Na o Lekgoba la Tšhelete Goba o a e Laola?

NA O swerwe ke bolwetši bja tšhelete? Go ya ka dipego, bolwetši bjo bo swere karolo e kgolo ya baagi ba lefase. Bolwetši bja tšhelete ke eng?

Morago bjale, Dr. Roger Henderson e lego monyakišiši wa tša boemo bja monagano wa kua United Kingdom, o ile a hlama polelwana e rego “bolwetši bja tšhelete” e le ge a bontšha maswao a mmele le a monagano ao a bonagalago bathong bao ba gateletšegilego ka baka la go tshwenyega ka tšhelete. Maswao a a akaretša go felelwa ke moya, go opša ke hlogo, go tlaba-tlabja ke dibete, dibabo, go se dume dijo, go galefa ntle le lebaka, go tšhoga gotee le go nagana ka tsela e fošagetšego. Henderson o bega gore: “Go tshwenyega ka tšhelete ke sebaki se segolo sa kgateletšego.”

Ga se ra swanela go makala gore dikgweding tša morago-bjale batho ba bantši ba kgongwa ke ditla-morago tše sa kgahlišego tša dipelaelo tšeo di tswalanago le tšhelete. Mathata a morago-bjale a tša ditšhelete dinageng tše dintši a dirile gore batho lefaseng ka bophara ba lahlegelwe ke mešomo, magae le ditšhelete tšeo ba di bolokilego. Dipanka tše dikgolo di wele, gaešita le dinaga tše di humilego le dinala di gatile megato ya tša tšhoganetšo ya go thibela go hloka tšhelete ka mo go feletšego. Lefaseng leo le hlabologago, go namelela ga theko ya dijo le ya dilo tša motheo le gona go bakile dipelaelo tše dikgolo.

Mathata a tša ditšhelete a tlwaelegile gape le dinakong tša motlalo. Nywageng ya morago-bjale ya katlego ya tša ditšhelete, batho ba bantši ba be ba dutše ba tletše ka dipelaelo tša tša ditšhelete. Ka mohlala, kuranta ya Afrika Borwa e bitšwago The Witness e begile gore Afrika go be go phatlalala “bolwetši bja go diriša dilo ka mo go feteletšego, moya wa kgwebo le go ata ga go rata dilo tše di bonagalago.” Kuranta ye e ile ya lokeletša a mangwe a maswao a “bolwetši” bjo ao a akaretšago kgateletšego, dikoloto, tshenyo, go šoma diiri tše telele, go ikwa o hloka dilo tšeo o naganago gore o a di nyaka, lehufa gotee le kgateletšego ya monagano.” Go be go thwe tšhelete ke sebaki sa go phuhlama mo go tšwelago pele ga tsela ya bophelo ya batho ba Afrika.

Pele ga go phuhlama ga morago-bjale ga maemo a tša ditšhelete, India e ile ya ba le nako e lemogegago ya go kaonefala ga maemo a tša boiphedišo. Makasine wa India Today International o begile gore ngwaga wa 2007 e be e le ngwaga wo naga ye e ilego ya “fihla boemong bjo bo phagamego kudu bja go diriša tšhelete ka mo go feteletšego.” Lega go le bjalo, nakong yeo bahlankedi ba mmušo ba moo ba be ba boifa gore katlego ya India e be e ka feleletša ka go dira gore go se sa ba le khutšo kutšwanyana goba gaešita le go lebiša bošorong.

Ka yona nako yeo, moloko o mofsa wa bafsa bao ba godilego kua United States o be o e-na le tshekamelo ya go diriša tšhelete ka mo go feteletšego ka go reka dilo tša matsaka. Lega go le bjalo, go diriša ga bona tšhelete e ntši go be go sa ba tlišetše lethabo. Banyakišiši ba boletše gore go ba le tšhelete e ntši e be e le se sengwe sa dibaki tše dikgolo tša go lemalela dino-tagi, kgateletšego ya monagano, gaešita le go ipolaya nageng yeo. Nyakišišo e nngwe e utollotše gore go sa šetšwe go ba le motlalo wa dilo le mahumo, ke “o tee go Maamerika a mararo” yo a bego a bolela gore o “thabile kudu.”

Lehlakore le Lengwe

Ka lehlakoreng le lengwe, dinakong tša katlego le tša mathata, batho ba bantši—bahumi le bao ba diilago—ga ba lokologa gakaalo dipelaelong tša mabapi le tšhelete le dilo tše di bonagalago. Ke ka baka la’ng go e-na le phapano e kaakaa?

Pegong yeo e nago le sehlogo se se rego The Meaning of Money, banyakišiši ba lemogile gore batho ba bangwe ba “tutuetšwa kudu ke tšhelete le go laolwa ke yona. Se se ka baka mathata a monagano gaešita le go gateletšega maikwelong.” Ka mo go fapanego, ba okeditše ka gore: “Bao ba rulaganyago tirišo ya bona ya tšhelete ka kelohloko, gantši ba ikwa ba kgona go laola maemo a bona a tša ditšhelete e bile ba  ikwa gabotse. Ba laola tšhelete gomme ga se makgoba a yona . . . Re kgodišegile gore bao ba rulaganyago tirišo ya bona ya tšhelete ka kelohloko ba ka ba le kgateletšego e nyenyane gomme ka go rialo ba se lape gakaalo.”

O lebelela tšhelete bjang? O kgongwa bjang ke go se tsepame ga maemo a lefase a tša boiphedišo? Na o lekgoba la tšhelete goba o a e laola? Mohlomongwe ga o na maswao a bolwetši bjo ba rego ke bja tšhelete. Lega go le bjalo, go sa šetšwe gore re humile goba re a diila, ka moka ga rena re ka kgongwa ke ditla-morago tše sa kgahlišego tša dipelaelo tša mabapi le tšhelete. Ela hloko kamoo go kaonefatša tsela ya gago ya go diriša tšhelete go ka go tlišetšago khutšo e oketšegilego ya monagano gotee le bophelo bjo bo thabišago.

[Box/​Picture on page 4]

O ka ba lekgoba la tšhelete ge e ba  . . .

□ O phema go bolela ka tša ditšhelete ka baka la dipelaelo tšeo e di bakago

□ Gantši e baka dingangišano ka gae

□ O e diriša ka mo go feteletšego

□ O dula o belaela ka dikoloto

□ O sa kgonthišege ka mogolo wa gago

□ O sa kgonthišege ka ditshenyagalelo tša gago

□ O sa kgonthišege gore o kolota bokae

□ Dikoloto tša gago gantši di feta mogolo wa gago

□ Gantši o lefa dikoloto tša gago ka morago ga nako

□ O kgona go lefelela feela tšhelete e nyakegago sekolotong sa karata ya mokitlana

□ O lefa dikoloto tša gago ka tšhelete yeo o bego o ikemišeditše go dira dilo tše dingwe ka yona

□ O šoma nako e telele e le feela gore o kgone go lefa dikoloto

□ O dirile dikadimo tše mpsha tša tšhelete bakeng sa go lefelela dikadimo tša kgale

□ O lefa dikoloto tša ka mehla ka tšhelete yeo o e bolokilego

□ O hwetša go sa kgonege go fetša kgwedi ntle le go felelwa ke tšhelete

□ O ikwa o gapeletšega go kgoboketša tšhelete e ntši

□ O na le maswao a mmeleng le/goba a monaganong ao a bakwago ke kgateletšego ya go tshwenyega ka tšhelete

[Mothopo]

Mothopo: Money Sickness Syndrome, ka Dr. Roger Henderson