Na Thutamahlale e tla Fodiša Malwetši ka Moka?

NA THUTAMAHLALE ya lehono e tla fodiša malwetši ka moka? Na boporofeta bja Beibele bja Jesaya le Kutollo bo bolela ka nako yeo ka yona batho ka bobona ba tlago go tliša lefase leo le se nago bolwetši? Ka baka la dilo tšeo di fihleletšwego go tša tlhokomelo ya tša maphelo, ba bangwe ba nagana gore seo ruri se ka direga.

Ga bjale mebušo gotee le batho goba mekgatlo yeo e neelago ditšhelete go hola ba bangwe e šoma gotee le Ditšhaba tše Kopanego lesolong le legolo la go lwantšha bolwetši. Maiteko a mangwe ao ba a kopanetšego ke a go nea bana ba dinageng tše di hlabologago dihlare tša go thibela malwetši. Go ya ka United Nations Children’s Fund, ge e ba dinaga di fihlelela dipakane tša tšona, “ka ngwaga wa 2015, ngwaga o mongwe le o mongwe bana ba fetago dimilione tše 70 bao ba dulago dinageng tše di diilago kudu ba tla newa dihlare tšeo di thibelago malwetši a latelago tšeo di phološago bophelo: bolwetši bja mafahla, dišo tše ditšhweu tša mogolo, kgohlanyo ya mohlagare, kotokoto, mooko, letadi, haemophilus influenzae type B, hepatitis B, polio, rotavirus, pneumococcus, meningococcus le go ruruga ga bjoko.” Ga bjale go dirwa maiteko a gore batho ba hwetše dinyakwa tša motheo tša tša maphelo tše bjalo ka gore batho ba hwetše meetse a lekanego a hlwekilego, dijo tše di nago le phepo e kaone le go ruta batho ka bohlweki.

Lega go le bjalo, bo-rathutamahlale ba ikemišeditše go nea batho tlhokomelo e fetago ya motheo ya tša maphelo. Thekinolotši ya sebjale-bjale e tliša diphetogo go tša kalafo. Go thwe nywageng e mengwe le e mengwe e seswai, bo-rathutamahlale ba oketša tsebo ya bona ya tša kalafo ka makga a mabedi. Se se latelago ke mohlala feela wa dilo tšeo di fihleletšwego ka thekinolotši ya morago-rago le dipakane tšeo di fihleletšwego ge go lwantšhwa malwetši.

▪ X-ray imaging Ka nywaga e fetago e 30, dingaka gotee le dipetlele di be di diriša selo seo se bitšwago CT scan. Leina CT le emela computed tomography. Metšhene ye ya CT e tšweletša diswantšho tšeo di bonagalago gabotse tša X-ray tšeo di bontšhago bokagare bja mebele ya rena. Diswantšho tše di thuša kudu ge go nyakišišwa bolwetši le ge go hlahlobja ditho tše di sa šomego gabotse ka gare ga mmele.

Gaešita le ge go e-na le dingangišano mabapi le dikotsi tšeo di sepedišanago le go dirišwa ga radiation, ditsebi tša tša maphelo di na le kholofelo ka mehola ya nakong e tlago ya thekinolotši ye yeo e tšwelago pele. Michael Vannier, e lego moprofesara wa radiology kua University of Chicago Hospital o re: “Tšwelopele yeo e dirilwego ka nywaga e sego kae e fetilego ke e kgolo kudu ka mo go makatšago.”

Ga bjale metšhene ye ya CT e šoma ka lebelo le legolo, e nepa kudu e bile ga e bitše kudu. Lebelo leo metšhene ya bjale e šomago ka lona ke selo sa bohlokwa.  Se se tloga se le bjalo ge go hlahlobja pelo. Ka ge pelo e dula e betha ka dinako tšohle, diswantšho tše dintši tša pelo tša X-ray gantši di be di sa bonagale gabotse gomme seo se dira gore go be thata go di lekodišiša gabotse. Go etša ge makasine wa New Scientist o hlalosa, metšhene e mefsa ya scan e tšea “nako e nyenyane kudu go tšea seswantšho sa mmele ka moka, nako e nyenyane kudu go feta yeo pelo e e tšeago ge e betha,” gomme se se dira gore diswantšho e be tše di bonagalago gabotse.

Ka thušo ya metšhene ya morago-rago ya go tšea diswantšho tša mmele, dingaka ga di kgone go tšea feela diswantšho tša dikarolo ka moka tša bokagare bja mmele, eupša di kgona le go hlahloba tshepedišo ya dikhemikhale dikarolong tše dingwe. Mokgwa wo o ka dira gore go kgonagale go bona kankere e sa thoma.

▪ Robotic surgery Diroboto ga e sa le selo seo se dirišwago dipukung le difiliming tša thutamahlale feela eupša di a dirišwa le go tša kalafo. Ga bjale go šetše go buiwa batho ba dikete ka thušo ya diroboto. Mabakeng a mangwe dingaka di buwa di diriša motšhene wo o šomago ka remote-control wo o di dumelelago go laola matsogo a mmalwa a diroboto. Matsogo a a hlamilwe ka dithipa tša go buwa, dikero, dikhamera, di-cautery le didirišwa tše dingwe tša go buwa. Thekinolotši ye e dumelela dingaka go diriša mekgwa e raraganego kudu ya go buwa ka bokgoni bjo bogolo. Makasine wa Newsweek o bega gore: “Dingaka tša go buwa tšeo di šomišago mekgwa ye di lemogile gore balwetši ga ba lahlegelwe ke madi a mantši e bile ga ba be le dihlabi tše dintši, kgonagalo ya gore ba be le mathata ao a sepedišanago le go buiwa ke e nyenyane, ga ba dule nako e telele sepetlele gomme ba fola ka pela go feta bao ba buiwago ka tsela e tlwaelegilego.”

▪ Nanomedicine Nanomedicine ke tšhomišo ya nanotechnology go tša kalafo. Nanotechnology yona ke thutamahlale ya go diriša le go hlama didirišwa tše dinyenyane kudu tšeo di ka bonwago feela ka microscope. Mokgwa wa go kala wo o dirišwago thekinolotšing ye o bitšwa nanometer, e lego karolwana e tee e nyenyane dikarolwaneng tše dimilione tše sekete tša mithara. *

Go go thuša go kwešiša kamoo mokgwa wo wa go kala e lego o monyenyane ka gona, bokoto bja letlakala le o le balago gona bjale ke di-nanometer tše ka bago 100 000 gomme bokoto bja moriri wa motho ke di-nanometer tše ka bago 80 000. Mola-gare wa sele e khwibidu ya madi ke di-nanometer tše ka bago 2 500. Botelele bja paketheria ke di-nanometer tše 1 000 gomme bja twatši ke di-nanometer tše 100. Mola-gare wa DNA ya gago ke di-nanometer tše ka bago 2,5.

Baboleledi ba thekinolotši ye ba dumela gore nakong e tlago yeo e lego kgaufsi bo-rathutamahlale ba tla kgona go hlama didirišwa tše dinyenyane tšeo di diretšwego go alafa motho di le ka gare ga mmele wa gagwe. Diroboto tše tše dinyenyane tšeo gantši di bitšwago di-nanomachine, di tla rwala di-computer tše dinyenyane kudu tše di ka bonwago feela ka microscope tšeo di nago le ditaelo tše itšego ka go lebanya. Se se makatšago ke gore metšhene ye yeo e raraganego e tla dirwa ka dikarolwana tša boima bja ka tlase ga di-nanometer tše 100. Seo se bolela gore di fetwa ke mola-gare wa sele e khwibidu ya madi ka makga a 25!

Ka ge metšhene ye e le e menyenyane kudu, go holofelwa gore ka letšatši le lengwe e tla kgona go sepela ka gare ga ditšhika tše dinyenyane gomme ya iša oxygen dikarolong tša mmele tše di se nago madi, ya tloša dilo tšeo di šitišago madi go ela ka gare ga ditšhika le go tloša ditšhila diseleng tša bjoko gomme ya tsoma le go bolaya ditwatši, dipaketheria gotee le dilo tše dingwe tše di fetelago. Le gona metšhene ye e ka dirišetšwa go iša dihlare ka go lebanya diseleng tše itšego.

Bo-rathutamahlale ba akanyetša gore bokgoni bja  go lemoga kankere bo tla kaonefala kudu ka thušo ya mokgwa wo wa kalafo. Dr. Samuel Wickline, moprofesara wa tša kalafo, thutamahlale ya tlhago le boentšeneare bja tšhomišo ya dihlare o itše: “Go na le kgonagalo e kgolo kudu go feta le ge e le neng pele ya go hwetša kankere e sa le e nyenyane le go e alafa ka dihlare tše matla, mola ka nako e swanago go fokotšwa malwetši le ge e le afe ao a bakwago ke kalafo e bjalo.”

Gaešita le ge se se ka kwagala bjalo ka selo seo se inaganelwago sa nakong e tlago, bo-rathutamahlale ba bangwe ba nagana gore mokgwa wo wa kalafo ke wa kgonthe. Banyakišiši ba bagolo ba mokgwa wo wa kalafo ba lebeletše gore nywageng e lesome e tlago, nanotechnology e tla ba e dirišwa ge go lokišwa le go beakanya sebopego sa dimolekule sa disele tše di phelago. Mmoleledi yo mongwe wa mokgwa wo wa kalafo o bolela gore: “Mokgwa wo wa go alafa wa nano o tla fediša mo e ka bago malwetši ka moka a tsebjago a lekgolo la bo-20 la nywaga, mo e ka bago mahloko ka moka le tlaišego tšeo di bakwago ke kalafo gaešita le go dumelela batho go diriša bokgoni bja bona ka nako e telele.” Gaešita le gona bjale bo-rathutamahlale ba bangwe ba bolela gore ba a atlega ge ba diriša mokgwa wo wa kalafo diphoofolong tšeo ba dirago diteko go tšona.

▪ Genomics Thuto ya dikarolwana tša leabela e bitšwa genomics. Sele e nngwe le e nngwe mmeleng wa motho e na le dikarolwana tše dintši tše dinyenyane tšeo di lego bohlokwa bakeng sa bophelo. E nngwe ya dikarolwana tšeo ke ya leabela. Yo mongwe le yo mongwe wa rena o na le dikarolwana tša leabela tše 35 000 tšeo di laolago gore mmala wa moriri e tla ba ofe le gore moriri o tla bopega bjang, tšeo di laolago mmala wa letlalo le wa mahlo, botelele le dikarolo tše dingwe tša ponagalo ya rena ya mmele. Le gona dikarolwana tša rena tša leabela di kgatha tema ya bohlokwa tabeng ya gore ditho tša rena tša ka gare e tla ba tše matla gakaakang.

Ge dikarolwana tša rena tša leabela di senyega, di ka kgoma bophelo bja rena. Ge e le gabotse, banyakišiši ba bangwe ba dumela gore malwetši ka moka a bakwa ke go se šome gabotse ga dikarolwana tša leabela. Dikarolwana tše dingwe tša leabela tšeo di sa šomego gabotse re di abetše go batswadi ba rena. Tše dingwe di senywa ke ge re e-ba mafelong a nago le dilo tše kotsi.

Bo-rathutamahlale ba holofela gore kgaufsinyane ba tla kgona go lemoga dikarolwana tše itšego tša leabela tšeo di ka dirago gore re swarwe ke malwetši. Ka mohlala, se se ka thuša dingaka go kwešiša lebaka leo ka lona go ka diregago gore batho ba itšego ba swarwe ke kankere kudu go feta ba bangwe goba lebaka leo ka lona mohuta o itšego wa kankere o swarago batho ba bangwe o šoro go feta ba bangwe. Le gona genomics e ka utolla lebaka leo ka lona sehlare se itšego se šomago balwetšing ba bangwe mola go ba bangwe se sa šome.

Tsebišo e bjalo e lebanyago e tšwago dikarolwaneng tša leabela e ka dira gore go be le dihlare tšeo di dirwago go ithekgilwe ka dika tša motho. Thekinolotši ye e ka go hola bjang? Kgopolo ya dihlare tšeo di dirwago go ithekgilwe ka dika tša motho e bolela gore tlhokomelo ya tša kalafo e ka hlangwa ka go dumelelana le kagego ya gago ya moswana-noši ya dikarolwana tša leabela. Ka mohlala, ge e ba nyakišišo ya dikarolwana tša gago tša leabela e utolla gore o tlo swarwa ke bolwetši bjo itšego, dingaka di ka lemoga bolwetši bjoo nako e telele pele maswao a bjona a bonala. Baboleledi ba mokgwa wo ba re mabakeng ao bolwetši bo sego bja hlwa bo e-ba gona, mokgwa o swanetšego wa kalafo, dijo le go fetoša tsela yeo motho a itshwarago ka yona di ka thibela bolwetši bjoo ka mo go feletšego.

Le gona dikarolwana tša gago tša leabela di ka lemoša dingaka ka kgonagalo ya gore dihlare tše itšego di go bakele bolwetši. Tsebišo ye e ka dira gore dingaka di kgone go go nea dihlare tše di swanetšego le tekanyo yeo o tlago go di nwa ka yona ka go dumelelana le maemo a gago. Kuranta ya The Boston Globe e bega gore: “Go na le kgonagalo ya gore ka ngwaga wa 2020, mokgwa wo [wa dihlare tšeo di dirwago go ithekgilwe ka dika tša motho] o tla be o šetše o dirišwa kudu go feta kamoo motho le ge e le ofe a ka naganago lehono. Dihlare tše difsa tšeo di dirwago go ya ka dikarolwana tša motho tša leabela di tla dirwa bakeng sa bolwetši bja swikiri, bja pelo, bja Alzheimer, bja schizophrenia gotee le bakeng sa malwetši a mangwe a mantši ao a tlaišago batho ba bantši setšhabeng.”

Dithekinolotši tše go boletšwego ka tšona ka mo godimo ke mohlala feela wa seo thutamahlale e se holofetšago nakong e tlago. Tsebo ya tša kalafo e tšwela pele go gola ka lebelo le legolo. Eupša bo-rathutamahlale ga se ba letela go fediša malwetši ka moka ka mo go feletšego kgaufsinyane. Go na le mapheko a mantši ao go sa dutšego go bonala ba palelwa ke go a fenya.

Mapheko ao go Bonagalago a ka se Fenywe

Boitshwaro bja batho bo ka fokodiša tšwelopele yeo e dirwago go fedišeng malwetši. Ka mohlala, bo-rathutamahlale ba dumela gore tshenyo yeo e  bakilwego ke batho tshepedišong ya tswalano ya diphedi le tikologo e bakile malwetši a mafsa le a kotsi. Poledišanong ya gagwe le makasine wa Newsweek, Mary Pearl, e lego mopresidente wa Wildlife Trust, o hlalositše gore: “Ga e sa le go tloga bogareng bja bo-1970, go bile le malwetši a mafsa a fetago 30 ao a akaretšago AIDS, Ebola, bolwetši bja Lyme le SARS. Go dumelwa gore bontši bja malwetši a bo fetetše batho bo e-tšwa diphoofolong.”

Go tlaleletša moo, batho ga ba sa ja dienywa le merogo e mebotse eupša ba ja swikiri, letswai le makhura. Dilo tše gotee le go se dire mošomo wo o nyakago matla go akaretša le mekgwa e mengwe e kotsi di dirile gore go be le malwetši a mantši ao a sepedišanago le pelo. Batho ba bantši ba kgoga motšoko gomme se se baka mathata a magolo a tša maphelo le go bolaya batho ba dimilione lefaseng ka bophara. Ngwaga o mongwe le o mongwe batho ba ka bago dimilione tše 20 ba gobala o šoro gaešita le go hwa dikotsing tša dikoloi. Dintwa gotee le mehuta e mengwe ya bošoro di bolaya le go golofatša batho ba bangwe ba bantši. Batho ba dimilione ba babja ka baka la go diriša dihlare-tagi goba dino-tagi gampe.

Taba ke gore go sa šetšwe sebaki le tšwelopele yeo e dirilwego thekinolotšing ya tša kalafo, malwetši a mangwe a tšwela pele go tlaiša batho. Go ya ka World Health Organization (WHO), ‘ka nako le ge e le efe batho ba fetago dimilione tše 150 ba tlaišwa ke kgateletšego, ba ka bago dimilione tše 25 ba tlaišwa ke schizophrenia gomme ba dimilione tše 38 ba tlaišwa ke dithunthwane.’ HIV/AIDS, malwetši a letšhollo, malaria, mooko, nyumonia le bolwetši bja mafahla a fetela batho ba dimilione gomme a bolaya bana ba bantši le bafsa bao ba fetelago bogolong.

Go na le mapheko a mangwe ao go bonalago a ka se ke a fenywa ao a šitišago ntwa ya go fediša malwetši. Bodiidi le taolo e mpe ya mmušo ke mapheko a mabedi a magolo. Pegong ya morago bjale, WHO e boletše gore batho ba dimilione bao ba bolawago ke malwetši a fetelago ba be ba ka phološwa ge nkabe mebušo e sa palelwe le ditšhelete di sa hlaele.

Na tsebo ya tša thutamahlale le tšwelopele e kgolo thekinolotšing ya kalafo di ka thuša go fenya mapheko a? Na kgaufsinyane go ka ba le lefase leo le se nago bolwetši? Ka kgonthe, dintlha tšeo di ahla-ahlilwego ka mo godimo ga di re nee karabo e kwagalago. Lega go le bjalo, Beibele e re nea karabo potšišong ye. Sehlogo se se latelago se tla ahla-ahla seo Beibele e se bolelago ka nako e tlago yeo ka yona bolwetši bo tla bego bo se gona.

[Mongwalo wa ka tlase]

 [Lepokisi/Diswantšho go letlakala 7]

X-ray imaging

Diswantšho tše di bonagalago gabotse le tše di nepagetšego kudu tša mmele wa motho di ka thuša gore malwetši a bonwe a sa thoma

[Methopo]

© Philips

Siemens AG

Robotic surgery

Di-roboto tšeo di nago le didirišwa tša go buwa di thuša dingaka go diriša mekgwa e raraganego ya go buwa ka bokgoni bjo bogolo

[Mothopo]

© 2006 Intuitive Surgical, Inc.

Nanomedicine

Metšhene e menyenyane yeo e dirilwego ke motho yeo e ka bonwago feela ka microscope e ka thuša dingaka go alafa malwetši a sa thoma. Seswantšho se se bontšha metšhene e menyenyane yeo e thadilwego ke ra-bokgabo yeo e tlago go šoma go swana le disele tše dikhwibidu tša madi

[Mothopo]

Artist: Vik Olliver (vik@diamondage.co.nz)/ Designer: Robert Freitas

Genomics

Ka go ithuta kagego ya dikarolwana tša motho tša leabela, bo-rathutamahlale ba holofela gore ba tla bona le go alafa bolwetši gaešita le pele molwetši a bontšha maswao a gore o na le bjona

[Mothopo]

Chromosomes: © Phanie/ Photo Researchers, Inc.

[Lepokisi go letlakala 8, 9]

Manaba a Tshela ao a sa Fenywego

Tsebo ya tša kalafo le thekinolotši yeo e sepedišanago le yona di tšwela pele go gola ka lebelo le legolo. Go sa šetšwe se, malwetši ao a fetelago a sa dutše a tlaiša lefase. Malwetši a bolayago ao a lokeleditšwego ka mo tlase a sa dutše a sa fenywe.

HIV/AIDS

Batho ba ka bago dimilione tše 60 ba feteditšwe ka HIV gomme ba ka bago dimilione tše 20 ba bolailwe ke AIDS. Ngwageng wa 2005 go bile le batho ba dimilione tše hlano bao ba feteditšwego ka HIV gomme ba fetago dimilione tše tharo ba bolawa ke malwetši ao a sepedišanago le AIDS. Bahlaselwa ba bolwetši bjo ba be ba akaretša bana ba fetago 500 000. Bontši bja bahlaselwa ba HIV ga bo kgone go hwetša tlhokomelo e swanetšego ya tša kalafo.

Letšhollo

Letšhollo le hlaloswa e le mmolai yo mogolo wa badiidi ka ge go e-na le batho ba ka bago dimilione tše dikete tše nne bao le ba hlaselago ngwaga le ngwaga. Le bakwa ke malwetši a mantši a fetelago ao a ka fetišwago ka meetse ao a šilafaditšwego, dijo goba go se hlweke gabotse ga batho. Go fetetšwa mo go baka mahu a batho ba fetago dimilione tše pedi ngwaga le ngwaga.

Malaria

Ngwaga le ngwaga, batho ba ka bago dimilione tše 300 ba swarwa ke malaria. Batho ba ka bago milione, bao bontši bja bona e lego bana, ba hwa ngwaga o mongwe le o mongwe. Mo Afrika ngwana o tee o bolawa ke malaria metsotswana e mengwe le e mengwe e 30. Go ya ka pego ya World Health Organization (WHO), “thutamahlale ga se ya hlwa e e-ba le sehlare seo se ka alafago malaria ka pela le ka mo go feletšego gomme batho ba bantši ba belaela ge e ba tharollo e bjalo e ka tsoga e bile gona.”

 Mooko

Ka 2003, mooko o bolaile batho ba fetago 500 000. Ka ge e le wona o bolayago bana kudu, mooko ke bolwetši bjo bo fetelago kudu. Ngwaga o mongwe le o mongwe batho ba ka bago dimilione tše 30 ba fetetšwa ka mooko. Se se makatšago ke gore go be go dutše go e na le thibela-bolwetši e šomago le e sa bitšego kudu ya mooko ka nywaga e 40 e fetilego.

Nyumonia

WHO e bolela gore bana ba bantši ba bolawa ke nyumonia go feta bolwetši le ge e le bofe bjo bo fetelago. Bana ba ka tlase ga nywaga e mehlano ba ka bago dimilione tše pedi ba bolawa ke nyumonia ngwaga o mongwe le o mongwe. Bontši bja bana bao ba hwago ke ba Afrika le Borwa-bohlabela bja Asia. Dikarolong tše dintši tša lefase, bahlaselwa ga ba kgone go hwetša tlhokomelo ya tša kalafo yeo e phološago bophelo ka ge go se na mafelo a lekanego ao tlhokomelo yeo e ka hwetšwago go ona.

Bolwetši bja Mafahla

Ka 2003, bolwetši bja mafahla bo bolaile batho ba fetago 1 700 000. Seo se tshwenyago bahlankedi ba tša kalafo kudu ke go tšwelela ga ditwatši tša bolwetši bja mafahla tšeo di palelago dihlare. Dipaketheria tše dingwe di palela dihlare ka moka tša go lwantšha bolwetši bja mafahla. Dipaketheria tša bolwetši bja mafahla tšeo di palelago dihlare di ba gona balwetšing bao ba sa hlokomelwego gabotse ka tša kalafo goba bao ba sa fetšego dihlare tša bona.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 9]

Mehuta e Mengwe ya Kalafo e a Oketšega

Go na le mekgwa e fapa-fapanego ya go alafa yeo ka kakaretšo e sa amogelwego ke batho bao ba šomago ka mekgwa e tlwaelegilego ya kalafo. Mekgwa ye ka kakaretšo e tsebja e le mekgwa ya setšo ya kalafo le mekgwa e dirišwago legatong la e tlwaelegilego. Dinageng tše di hlabologago bontši bja batho bo ithekgile ka mekgwa ya setšo ya kalafo bakeng sa dinyakwa tša bona tša tša maphelo. Mafelong a diilago ba bantši ga ba kgone go lefelela tlhokomelo e tlwaelegilego ya tša kalafo mola batho ba bangwe bona ba fo rata mekgwa ya setšo ya kalafo.

Mekgwa ya kalafo e dirišwago legatong la e tlwaelegilego e thoma go dirišwa kudu dinageng tše di humilego. Gare ga mekgwa e bjalo ya kalafo e rategago kudu ke acupuncture, chiropractic, homeopathy, naturopathy le mešunkwane. Bo-rathutamahlale ba šetše ba hlahlobile e mengwe ya mekgwa ye gomme e bonagetše e hola maemong a mangwe. Lega go le bjalo, ga se gwa hlwa go kgonthišetšwa gore e mengwe ya mekgwa ye e a šoma. Go ratega ga mekgwa ye ya kalafo go rotošitše dipotšišo tše dintši mabapi le go šireletšega ga yona. Dinageng tše dintši ga go na tsela ya go laola mekgwa e bjalo ya kalafo. Se se dira gore go be le maemo ao go ona mekgwa e kotsi ya go ikalafa, dihlare tša bofora le mekgwa ya kalafo e sa šomego di oketšegago. Gaešita le ge ba e-na le maikemišetšo a mabotse, bagwera le ba leloko bao ba se nago tlwaetšo e lekanego gantši ba ipea gore e be baeletši ba tša kalafo. Tše ka moka di dirile gore go be le malwetši a šoro ao a bakwago ke mekgwa ye gotee le dikotsi tše dingwe tša tša maphelo.

Dinageng tše mmalwa moo go nago le melao e laolago mekgwa ye ya kalafo, batho ba bantši ba ba šomago go tša kalafo ba amogela mekgwa ye gomme dingaka le tšona di e nea balwetši. Lega go le bjalo, go bonala go se na kgonthišetšo e kwagalago ya gore mekgwa ye e ka tsoga e tlišitše lefase leo le se nago bolwetši.