Kalafo ya Tšhelo ya Madi—Na e sa tlo Tšwela Pele e Dirišwa?

“Kalafo ya tšhelo ya madi e tla tšwela pele e le bjalo ka go sepela sethokgweng sa dipula sa molatšatšing, moo ditsela di bonalago gabotse eupša go sa dutšego go nyakega tlhokomelo e kgolo gomme ditlhohlo tše difsa le tše sa bonwego di ka fo welago bao ba sego šedi.”—Ian M. Franklin, moprofesara wa tša kalafo ya tšhelo ya madi.

KA MORAGO ga ge leuba la lefase ka bophara la AIDS le dirile gore go lebišwe tlhokomelo mading ka bo-1980, maiteko a go fediša ‘ditlhohlo tša yona tše sa bonwego’ a ile a matlafala. Lega go le bjalo, go sa dutše go na le dithibelo tše dikgolo. Ka June 2005, Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo o tsebišitše gore: “Dibaka tša go hwetša tšhelo ya madi e šireletšegilego . . . di fapana kudu ka dinaga.” Ka baka la’ng?

Dinageng tše dintši ga go mananeo a rulagantšwego gabotse a go kgonthišetša gore madi le ditšweletšwa tša wona a a kgoboketšwa, a hlahlobja le go sepedišwa ka tsela e šireletšegilego. Ka dinako tše dingwe madi a bolokwa ka tsela e kotsi—ka ditšidifatšing tša ka gae tšeo di sa hlokomelwego ka mehla gotee le ka gare ga mapokisi a go tontšha a dipikiniki! Ge go se na ditekanyetšo tša go kgonthišetša gore madi a bolokegile le go šireletšega, balwetši ba ka kgongwa ka tsela e nyamišago ke madi a motho yoo a dulago dikhilomithara tše makgolo—ge e ba e se tše dikete—le moo bona ba dulago.

Madi a se Nago Malwetši—Selo Seo se ka se Hwetšagalego Gabonolo

Dinaga tše dingwe di bolela gore madi a tšona a šireletšegile kudu. Lega go le bjalo, go sa na le mabaka a go ba šedi. “Letlakala le Nago le Tsebišo” leo le lokišeditšwego ka kwano ke mekgatlo e meraro ya tša madi ya U.S., le bolela se mathomong a lona: “TEMOŠO: Ka baka la gore madi a feletšego gotee le dikarolo tša motheo tša madi di tšwa mading a motho, di ka no ba di na le kotsi ya go fetiša dilo tšeo di bakago malwetši a fetelago, ka mohlala, ditwatši. . . . Go kgetha gabotse bao ba neelago ka madi le go hlahlobja moo go lego gona ga madi ga go fediše kotsi yeo.”

Ke mo go kwagalago ge Peter Carolan, mohlankedi-mogolo wa International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, a re: “Dikgonthišetšo tše tiilego tša madi a šireletšegilego di ka se tsoge di dirilwe.” O oketša ka gore: “Go tla dula go e-ba le diphetetšo tše difsa tšeo ka nako yeo go tla bego go se na sa go di hlahloba.”

Go thwe’ng ge e-ba go ka tšwelela dilo tše difsa tšeo di bakago malwetši a go fetela—tšeo, ka go swana le AIDS, di dulago di sa bonagale ka nako e telele gomme di fetelago gabonolo ka madi? Ge a bolela sebokeng sa tša kalafo kua Prague, Czech Republic, ka April 2005, Dr. Harvey G. Klein wa U.S. National Institutes of Health o ile a re seo ke kgopolo e phafošago. O okeditše ka gore: “Bakgoboketši ba  dikarolo tša madi e tla ba ka sewelo ba ka dulago ba phema leuba la bolwetši leo le fetelago ka tšhelo ya madi go feta kamoo ba bego ba ka dira ka gona matšatšing a mathomo a AIDS.”

Diphošo le Dikarabelo tša ka Morago ga Tšhelo ya Madi

Ke ditlhohlo dife tše dikgolo tšeo di tswalanago le go tšhela madi balwetšing ba dinageng tšeo di hlabologilego? Ke diphošo gotee le tsela yeo tshepedišo ya go lwantšha malwetši e arabelago ka yona. Kuranta ya Globe and Mail e begile mabapi le thuto ya kua Canada ya 2001 gore ditšhelo tša madi tše dikete di ile tša nyaka e e-ba tšeo di bolayago ka baka la “go tšea madi balwetšing bao ba fošagetšego, go se a swaye gabotse le go nyaka madi bakeng sa molwetši yo a fošagetšego.” Diphošo tše bjalo di fetile bonyenyane ka maphelo a batho ba ka bago 441 kua United States magareng ga 1995 le 2001.

Ba bangwe bao ba amogelago madi a tšwago bathong ba bangwe ba lebeletšana le dikotsi tšeo ge e le gabotse di swanago le tšeo di bago gona ge go bjalollwa setho. Karabelo ya tshepedišo ya go lwantšha malwetši gantši e ye e gane setho se šele. Mabakeng a mangwe, ditšhelo tša madi di ka thibela karabelo ya tlhago ya go lwantšha malwetši. Kgatelelo e bjalo ya tshepedišo ya go lwantšha malwetši e dira gore go be bonolo go molwetši gore a fetelwe ke diphetetšo tša ka morago ga ge a se na go buiwa gotee le ditwatši tšeo di bego di se na matla peleng. Ga go makatše ge Moprofesara Ian M. Franklin, yo a tsopotšwego mathomong a sehlogo se, a kgothaletša dingaka gore di “nagane gabedi gararo pele di tšhela balwetši madi.”

Ditsebi di Tšholla sa Mafahleng

Ba e-na le tsebo e bjalo, palo e oketšegago ya bašomi ba tlhokomelo ya tša maphelo e tloga e tsitsinkela kalafo ya tšhelo ya madi. Nyakišišo e tšwago go Dailey’s Notes on Blood e bega gore: “Dingaka tše dingwe di gatelela gore madi a tšwago mothong yo mongwe ke sehlare se kotsi le gore go dirišwa ga wona go be go tla thibelwa ge nkabe a elwa ka ditekanyetšo tše di swanago le tša dihlare-tagi tše dingwe.”

Go ya mafelelong a 2004, Moprofesara Bruce Spiess o boletše se se latelago mabapi le go tšhelwa karolo ya motheo ya madi balwetšing bao ba buiwago pelo: “Ke dingwalwa tše sego kae [tša tša kalafo] ge e ba di le gona tšeo di thekgago taba ya gore tšhelo e bjalo e kaonefatša boemo bja tša maphelo bja molwetši yoo a buiwago.” Ge e le gabotse, o ngwala gore bontši bja ditšhelo tše bjalo “bo ka no šašarakanya dilo le go feta go e na le go dira botse boemong bjo bongwe le bjo bongwe ka ntle le ge feela motho a gobetše o šoro,” tša oketša “kotsi ya go tsenwa ke pneumonia, ditwatši, go hlaselwa ke bolwetši bja pelo gotee le go hwa lehlakore.”

Batho ba bantši ba makatšwa ke go tseba gore ditekanyetšo tša go hlokomelwa ga madi ga di ka mokgwa woo motho a ka naganago ka gona. Dr. Gabriel Pedraza o sa tšo gopotša bašomi-gotee le yena ba kua Chile gore “tšhelo ya madi ke mokgwa o sa hlaloswego gabotse,” woo o dirago gore “go be thata go . . . diriša tlhahlo yeo e amogelwago ka gohle.” Ga go makatše ge Brian McClelland, molaodi wa Edinburgh and Scotland Blood Transfusion Service, a kgopela dingaka go “gopola gore tšhelo ya madi ke go bjalolla setho, ga se phetho yeo e ka fo go dirwa ntle le go naganišiša.” O šišinya gore dingaka di dule di gopola potšišo e rego, “Ge nkabe e le nna goba ngwana’ka, na ke be ke tla amogela tšhelo ya madi?”

Ge e le gabotse, bašomi ba bantši ba tlhokomelo ya tša maphelo ba itlhalosa go swana le setsebi se sengwe sa tša madi, seo se boditšego Phafoga! gore: “Rena ditsebi tša tša kalafo ya tšhelo ya madi ga re rate go tšhelwa goba go neela ka madi.” Ge ba bangwe ba batho bao ba rutilwego  gabotse lefapheng la tša kalafo ba ikwa ka tsela ye, na balwetši bona ba swanetše go ikwa bjang?

Na Thuto ya tša Kalafo e tla Fetoga?

O ka ipotšiša gore, ‘ge kalafo ya tšhelo ya madi e tletše ka dikotsi gakaaka, ke ka baka la’ng go sa dirišwa madi kudu ka tsela ye, kudu-kudu ge go na le ditsela tše dingwe tša tša kalafo tšeo di ka dirišwago?’ Lebaka le lengwe ke gore dingaka tše dintši di no ba di sa nyake go fetoša mekgwa yeo di e dirišago ya go alafa goba gore ga di tsebe mekgwa yeo e dirišwago mehleng yeno ya go alafa ntle le tšhelo ya madi. Go ya ka sehlogo se sengwe ka pukung ya Transfusion, “dingaka di dira diphetho tša tšhelo ya madi di ithekgile ka thuto ya tšona ya nakong e fetilego, dithutong tša setšo gotee le ‘kahlolong ya ka morago ga ge molwetši a hlahlobilwe.’”

Gape phapano e dirwa ke bokgoni bja mmui. Dr. Beverley Hunt, wa kua London, Engelane, o ngwala gore “tahlegelo ya madi e fapana kudu go ya ka babui gomme go na le go nyakega mo go oketšegago ga go tlwaetšwa ga babui go bua ntle le tahlegelo ya madi [ditsela tša go thibela madi].” Ba bangwe ba lla ka gore go alafša ntle le tšhelo ya madi go bitša kudu, gaešita le ge go tšwelela dipego tšeo di fapanago le seo. Lega go le bjalo, dingaka tše dintši di ka kwana le molaodi wa tša kalafo Dr. Michael Rose, yoo a rego: “Ge e le gabotse, molwetši le ge e le ofe yoo a alafšago ntle le tšhelo ya madi ke moamogedi wa go buiwa ga maemo a godimo mo go kgonegago.” *

Na tlhokomelo ye ya maemo a godimo ya tša kalafo ga se yeo o ka e nyakago? Ge e le gore go bjalo, o na le kganyogo e swanago le ya batho bao ba go filego makasine wo. Hle tšwela pele o bala gore o ithute mabapi le boemo bja bona bjo bo kgahlišago tabeng ya tšhelo ya madi.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 22]

“Nagana gabedi gararo pele o tšhela balwetši madi.”—Moprofesara Ian M. Franklin

[Ntlhakgolo go letlakala 22]

“Ge nkabe e le nna goba ngwana’ka, na ke be ke tla amogela tšhelo ya madi?”—Brian McClelland

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 23]

Lehu Leo le Bakwago ke TRALI

Kgobalo ya leswafo yeo e bakwago ke tšhelo ya madi [Transfusion-related acute lung injury (TRALI)], yeo go begilwego ka yona la pele mathomong a bo-1990, ke karabelo e bolayago ya tshepedišo ya go lwantšha malwetši yeo e bago gona ka morago ga tšhelo ya madi. Gona bjale go tsebja gore TRALI e bolaya batho ba makgolo ngwageng o mongwe le o mongwe. Lega go le bjalo, ditsebi di nagana gore palo e godimo le go feta, ka ge bahlokomedi ba tša maphelo ba sa lemoge dika tša TRALI. Gaešita le ge go sa nape go tsebja seo se bakago karabelo ye, go ya ka makasine wa New Scientist, madi ao a e bakago go “bonagala a e-tšwa kudu bathong bao ba ilego ba tšhelwa madi a fapa-fapanego nakong e fetilego, bjalo ka . . . batho bao ba ilego ba tšhelwa madi gantši.” Pego e nngwe e re gona bjale TRALI ke se sengwe sa dibaki tše dikgolo tša mahu a tswalanago le tšhelo ya madi kua United States le Brithania, e lego seo se e dirago “bothata bjo bogolo go dipanka tša madi go feta malwetši a tsebjago kudu go swana le HIV.”

 [Lepokisi/Seswantšho go letlakala 24, 25]

Dikarolo tša Madi

Bao ba neelago ka madi ka kakaretšo ba neela ka madi a feletšego. Lega go le bjalo, mabakeng a mantši ba neela ka plasma. Le ge e le gore dinaga tše dingwe di tšhela batho madi a feletšego, ka mo go tlwaelegilego, madi a aroganywa ka dikarolo tša wona tša motheo pele a ka hlahlobja le go dirišwa go tša kalafo ya tšhelo ya madi. Ela hloko dikarolo tše nne tša motheo, tema yeo di e kgathago le gore e nngwe le e nngwe e dira karolo e kaakang ya madi.

PLASMA e dira 52 go ya go 62 lekgolong ya madi a feletšego. Ke seelana sa mmala wa lehlaka seo se rwalago gotee le go sepediša disele tša madi, diprotheine le dilo tše dingwe.

Karolo e ka bago 91,5 lekgolong ya plasma ke meetse. Diprotheine, tšeo dikarolwana tša plasma di ntšhwago go tšona, di dira 7 lekgolong ya plasma (go akaretša di-albumin, tšeo di dirago mo e ka bago 4 lekgolong ya plasma; di-globulin, tšeo di dirago 3 lekgolong; le fibrinogen, yeo e lego ka tlase ga tee lekgolong). Dilo tše dingwe, tše bjalo ka di-aga-mmele, dihomoune, meoya ya mohemo, di-electrolyte, dibithamine le ditšhila tše di nago le nitrogen, di dira 1,5 lekgolong yeo e šetšego ya plasma.

 DISELE TŠE DITŠHWEU TŠA MADI (leukocytes) di dira karolo e lego ka tlase ga tee lekgolong ya madi a feletšego. Tšona di hlasela le go fediša dilwana tše kotsi tše sa tsebalegego.

DI-PLATELET (thrombocytes) di dira karolo e lego ka tlase ga tee lekgolong ya madi a feletšego. Tšona di dira gore madi a kgahle, e le ge di a thibela go tšwa nthong.

DISELE TŠE DIKHWIBIDU TŠA MADI (erythrocytes) di dira 38 go ya go 48 lekgolong ya madi a feletšego. Disele tše di dira gore tlhalenama e tšwele pele e phela ka go e tlišetša oksitšene le go tšea carbon dioxide bakeng sa go e lahla.

Bjalo ka ge plasma e ka ba mothopo wa dikarolwana tšeo di fapa-fapanego, dikarolo tše dingwe tša motheo le tšona di ka aroganywa ka dikarolo tše dinyenyane goba dikarolwana. Ka mohlala, hemoglobin ke karolwana ya sele e khwibidu ya madi.

[Mothopo]

Page 9: Blood components in circles: This project has been funded in whole or in part with federal funds from the National Cancer Institute, National Institutes of Health, under contract N01-CO-12400. The content of this publication does not necessarily reflect the views or policies of the Department of Health and Human Services, nor does mention of trade names, commercial products, or organizations imply endorsement by the U.S. Government

[Seswantšho]

PLASMA

MEETSE 91,5 %

DIPROTHEINE 7 LEKGOLONG

DI-ALBUMIN

DI-GLOBULIN

FIBRINOGEN

DILO TŠE DINGWE 1,5 LEKGOLONG

DI-AGA-MMELE

DIHOMOUNE

MEOYA YA MOHEMO

DI-ELECTROLYTE

DIBITHAMINE

DITŠHILA TŠE DI NAGO LE NITROGEN

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 24, 25]

Ditsela tša go Alafa Ntle le Tšhelo ya Madi

Nywageng e tshela e fetilego, Dikomiti tša go Hloma Kwano le Sepetlele tša Dihlatse tša Jehofa di phatlaladitše dikopi tše dikete tše masome tša bidio ya Transfusion-Alternative Strategies—Simple, Safe, Effective lefaseng ka bophara ka maleme a 25, di e nea bao ba šomago ka tša kalafo. * Bidio ye e bontšha dingaka tše tumilego kudu mo lefaseng di ahla-ahla mekgwa e šomago yeo e dirišetšwago go hlahloba balwetši ntle le tšhelo ya madi. Batho ba ela seo hloko. Ka mohlala, ka morago ga go bogela bidio mafelelong a 2001, mokgatlo wa National Blood Service (NBS) kua United Kingdom o ile wa romela lengwalo le nago le bidio ye go balaodi ba dipanka tša madi le ditsebi tše tumilego tša tša madi tša nageng yeo. Ba ile ba kgothaletšwa go bogela bidio ye ka gobane “go lemogwa ka mo go oketšegilego gore e nngwe ya dipakane tša kalafo e botse ke go phema tšhelo ya madi lebakeng le ge e ka ba lefe ge go kgonega.” Lengwalo le tsebiša gore “molaetša [o lego bidiong] ke o retegago gomme ke woo NBS e o thekgago ka mo go tiilego.”

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 25]

Fractionation—Go Dirišwa ga Dikarolwana tše Dinyenyane Kudu tša Madi go tša Kalafo

Thutamahlale le thekinolotši di dira gore go kgonege go bona le go ntšha dikarolwana tše dinyenyane mading go dirišwa mokgwa woo o bitšwago fractionation. Ka mohlala: Meetse a lewatle, ao 96,5 lekgolong ya wona e lego meetse, a ka aroganywa go dirišwa wona mokgwa wo e le gore go ka ntšhwa dikarolwana tšeo di šalago di le gona, tše bjalo ka magnesium, bromine gomme ka ntle le pelaelo le letswai. Ka mo go swanago, karolo e fetago 90 lekgolong ya plasma ya madi, e lego yeo e dirago karolo e fetago seripa gare sa madi a feletšego, ke meetse gomme e ka aroganywa ka dikarolwana tše dintši tšeo di akaretšago diprotheine, tše bjalo ka albumin, fibrinogen, le di-globulin tše fapa-fapanego.

E le karolo ya kalafo, ngaka e ka kgothaletša go dirišwa ga bontši bja karolwana ya plasma yeo e sego ya tswakwa le selo. Mohlala wa karolwana yeo ke cryoprecipitate yeo e tletšego ka diprotheine, e lego yeo e hwetšwago ka go kgahliša le go tološa plasma. Karolwana ye yeo e sa tologego ya plasma e humile ka dilo tša go kgahliša madi gomme gantši e fiwa balwetši go kgaotša go tšwa ga madi. Dikalafo tše dingwe di ka akaretša setšweletšwa seo se nago le karolwana ya madi, e ka ba e le e nyenyane kudu goba e le setswaki sa motheo. * Diprotheine tše dingwe tša plasma di dirišwa go ditšhwaana tše tlwaelegilego tšeo di ka thušago go oketša matla a mmele a go lwantšha malwetši ka morago ga ge motho a ile a hlaselwa ke dilo tšeo di bakago malwetši a fetelago. Moo e nyakilego go ba dikarolwana ka moka tša madi tšeo di dirišwago go tša kalafo di na le diprotheine tšeo di hwetšwago ka gare ga plasma.

Go ya ka Science News, “bo-rathutamahlale ba kgonne go lemoga feela makgolo a sego kae a dikete tšeo di akanyetšwago tša diprotheine tše swanago le tšeo di lego ka gare ga madi.” Ge kwešišo ka madi e tla be e gola nakong e tlago, go ka no tšweletšwa ditšweletšwa tše difsa tša madi go tšwa diprotheineng tše.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Seswantšho go letlakala 22, 23]

Bašomi ba bangwe ba tša kalafo ba šedi kudu ge go tliwa tabeng ya madi