Go Lokišeletša Morwedi wa gago go Thoma ga Modikologo wa go Hlapa ga Basadi

Lebaka la go khukhuša ke nako ya diphetogo tše dintši. Go banenyana tiragalo e kgolo mo nakong ye ke go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi.

GO THOMA ga modikologo wa go hlapa ga basadi e ka ba nako e gateletšago go banenyana, gomme gantši tiragalo ye e dira gore ba hlaka-hlakane maikwelong. Go etša diphetogo tše dingwe tše dintši tšeo di sepedišanago le lebaka la go khukhuša, go thoma ga modikologo wo e ka ba mo go gakantšhago. Banenyana ba bantši ge ba thoma go hlapa, ba a boifa le go tshwenyega, kudu-kudu ka baka la go hwetša tsebišo e fošagetšego goba gantši ka baka la go se hwetše tsebišo.

Banenyana bao ba itokišeditšego go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi gantši ga ba be le bothata ge ba thoma go hlapa. Lega go le bjalo, dinyakišišo di bontšha gore banenyana ba bantši ga se ba itokišetša se. Nyakišišong e nngwe yeo e dirilwego bathong ba tšwago dinageng tše 23, mo e ka bago tee-tharong ya bao ba ilego ba arabela ba begile gore ga se ba ka ba botšwa ka go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi pele o ka direga. Ka ge ba hweditšwe ba sa tsebe selo, banenyana ba ba be ba sa tsebe gore ba dire eng ge lebaka leo le fihla.

Tše dingwe tša dipego tšeo di tlogago di sa thabiše di begilwe ke basadi bao ba sa kago ba rutwa selo ka ga go hlapa ga basadi goba go thoma  ga gona. Nyakišišong e nngwe, ge basadi ba be ba laodiša diphihlelo tša bona mabapi le ge ba be ba thoma go bona kgwedi, ba ile ba hlalosa ka mantšu a bjalo ka “go gakanega,” “go tšhoga,” “go ja ke dihlong” le “go boifa.”

Gantši batho ge ba bona madi ba a tšhoga, ka ge ka tlwaelo go tšwa madi go tswalanywa le bohloko goba kgobalo. Ka baka leo, go bonolo go bona gore ge motho a sa hlalosetšwa gabotse goba go hlangwa e sa le pele, dikgopolo tša setšo tše di metšego ka medu, dinonwane goba gaešita le go se tsebe selo di ka dira gore a tswalanye ka mo go fošagetšego go hlapa ga basadi le bolwetši goba kgobalo goba go go lebelela e le selo seo se lešago dihlong.

Morwedi wa gago o swanetše go tseba gore go tšwa madi nakong ya go hlapa ga basadi ke selo seo se tlwaelegilego seo se diragalelago banenyana ka moka bao ba phetšego gabotse. Bjalo ka motswadi, o ka mo thuša gore a tloše maikwelo le ge e le afe a kgakanego goba go boifa. Bjang?

Tema Yeo e Kgathwago ke Batswadi e Bohlokwa

Go na le methopo e mentši ya tsebišo mabapi le taba ya go hlapa ga basadi, bjalo ka barutiši, bašomi ba tlhokomelo ya tša maphelo, dikgatišo gaešita le difilimi tša go ruta. Batswadi ba bantši ba hwetša gore methopo ye gantši e nea tsebišo ya bohlokwa mabapi le kamoo modikologo wa go hlapa ga basadi o diregago ka gona gotee le go ipoloka o hlwekile lebakeng leo. Go sa dutše go le bjalo, banenyana ba ka ba le dipotšišo le dinyakwa tšeo methopo ye e sa bolelego ka tšona. Gaešita le ge banenyana ba tseba seo ba swanetšego go se dira ge ba thoma go bona kgwedi, gantši ga ba kgonthišege mabapi le kamoo ba ka lebeletšanago le maikwelo a fapa-fapanego ao a sepedišanago le go hlapa ga basadi.

Bo-makgolo’a banenyana, bo-mogolo’a bona le bo-mmago bona ka mo go kgethegilego, ba ka thuša go nea tsebišo e oketšegilego le thekgo ya maikwelo yeo ba e nyakago. Gantši banenyana ba lebelela bo-mmago bona e le mothopo wa bohlokwa kudu wa tsebišo mabapi le modikologo wa go hlapa ga basadi.

Go thwe’ng ka bo-tate? Banenyana ba bantši ba ikwa ba lewa ke dihlong tša go bolela le bona ka taba ya go hlapa ga basadi. Ba bangwe ba nyaka gore bo-tatago bona ba kgathe tema ka go se lebanye ka go ba thekga le go ba kwešiša, mola ba bangwe ba kgetha gore ba se ke ba tsena tabeng.

Dinageng tše dintši palo ya malapa a bo-tate bao ba se nago balekane e oketšegile nywaga-someng e mmalwa e fetilego. * Ka gona, bo-tate ba oketšegilego ba tla swanelwa ke go ithuta go boledišana le barwedi ba bona mabapi le modikologo wa go hlapa ga basadi. Bo-tate ba ba tla swanelwa ke go tlwaelana le dintlha tša motheo tša mabapi le modikologo wa go hlapa ga basadi gotee le diphetogo tše dingwe tša mmeleng le tša maikwelong tšeo barwedi ba bona ba lebeletšanago le tšona. Bo-tate ba ka kgetha go ya go bo-mmago bona goba go dikgaetšedi tša bona bakeng sa keletšo e ka šomago gotee le thušo tabeng ye.

Nako ya go Thoma Dipoledišano

Dinageng tšeo go nago le diintaseteri tše bjalo ka United States, Korea Borwa le dikarolo tša ka Bodikela bja Yuropa, ka mo go tlwaelegilego nywaga ya go thoma go hlapa ga basadi ke ya magareng ga e 12 le 13, gaešita le ge go ka thoma pejana kudu ge motho a e-na le nywaga e 8 goba ka morago ga lebakanyana ge a e-na le e 16 goba 17. Dikarolong tša Afrika le Asia, nywaga ya go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi ke ya godingwana. Ka mohlala, kua Nigeria motho o thoma a e-na le nywaga e 15. Dilo tše mmalwa tše bjalo ka dikarolwana tša leabela, maemo a tša boiphedišo, dijo, mediro le go phagama ga naga di ka kgoma nako ya go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi.

Go kaone go thoma go boledišana le morwedi wa gago ka se pele ga ge a ka thoma go bona kgwedi. Ka gona, dipoledišano tša mabapi le diphetogo tša mmeleng le modikologo wa go hlapa ga basadi di swanetše go thoma kapejana, mohlomongwe ge morwedi wa gago a e-na le nywaga e ka bago e seswai. O ka nagana gore e tla ba e sa le ka pela kudu, eupša ge e ba morwedi wa gago a le magareng ga  nywaga e seswai le e lesome, go ka direga gore mmele wa gagwe o šetše o thomile go gola ka gare e le ka baka la go oketšega ga dihomoune. O tla lemoga diphetogo tša ka ntle mo mmeleng tšeo di sepedišanago le lebaka la go khukhuša, tše bjalo ka go tšwa ditlola-melora le go oketšega ga meriri mo mmeleng. Banenyana ba bantši ba gola ka lebelo (ka botelele le ka bokoto) pejana ga ge ba ka thoma go bona kgwedi.

Kamoo o ka Bolelago ka Taba ye

Banenyana bao ba lego kgaufsi le go thoma modikologo wa go hlapa ga basadi gantši ba fišegela go tseba seo ba ka se letelago. Mohlomongwe ba ile ba kwa banenyana ba bangwe sekolong ba bolela ka taba ye. Ba na le dipotšišo, eupša ba bantši ga ba tsebe gore ba ka di botšiša bjang. Taba ye e ka ba e ba leša dihlong.

Go bjalo le ka batswadi. Gaešita le ge bo-mma gantši e le bona mothopo wa tsebišo mabapi le taba ya go hlapa ga basadi, gantši ba ikwa ba hlaelelwa goba ba sa lokologe ge ba ahla-ahla taba ye. Mohlomongwe o ikwa ka tsela ye. Ka gona o ka thoma bjang poledišano le morwedi wa gago mabapi le taba ya modikologo wa go hlapa ga basadi le go thoma ga wona?

Banenyana bao ba sa tšwago ba tsena mahlalagading gantši ba kwešiša tsebišo e bonolo le yeo e lebanyago. Tsebišo e bjalo e ka akaretša gore go hlapa mo go direga gakae, go tšea lebaka le lekaakang le gore go tšwa madi a makaakang. Ka gona, ge o thoma go mo ruta ka ga go hlapa ga basadi, go ka ba kaone go lebiša tlhokomelo megatong e šomago le ditsela tša go swaragana le go hlapa ga basadi. Go oketša moo, o ka swanelwa ke go araba dipotšišo tše bjalo ka gore: Go tla ba bjang? goba, Ke swanetše go letela’ng?

Ka morago, o ka rata go ahla-ahla ditaba ka botlalo tša mabapi le kamoo modikologo wa go hlapa ga basadi o diregago ka gona. Gantši o ka hwetša dikgatišo tše di rutago ka taba ye go bašomi ba tlhokomelo ya tša maphelo, bokgobapukung goba lebenkeleng la go rekiša dipuku. Dikgatišo tše bjalo di ka thuša go hlalosa ditaba ka botlalo. Banenyana ba bangwe ba ka ikgethela go ipalela dikgatišo tše. Ba bangwe ba ka ikwa ba lokologile ge e ba o bala dikgatišo tše le bona.

Kgetha lefelo leo le homotšego gore o thome poledišano. Thoma ka poledišano e bonolo ya mabapi le go gola le go tsena bosading. Mohlomongwe o ka re: “Kgaufsinyane ka letšatši le lengwe o tla diragalelwa ke selo se sengwe se tlwaelegilego seo se diragalelago banenyana ka moka. Na o a se tseba?” Goba mma a ka thoma ka go bolela ka seo se ilego sa mo diragalela, mohlomongwe ka gore: “Ge ke be ke lekana le wena, ke ile ka thoma go ipotšiša gore go bona kgwedi go bjang. Nna le bagwera ba-ka re be re bolela ka taba ye sekolong. Na bagwera ba gago ba šetše ba thomile go bolela ka yona?” Hwetša gore ke eng seo a šetšego a se tseba mabapi le modikologo wa go hlapa ga basadi gomme o phošolle go se kwešiše le ge e le gofe. Itokišetše gore dipoledišanong tša lena tša mathomong, o tla bolela kutšwanyana ge e ba e le gore go ka se bolele wena o nnoši.

Ka ge o le mosadi yoo ka ntle le pelaelo a bilego  le dilo tše di mo tshwenyago ka go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi, o ka diriša phihlelo ya gago ge o ahla-ahla taba ye. Ke eng seo o ilego wa swanelwa ke go se tseba? Ke eng seo o bego o nyaka go se tseba? Ke tsebišo efe yeo e ilego ya go thuša? Katanela go kgomarela pono e leka-lekanego ka mehola le dilo tšeo di tshwenyago ka modikologo wa go hlapa ga basadi. Itokišetše go araba dipotšišo.

Taba e Tšwelago Pele

Thuto ya mabapi le go hlapa ga basadi e swanetše go lebelelwa e le yeo e tšwelago pele go e na le go ba poledišano ya gatee, ya ba moka. Ga go nyakege gore o akaretše ditaba ka moka ka nako e tee. Tsebišo e ntši kudu yeo e newago ka nako e tee e ka nola ngwanenyana yo monyenyane moko. Bana ba ithuta dilo ganyenyane-ganyenyane. Le gona, go ka nyakega gore tsebišo e bušeletšwe mabakeng a fapa-fapanego. Ge banenyana ba banyenyane ba dutše ba gola, ba kgona go kwešiša gakaone ditaba ka botlalo tšeo di akaretšwago.

Taba e nngwe ke gore boemo bja kgopolo bja banenyana ka taba ya go hlapa ga basadi bo feto-fetoga lebakeng ka moka la ge ba le mahlalagading. Ka morago ga ge morwedi wa gago a hweditše phihlelo e oketšegilego mabapi le go bona ga gagwe kgwedi, ka ntle le pelaelo o tla lebeletšana le dilo tše difsa tšeo di mo tshwenyago gotee le dipotšišo. Ka baka leo, o swanetše go tšwela pele o mo nea tsebišo le go araba dipotšišo tša gagwe. Lebiša tlhokomelo go selo seo se nago le morero le seo se swanelago bogolo bja morwedi wa gago le bokgoni bja gagwe bja go kwešiša.

Gata Mogato wa Pele

O tla dira’ng ge e ba morwedi wa gago a bonagala a sa kgahlegele taba ye? E ka ba e le gore ga a rate go bolela ka ditaba tša gagwe. Goba mohlomongwe o nyaka go fiwa nako e lekanego gore a ikwe a lokologile ka taba ye e le gore a kgone go botšiša dipotšišo. A ka ba a bolela le gore o šetše a tseba dilo ka moka tšeo a swanetšego go di tseba.

Kua United States, nyakišišo e nngwe yeo e dirilwego go banenyana ba nywaga e ka bago e 11 e utollotše gore banenyana ba bantši ba be ba ipona ba loketše go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi. Lega go le bjalo, ka morago ga go botšološišwa, go bile molaleng gore tsebo ya bona e be e sa felela gomme ya bontšha gore ba be ba šetše ba amogetše dikgopolo tše di fošagetšego tšeo di theilwego dikgopolong tša setšo tše di metšego ka medu gotee le dinonwaneng e le tša therešo. Ka gona, le ge morwedi wa gago a bolela gore o loketše go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi, o sa dutše o swanetše go bolela le yena ka gona.

Gantši ke wena o swanetšego go thoma dipoledišano tše kopana mabapi le modikologo wa go hlapa ga basadi le go di tšwetša pele. Ruri ke boikarabelo bja gago bjalo ka motswadi. Go sa šetšwe gore ka nako yeo o amogela gore o nyaka thušo goba go se bjalo, morwedi wa gago o nyaka thušo ya gago. O ka ikwa o gakanegile e bile o sa swanelege, eupša o se ke wa lahlela toulo. O se ke wa fela pelo. Ge nako e dutše e tšwela pele, ntle le pelaelo morwedi wa gago o tla thoma go lemoga kamoo maiteko a gago e bego e le a mohola ka gona.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 11]

Go kaone go boledišana le morwedi wa gago pele a ka thoma go bona kgwedi

[Lepokisi go letlakala 13]

KAMOO O KA BOLEDIŠANAGO LE MORWEDI WA GAGO MABAPI LE MODIKOLOGO WA GO HLAPA GA BASADI

❖ Hwetša seo a šetšego a se tseba. Phumola dikgopolo le ge e le dife tšeo di fošagetšego. Kgonthišetša gore bobedi bja lena le na le tsebišo e nepagetšego.

❖ Mmotše phihlelo ya gago. Ka go naganišiša ka phihlelo ya gago ya ge o be o thoma go bona kgwedi le go bolela ka yona, o ka nea morwedi wa gago thekgo ya maikwelo yeo a e nyakago kudu.

❖ Nea tsebišo e šomago. Dipotšišo tšeo gantši banenyana ba di botšišago ke tše: “Ke swanetše go dira’ng ge e ba ke thoma go bona kgwedi ke le sekolong?” “Ke didirišwa dife tšeo nka di dirišago ge ke le kgweding?” “Ke di diriša bjang?”

❖ Bolela dintlha tša bohlokwa ka tsela e kwagalago. Dumelelanya taba le bogolo bja morwedi wa gago le bokgoni bja gagwe bja go e kwešiša.

❖ Kgothaletša go ithuta mo go tšwelago pele. Thoma go boledišana le morwedi wa gago pele ga ge a fihla lebakeng la go thoma ga modikologo wa go hlapa ga basadi, gomme o tšwele pele ka dipoledišano tše bjalo ge go nyakega, gaešita le ka morago ga ge a thomile go bona kgwedi.

[Seswantšho go letlakala 12, 13]

E-ba yo a kwešišago. Morwedi wa gago a ka no se rate go bolela ka ditaba tša gagwe