sa swanego.

Ke therešo gore gaešita le setšhabeng se tee boemo bjo bo ka ba gona. Nagana ka dinaga tšeo di humilego kudu tšeo go boletšwego ka tšona sehlogong se se fetilego. Le tšona di na le bahumi gotee le badiidi. Ka mohlala, kua United States, mo e ka bago 30 lekgolong ya mogolo wa naga yeo ka moka, o ya go malapa a humilego kudu ao a bopago 10 lekgolong. Ka nako e swanago, 20 lekgolong ya malapa ao a sa humago e phela feela ka 5 lekgolong ya mogolo ka moka wa naga. Boemo bjo goba bjo bongwe bjo bo swanago le bjona bo ka ba gona nageng yeo o dulago go yona, kudu-kudu ge e ba malapa a moo o dulago gona ao a itekanetšego ka tša ditšhelete e le a manyenyane. Eupša le mebušo ya dinageng tšeo go tšona go nago le malapa a mantši ao a nago le tšhelete e lekanego e paletšwe go fihla ga bjale ke go fediša phapano magareng ga bahumi le badiidi.

Ga go Setšhaba Seo se Lego Kaone

Ga go setšhaba seo se ka bolelago gore boemo bja sona ke bjo kaone kudu go di phala ka moka. Nagana ka mathata a batho bao ba dulago dinageng tše di diilago. Tlhokomelo ya tša maphelo ke e nyenyane kudu. Ge dinaga tše 9 tšeo di humilego kudu tšeo  go boletšwego ka tšona lepokising leo le lego letlakaleng le di e-na le ngaka e tee bakeng sa baagi ba 242 go ya go ba 539, dinaga tše 18 tše di diilago kudu tšona di tloga di le morago ka ge di e-na le ngaka e tee feela bakeng sa baagi ba 3 707 go ya go ba 49 118. Ka gona, ke mo go kwagalago go letela gore batho bao ba dulago dinageng tšeo di humilego kudu ba phele go fihlela ba e-na le nywaga e 73 goba go feta moo, mola go letetšwe gore palo ya go feta seripa sa badudi ba dinageng tše di diilago e phele nywaga e menyenyane kudu e lego ka tlase ga e 50.

Kgonagalo ya gore bana ba dinageng tše di diilago ba tsene sekolo ke e nyenyane kudu gomme se gantši se dira gore e be badiidi bophelo bja bona ka moka. Ka ge dinaga tše di e-na le palo e nyenyane ya batho bao ba tsebago go bala le go ngwala, se se bontšha gore badudi ba gona ba bantši ga se ba rutega. Mola badudi ka moka ba dinageng tše 7 go tše 9 tšeo di humilego kudu ba tseba go bala le go ngwala (go dinaga tše dingwe tše pedi, e nngwe e na le 96% ya batho ba tsebago go bala le go ngwala mola e nngwe e na le 97% ya ba tsebago go bala le go ngwala), dinaga tše 18 tšeo di diilago kudu tšona di na le palo ya go tloga go 81 lekgolong go ya go 16 lekgolong ya batho bao ba tsebago go bala le go ngwala gomme tše 10 go tšona di na le palo ya ka tlase ga 50 lekgolong ya batho bao ba tsebago go bala le go ngwala.

Eupša badudi ba dinageng tše humilego le bona ba na le mathata a itšego. Ge badudi ba dinageng tše di diilago ba bolawa ke tlala, badudi ba dinageng tše humilego bona ba bolawa ke malwetši ao a bakwago  ke go nona ka mo go feteletšego. Puku ya Food Fight e bolela gore “go ja kudu go tšeetše phepo-mpe legato e le bothata bjo bogolo ka go fetišiša bja dijo mo lefaseng.” Makasine wa The Atlantic Monthly o re: “Mo e ka bago ma-Amerika a dimilione tše senyane a šetše a ‘nonne kudu mo e lego gore a a babja,’ e lego se se bolelago gore boima bja ona bja mmele bo oketšegile go feta tekano ka dikhilograma tše 45 goba go feta moo le gore malwetši a bakwago ke boima bja mmele a bolaya batho ba ka bago 300-000 go sa letelwa nageng ye.” Puku yona yeo e bolela gore “go se go ye kae, go nona ka mo go feteletšego go ka hlasela go feta tlala le malwetši a fetelago bjalo ka bothata bjo kotsi ka go fetišiša bja tša maphelo setšhabeng.” *

Ke therešo gore badudi ba dinageng tše humilego ba na le maemo a phagamego a bophelo, eupša ka nako e swanago ba ka šetša kudu dilo tše bonagalago go e na le ditswalano tša bona le batho ba bangwe, ka go rialo ba lebiša tlhokomelo e kgolo tabeng ya go ba le dilo tše di bonagalago go e na le bophelo ka bobjona. Ke moka ba thoma go lekanyetša bohlokwa bja motho setšhabeng ka mošomo wa gagwe, tšhelete yeo a e golago goba dilo tšeo a nago le tšona go e na le go bo lekanyetša ka tsebo, bohlale, bokgoni goba dika tše di kgahlišago.

Ge se gatelela taba ya gore bophelo bjo bonolo ke bjona bo tlišago lethabo, sehlogo sa makasine wa ditaba wa Jeremane wa Focus se ile sa rotoša potšišo e rego: “Go Thwe’ng ka go ba le Dilo tše Sego Kae?” Sehlogo seo se ile sa re: “Ga bjale badudi ba bantši ba dinageng tša ka Bodikela ga se ba thaba go feta ka tsela yeo ba bego ba thabile ka yona nywageng e masome e fetilego, go sa šetšwe kgolo e makatšago yeo ba bilego le yona go tša ditšhelete . . . Motho yo a beago pelo ya gagwe ka moka dilong tše di bonagalago o ipea kotsing ya gore a se ke a thaba.”

Go Fihlelela Teka-tekano ya Kgonthe

Ee, bohlatse bo bontšha gore gaešita le ge dinaga tše di humilego le tše di diilago di e-na le mahlakore a mabotse, di na le mahlakore ao a sa kgahlišego ka mo go swanago. Gaešita le ge bophelo bja batho ba diilago e ka ba bja go hloka dilo tše di bonagalago ka mo go feteletšego, bophelo bja bao ba humilego e ka ba bjo raraganego kudu. Dihlopha tše ka bobedi di be di ka holega kudu ge e ba se sengwe se be se ka ithuta go se sengwe. Eupša na go a kwagala go nagana gore teka-tekano e bjalo ya kgonthe e ka fihlelelwa?

Go ya ka pono ya batho, o ka nagana gore ga go kgonege le gatee go fihlelela pakane ye, gaešita le ge e ratega. Le gona histori e a go hlatsela ge e ba o nagana bjalo. Lega go le bjalo, ga se ra swanela go felelwa ke kholofelo. Mohlomongwe o ile wa hlokomologa tharollo e kwagalago kudu bothateng bjo. Tharollo yeo ke efe?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 22]

“Go se go ye kae, go nona ka mo go feteletšego go ka hlasela go feta tlala le malwetši a fetelago bjalo ka bothata bjo kotsi ka go fetišiša bja tša maphelo setšhabeng”—The Atlantic Monthly

[Kerafo go letlakala 21]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Nywaga yeo

go letetšwego Palo ya batho bao

Dinaga di lokeleditšwe gore banna ba e ba tsebago go bala

go ya ka tatelano phele (nywaga) le go ngwala (%)

Dinaga tše Senyane Belgium 75,1 100

Tšeo di Humilego Canada 76,4 96,6

Kudu Denmark 74,9 100

Iceland 78,4 100

Japane 78,4 100

Luxembourg 74,9 100

Norway 76,5 100

Switzerland 77,7 100

United States 74,4 95,5

Dinaga tše 18 Tšeo Benin 50,4 37,5

di Diilago Kudu Burkina Faso 43 23

Burundi 42,5 48,1

Chad 47 53,6

Congo, Rep. of 49 80,7

Ethiopia 47,3 38,7

Guinea-Bissau 45,1 36,8

Madagascar 53,8 80,2

Malawi 37,6 60,3

Mali 44,7 40,3

Mozambique 38,9 43,8

Niger 42,3 15,7

Nigeria 50,9 64,1

Rwanda 45,3 67

Sierra Leone 40,3 36,3

Tanzania 43,3 75,2

Yemen 59,2 46,4

Zambia 35,3 78

[Mothopo]

Mothopo: 2005 Britannica Book of the Year.

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 20]

© Mark Henley/Panos Pictures